فهرست مطالب

عنوان                                                                                                 صفحه

چکیده    ………………………………………………………………………………………………………..  1

فصل اول                                                                                                                 2

1-1-پیشگفتار (طرح مسائل مربوط به پایان نامه(…………………………………………..  3   

1-2-نماد و سمبل………………………………………………………………………………………

فصل دوم

تاریخچة مختصر شعر نو بعد از نیما تا ظهور انقلاب اسلامی…………………………………………………

فصل سوم

3-1- بخش اوّل (نمونه هایی از توصیف و گزارش شعر نیمایی از نمادهای طبیعت) ………

3-2-1- بخش دوّم (تجّلی عاطفه، احساس، تخیّل و تشخیص در گزارش از نمادهای طبیعت در شعر

معاصر)   …………………………………………………………………………………………………………………………………..

3-2-2- تخیّل در محور افقی و عمودی………………………………………………………………………………

3-2-3- “تشخیص”، مجسم کننده و حیات بخش……………………………………………………………

فصل چهارم

4-1 بخش اول (توضیح کهن الگو و وصف طبیعت با کهن الگوها) ………………………………….

4-2 بخش دوم (شعر معاصر و کهن الگوهای نمادین و عرفانی) ………………………………………

 

 

 

فصل پنجم

نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………….

پیشنهادات ……………………………………………………………………………………………………………………………..

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………………………………………

چکیده (انگلیسی) ………………………………………………………………………………………………………………….

چـکیده

شعرنو، نقاط قوّت بیانی و بلاغی چشمگیر و تحسین برانگیز دارد و از جهت صورت، مقاصد و مفاهیم، فرم و محتوا و صور بلاغی و وزن و آهنگ و موسیقی و حوزه های عاطفه و احساس و تخیّل با شعر کهن تفاوت دارد.

یکی از حوزه هایی که شعر معاصر در آن، سخن تازه داشته ودارد، توصیف نمادهای طبیعت و جلوة پدیده ها از خرد و کلان در اثناء و مطاوی سخن است. شعر معاصر با وجه شبه های نو و شگفت، درصد توصیف طبیعت با تعبیرات، توصیفات، نگاره ها و نگرهاو گزارشهای جدید است و برای دستیابی به این منظور و مقصود و رهیافت به گزینش واژگان و ترکیبات نو و مبعد و بهره یابی از موسیقی الفاظ و ترکیبات و جملات و بکارگیری صور بلاغی مایه گرفته از تخیّل، در توصیف جلوه های نمادین طبیعت، کارهای سترگ و شگرفی آفریده است.

آفرینش تابلوهای زیبا و شگرف در گزارش از آفریدگان پهنة هستی، در شعر نوپردازان بزرگ معاصر، امری است قابل دقّت و در خور تحسین، این پایان نامه شگردهای آفرینش تابلوهای زیبا از طبیعت در شعر را، پی گرفته نشان داده است که چگونه نوپردازان بزرگ معاصر بهره گیری از ذهن و ذوق و تخیّل، زیباترین و پیچیده ترین توصیفات و تعبیرات را در این مورد، ارائه داده اند.

ضمناً نگارنده تأثیر دیرین و ژرف کهن الگوها و همزادی و هم سرشتی آنان را با برخی از نمادهای طبیعی و بهره گیری شاعران معاصر را از مفاهیم اسطوره ای و باستانی و احیاناً حماسی آنها، بر شرحی مختصر و در خور باز نموده است.

کلید واژه ها: شعر نو، نوپردازان، نماد، طبیعت، کهن الگو، توصیف، اسطوره، حماسه، صور بلاغی.

پیشگفتار

یکی از مقاصد شعر، توصیف است. توصیف در گسترة معنایی خود، تفسیر، تبیین، تعبیر و گزارش را دربر می گیرد و اگر بخواهیم دقیق تر و عالمانه تر بگوییم، توصیف تفسیر،تبیین، تعبیر و گزارش هرکدام به گونه ای پدیده و یا نهادی را در ابعاد گوناگون می شناسانند. این شناساندن یا عالمانه است و ظرافت و دقّت و بینش خاصّی را می طلبد و از نیروی تعقّل مایه می گیرد و نویسنده با خردورزی و بهره گیری و بهره یابی از دانش خویش و با مراجعه به کتب مربوط و مرجع، مطلب و مبحث و موضوعی را شرح و بسط می دهد و سرانجام پس از ارائه مطالب نتیجه گیری می کند و به تخیّل و به احساس و عاطفه کاری ندارد چرا که سخن و نوشتة او علمی است و به اصطلاح خشک و قانونمند است و شالوده اش، جمع مطالب و مستندات و ارائه برهان و استدلال است.

در حوزة ادب و عالم شعر، سخن از لونی دیگر است. درست است که شاعر در سرودن از خرد و بینش خویش مایه و مدد می گیرد و در حقیقت بنای کار برخردورزی و دانشمداری است. امّا حرف اوّل و آخر را در شعر عاطفه و احساس و تخیّل می زند. شاعران خداوندان توصیفند و این توصیف از ذوق و شعور خاصّ شاعر و ظرافت و دقّت و تیزبینی و لطافت روح او مایه می گیرد. شاعر شعور و احساسی ویژه در دریافت و شناخت پدیده ها و امور جهان هستی دارد. سائقة شاعر در توصیف همان احساس و دریافت شاعرانة او از عناصر و بافت مجموعة پدیده هاست.

در رهگذر سرودن، آنچه چشم احساس، عاطفه و تخیّل شاعر را بیشتر بسوی خود جذب می کند.آفرینش و پهنة و گسترة طبیعت است. از دیرباز، شاعران کهن، طبیعت را در حال و هواهای گوناگون توصیف کرده اند. به راستی پهنة آسمان و زمین با اینهمه شگفتی، جای توصیف و ابراز شگفتی دارد. قرنهاست که شاعران دستاوردهای آفرینش آفریدگار محبوب و توانا را از ژرفای دل و احساس خویش توصیف می کنند. جهان پراست از جلوه

 های نمادین طبیعت و هریک از این جلوه ها، تجلّی صفت «خالق» حق است که در عالم مادّه به مشیّت حق تعالی هرچه که خواسته است و آنگونه که خواسته، آفریده است. پس حمد و ستایش ویژة آفریدگاری است که از عدم، اینهمه آفریدة گوناگون و شگفت را با جلوه های گوناگون و به پهنة هستی آورد! به راستی که او شایستة ستایش است و حمد ویژة پروردگار جهانیان است. در ادب فارسی، در شعر کهن و نو از اینهمه جلوه و تجلّی بس گسترده و پر از لطایف و ظرایف و دقایق توصیف شده است.

در شعر نیمایی، نوپردازان سرودة های فصیح،  بلیغ، زیبا، شیوا و آهنگینی را با هنر شاعری آفریده اند و تقدیم علاقه مندان و دوستداران شعر معاصر نموده اند.

مطالعه و درک و دریافت ظرایف و دقایق جلوه های نمادین طبیعت در شعر نیمایی، خود مبحثی شنودنی و خواندنی است که نگارندة این پایان نامه کوشیده است تا در حوزة شعر نیمایی، سروده هایی از این دست را با ظرافت و دقّت بازکاود و هنر شاعران معاصر را در توصیف و تبیین و به تماشا گذاشتن جلوه های نمادین طبیعت، بشناساند.

درک و دریافت این توصیفات و گزارش آنها در حوزه ها و مقاطع و مراتب گوناگون است. نگارنده از طرفی  شگردهای نوپردازان معاصر را در این حوزه بازنموده و نشان داده است و از جهتی نکات بلاغی و پرداخت واژگان و جمله های توصیفی و نمادین را و از سویی، گاه داوری و ارزیابی، شیوایی و قدرت توصیف سروده ها را، مدّنظر داشته و گزارش نموده است. سخن از تجلّی جلوه های نمادین طبیعت در شعر معاصر دامنه ای بس گسترده و طولانی داردو نگارنده سعی نموده تا به اختصار شرحی نسبتاً جامع از این موضوع را به قلم آورد.

باری،‌آنچه در این پایان نامه فراروی خوانندگان و دوستداران و علاقه مندان شعر معاصر است تلاش و تدبیری است از این سنخ و تکاپو و جست و جویی است از این نوع، امید است که توفیق گزارش و پردازش این موضوع نصیب نگارنده شده باشد.

انس و الفت شاعران فارسی زبان در هر دوره و در هر سبک و مکتبی با جهان و عناصر و پدیده های آن، مسأله ای است که از مناظر و زوایای گوناگون می تواند نقد و بررسی و گزارش شود. شاعر بیش از هرچیز با طبیعت و انسان مواجه و مؤانس است. با هردوی اینها کار دارد و شعرو ذهن و خیال و عاطفه احساس خویش را در تبیین امور جهان و طبیعت و آنچه را که انسان با آن مواجه و همدم است، به کار می گیرد.

انسان از آنگاه که چشم باز می کند و جهان و طبیعت را پیرامون خویش می بیند، دوست دارد هرچه بیشتر آن را بشناسد و از آن سخن گوید. هم عالمانه سخن گوید و هم شاعرانه. دانشمندان علوم طبیعی طبیعت را آنگونه که هست می کاوند و می شناسند و قوانین حاکم بر آن را کشف می کنند. جهان پیرامون ما آنقدر از منظر علوم طبیعی، نکته و قانون ونظم و راز و رمز دارد که با گذشت صدها قرن از کاوش و جستجو و تحقیق آدمی، هنوز بسیاری از امور طبیعت برای او مسأله و معمّاست و تا به امروز نتوانسته است همة زوایا و خفایای اشیا و عناصر پیرامون خود را چه در حوزة دسترس انسان و چه در دوردستها، کشف کند هنوز برای انسان در گسترة طبیعت خیلی از راز و رمزها و قوانین کشف نشده وجود دارد.

در حوزة عاطفه و احساس و تخیّل، نیز کار از همین سیاق است. ارتباط شاعران با عناصر و نمادهای طبیعت با تشبیهات و استعارات ساده و آشکاری شروع شد. در ابیات بجامانده از نخستین شاعران پارسی گوی نیز جلوة نمادهای طبیعت را بطور ساده می توان دید. در شعر سبک خراسانی شاعران همچون فرّخی و منوچهری شعرشان با طبیعت به جهات گوناگون گره خورده است چرا که اینان در سرزمین هایی چون هرات و غزنین و نقاط سرسبز دیگری بودند و دائم طبیعت بکر و زیبا در برابر چشمشان بود و بی علت نیست که نام اکثر گلها و پرندگان را می توان در شعر منوچهری باز جست. منوچهری شاعر طبیعت است و دیگر شاعران این دوره و دوره های بعد هم بگونه ای با عناصر طبیعت مأنوس و همدم اند.

کم کم گزارشهای شاعران از طبیعت، ریزه کاریها، ظرافتها و پیچیدگی های ویژه ای پیدا می کند و همانگونه که شعر فارسی در حوزة حکمت و فلسفه و عرفان، اجتماع وسیاست و مدح و ستایش، طرح مسائل انسانی، داستان سرایی و قصّه پردازی، حماسه و اسطوره، دفترهای پرباری تقدیم ادب دوستان و اهل ذوق و معرفت کرده است، به همان میزان نیز سراغ طبیعت رفته و آن را در حوزة عاطفه و احساس و تخیّل بازکاویده و شعرهای ناب و شیوا و دلچسبی تقدیم دوست داران ادب فارسی کرده است.

شک نیست در میان نوپردازان معاصر، سهم برخی از بزرگان شعر معاصر از جمله بنیانگذار شعر نو یعنی نیما و سپس سهراب سپهری و پس از آن اخوان ثالث و سیاوش کسرایی و احمد شاملو، منوچهر آتشی و حمید مصدّق  فروغ فرّخ زاد و شفیعی کدکنی و…. در حوزه گرایش و گزارش از طبیعت و نمادهای آن بیشتر است.

و از این میان سهراب سپهری و سپس اخوان ثالث و شاملو و شفیعی کدکنی به جهاتی اعتنا و توجّه و علاقه شان به تفسیر و توصیف طبیعت از زوایای گوناگون، بیشتر است.

باری مسأله اصلی این پایان نامه نشان دادن قدرت شاعران نوپرداز در توصیف جلوه های نمادین طبیعت است و اینکه چگونه نوپردازان در شعر نو، با به­کار­گیری و بهره بردن از صور خیال به بهترین وجه از عهدة توصیف نمادهای طبیعت برآمده اند و با به­ کارگیری تشبیه و استعاره و سایر صور خیال، تابلوهای بسیار زیبایی از طبیعت را در شعر نو، نشان داده و پدید آورده اند. این توصیفات و تابلوها خود طبیعت ثانوی­اند  و جذّابیت و زیبایی شان تا حدّ اعجاب و ستایش است. هر خواننده­ای به راستی به عظمت کار و نبوغ نوپردازان در نگرش به جهان و طبیعت و بازتاب تک تک آفریده ها در عرصة شعر نو، شناخت و آگاهی پیدا می کند. مسأله و موضوع اصلی این پایان نامه گزارش و تفسیر توصیفات نمادهای طبیعت و کیفیّت توصیف آنها در شعر معاصر است و اینکه نوپردازان بویژه نوپردازان بزرگ از چه شگردهایی در توصیف نمادهای طبیعت سود جسته اند؟

تاکنون هر پژوهنده­ای که دربارة شعرنو مطلب نوشته و کار یک یا چند شاعر نوپرداز را نقد و ارزیابی کرده است، بخشی از پژوهش خود را به بررسی صور خیال آن شاعر یا شاعران نوپرداز اختصاص داده است. از جمله این پژوهندگان می توان از محمد حقوقی، شفیعی کدکنی و سیروس شمیسا و تقی پور نامداریان و ابراهیم ضرّابی ها و … نام برد. به کار و تحقیق هرکدام از یادشدگان و جز‌آنها که بنگریم، در می یابیم که در لابه­لای توضیح و تفسیر و ارزیابی قطعه های شعر نو، طبیعت گاه در متن تحقیق و توّجه آنها بوده و گاه دست کم در حاشیه و نگاه جنبی آنها. نکتة حائز اهمیت و شایستة توجّه و دقت این است که کار ویژه و تحقیق بخصوصی با عنوان تجلّی نمادهای طبیعت در شعر معاصر، آن هم در حدّ یک پایان نامه، نداریم و از این جهت، این پایان نامه کار شایان توجّهی را در این زمینه هم در جهت کمّی و هم کیفی ارائه داده است.

تاکنون بررسی و پژوهش نمادهای طبیعت در شعرنو بعنوان یک موضوع خاص مطرح نشده است، به همین علّت نگارنده این موضوع را انتخاب کرد و علّت انتخاب این موضوع به این جهت است که نکات، نمونه ها، نگرشها و مؤلفه های این موضوع را در شعر شاعران نوپرداز می توان یافت امّا نه به صورت یک مجموعة مجزا و با عنوان مخصوص که از نمادهای طبیعت در شعرنو سخن گفته باشد. از این جهت پایان نامة مزبور در نوع خود کاری نو و در خور اعتنا و توجّه است. جمع آوری نمونه های جالب و شیوایی از این موضوع در آثار شاعران معاصر آن هم با طرح مسائل بلاغی و ظرافتها و شیوه های نو و شگرف و چشم گیر دربارة توصیف طبیعت کاری است که در این پایان نامه بدان پرداخته شده و نوآوری این پایان نامه محسوب می شود. دیگر از نوآوریهای این پژوهش، ارتباط نمادهای طبیعت با کهن الگوها و عناصر حماسی و اساطیری و عرفانی است که تفسیر و توضیح و توصیف این ارتباطها و وابستگی دیرینة آنها به یکدیگر در زبان و ادب فارسی و ذهنیّت و تعلّق خاطر شاعران کهن و نوپرداز به آنها نیز از جملة نوآوریهایی است که در این پژوهش بدان پرداخته شده است.

آثار معتنابهی دربارة تفسیر و توضیح و گزارش انواع شعر نیمایی تاکنون به قلم ادیبان و فرهنگیختان صاحب ذوق و آگاهی، ارائه شده است که بخش قابل توجّهی از این آثار دربارة تفسیر و تبیین نمادهای طبیعت در شعر نو است. از آنجا که نوپردازان معاصر بویژه نوپردازان بزرگ بخشی از شعرشان مربوط به توصیف طبیعت است، مفسّران نیز بالطّبع توصیفات آنها را، تفسیر و گزارش کرده اند که از  آنجمله دکتر تقی پورنامداریان “در سفر در مه” که گزارش مشبع و مفصّلی است از شعر شاملو. شاملو از میان نوپردازان بعد از سهراب سپهری، گرایش و عنایت خاصی به طبیعت و نمادهای آن دارد که تقی­پورنامداریان ظرایف و دقایق نمادهای مطرح در اشعار شاملو را در« سفر در مه»گزارش نموده است.

گرایش به گزارش از عناصر و نمادهای طبیعت و توجّه و دقّت توأم با ظرافت تخیّل در این حوزه، خود یکی از استوانه ها و اصول کار هنری سهراب است. چه در حوزة سرودن و توصیف و چه در وادی نگارگری و صورتگری.

افزون براینکه سهراب در مصاحبه ها و نوشته هایش، گاه بجهت موضوع و مسأله که پیش آمده و یا از او سؤال شده دربارة دیدگاه ها و نگرشهای خود از طبیعت چه در حوزة نگارگری و سبک طرّاحی ها و نقاشی هایش و چه در گزارش ها و توصیفاتی که از طبیعت در شعر داشته است، اظهارنظرها و قرائتها و تفسیرهایی ارائه کرده است.

نگاه ناب که تفسیری نسبتاً جامع بر اشعار سهراب سپهری است، گاه توضیحات کافی و پرمطلبی از سمبل ها و نمادهای طبیعی اشعار سپهری به مناسبت کلام و به مقتضای حال و وضع و نجوای سروده ها، آورده و در بیشتر موارد، خواننده را از مراجعه به سایر آثار و متون و حتّی کتب مرجع، بی نیاز می سازد.

دیگر از شاعران نوپرداز طبیعت گرا، “مهدی اخوان ثالث” است که طبیعت را با حماسه و اسطوره پیوند داده است. به تعبیری دیگر، طبیعت در شعر اخوان ثالث سر از گریبان حماسه و اسطوره در می آورد. او در “بدعتها و بدایع نیما یوشیج” و “عطا و لقای نیما یوشیج” خود به روشنی، جای جای پیوند و تعلّق عناصر و نمادهای طبیعی را با حماسه و اسطوره در مطاوی توضیحات و تفسیرهایی که از شعر خود و نیما ودیگران دارد نه بصورت یک بحث جداگانه و مجزّا، بلکه به مناسبتها، آورده و بیان داشته است.

گزارشهایی که از شعر فروغ توسط محمد حقوقی و استاد شمیسا و دیگران صورت گرفته، گاه به این نمادها که در شعر فروغ بوده – مانند باد، پاییز، زمستان، باغچه و… – اشاره های مجمل و خلاصه ای شده است.

شمس لنگرودی نیز در شرح آثار نوپردازان نیز اینگونه گزارشها و تفسیرهای نمادین دربارة شعر هریک از شاعران معاصر به مقتضای کلام آورده و بیان داشته است. البته این توضیحات باتوجه به حجم کتاب که چهارجلد و حدود سه هزار صفحه است، کم و ناچیز است.

شعر نادر نادر پور نیز با واژگان و ترکیبات تراش خورده و زیبا، سامان و جلوه می گیرد، او تجلّی شایان توجّهی به توصیف طبیعت دارد. تنها سه شعر “کف بین باد”، “سرمة خورشید” و “چراغی از پس نیزار”، توانایی شگفت انگیز و تحسین

می روشن زتاک من  فرو ریخت

خوشا مردی که در دامانم آویخت

نصیب  از  آتشی   دارم  که اول

سنایی از دل رومی برانگیخت (اقبال لاهوری)

حكیم ابو المجد مجدود ابن آدم سنایی شاعر اندیشمند ایرانی در قرن پنجم و ششم می‌زیست ودر نیمة اول قرن ششم – بین سال‌های 525 تا 535 هجری- حدود نهصد سال پیش در شهر غزنه واقع در شرق افغانستان در گذشت. از سنایی آثار ارزند‌های به جا مانده از جمله مثنوی‌های اخلاقی و فلسفی و اجتماعی و دیوان غزلیات و رباعیات و قصاید. حكیم سنایی بر فرهنگ و ادبیات پس از خود تأثیر جدی گذاشت و روند شعر فارسی را متحول كرد. تقریباً همان نقشی كه نیما در تحول شعر معاصر داشت سنایی هم در تحول غزل و مثنوی عرفانی داشته است.

كوه موجی كه به نام ادبیات عرفانی بویژه در شعر فارسی پدید آمد و امروز تأثیر ژرف خود را بر سراسر جهان گذاشته در حقیقت با سنایی پی ریزی شد. او قلمرو اندیشه و تجربة هنری را در شعر فارسی گسترش داد، گونه‌‌های متنوع ادبی را آزمود و به نكویی از عهدة آنها برون آمد. تا زمان وی چنین گسترش و وسعتی در تجربة شعری فارسی دیده نشده است. نوآوری ادبی سنایی در سه قلمرو  کاملا مسلم است:

نخست در سنت غزل سرایی فارسی سنایی دست به ابداعاتی زد از جمله اینکه شعر تغزلی را که تا آن دوره مستغرق در تجربه های زمینی وشخصی بود به بعد تازه ای آراست و آن را ظرف عواطف  دینی  و عرفانی ساخت و مضمون های قلندرانه و ملامیتانه را به شعر در آورد.                                            دوم نوآوری در مثنوی بود. او مثنوی را قالب ادبیات تعلیمی و فلسفی عرفانی قرار داد، مثنوی فخری نامه (حدیقه الحقیقه) یکی از موثرترین آثار ادبیات تعلیمی و  صوفیانه  در زبان فارسی بوده چنان که دیگر شاعران  بزرگ  فارسی  من جمله  مولوی و عطار مثنوی های خود را به شیوه سنایی ساختند و دیگران  نیز مثنوی  های بسیار به تقلید از شیوه سنایی آفریدند.

سومین جلوه خلاق در کار حکیم سنایی، ادبیات انتقادی است. سنایی در قصاید اجتماعی و مثنوی هایش بویژه در کارنامه بلخ به انتقادات اجتماعی پرداخت و این نوع ادبی را هم متحول ساخت. بسیاری از سنت ها و باورهای اجتماعی و دینی اخلاقیات نادرست را به نقد کشید و در غزل های قلندرانة  خود به ستیز با جامعه ریا زدة عصر بر خاسته و اعتراض خود را به معیارهای جامعه آن روز نشان می دهد. اعتراض سنایی ، اعتراض در درون نظام  های حاکم بود، چنین رویکردی تا آن روز  شعر فارسی دیده نمی شود البته ناصر خسرو معترضی بود که بیرون از نظام حاکم ، زبان به اعتراض می گشود .

قصّه پردازی سنایی یکی دیگر از جنبه های خلاقة کار اوست. در روزگار سنایی موجی از توجه به داستان همه جا را فرا گرفته بود . پیش از سنایی ، اخوان الصفا و ابوعلی  سینا از داستان های ساده، تاویلات فلسفی  ارائه کرده بودند وسنایی احتمالا به تاثیر از آنها داستان را به جانب اندیشه های عرفانی کشاند و پایه گذار داستان های عرفانی در مثنوی شد .او به منابع داستانی بکری دسترسی داشت و آنها را ظرف تجربه ها و اندیشه های عرفانی ساخت. بخشی از جذابیت مثنوی های سنایی مرهون قصّه های پرجاذبه عرفانی و اخلاقی است وسادگی  بیان قصه هایش یکی دیگر از دلایل جذابیت آنهاست. (محمد خانی، 1385: مقدمه)

بیان مسئله :

حکیم سنایی بی شک در میان سخن سرایان ادب فارسی، از پیش قراولان این قوم و در حقیقت از پیامبرن طایفه سحر حلال به شمار می رود .

هر چند قبل از او بزرگانی چون ابوسعید ابوالخیر اشعار عارفانه سروده اند و بسیاری از مسائل تصوٌف را در

آثارخویش آورده اند ولی آثار بجا مانده  به جای مانده از آنان بسیار اندک است و آنان را در شمار شاعران به حساب نمی آورند و سنایی را اوٌلین شاعر متصوٌف زبان فارسی می دانند .

حکیم سنایی تحول عظیمی در شعر و شاعری ایجاد نمود و مفاهیم بلند عرفانی را به بهترین و شیواترین نحو در رشته نظم کشید و آمیزش شعر فارسی با اندیشه های عارفانه و صوفیه، جمال و زیبایی خاصی یافت و شعر از مفاهیم گسترده تری برخوردار گشت .

بعد از سنایی شاعران برجسته ای چون مولانا جلال الدین و شیخ عطار به شیوه او شعر سروده اند و مفاهیم بلند عارفانه و مراتب سلوک را به برترین

 و کامل ترین وجه و از سر سوز و گدزا تمام، بیان کردند و عالمی را فریفته و دلباخته کلام خویش نمودند، امٌا ابداع این طریقه از آن حکیم سنایی است و او را راهنما وپیشوای خود دانسته اند. به قول مولوی، سنایی چشم و چراغ ، عطار قافله سالار و او خود را پیرو

آن دو دانسته است.

سنایی نه تنها در میان شاعران، بلکه در میان صوفیه و عرفا نیز دارای مقامی والاست و همواره به سخنان او استشهاد جسته اند و « آثار وی همه از نظر لفظ و معنی با افکار بلندی که مخصوص اوست، در نهایت فصاحت و بلاغت است و لیکن کتاب حدیقه الحقیقه وی که واسطه العقد این آثار است از شاهکارهای نظم فارسی است » (مدرس رضوی، 1374: مقدمه) و اولین اثر منظوم عرفانی به شمار می رود که مورد تقلید شاعران بزرگی چون نظامی ، خاقانی و مولوی قرار گرفته است .

این اثر در « حقیقت یک دوره حکمت عملی است که سرمشق زندگی مردم و راهنمای اخلاق فردی و اجتماعی بشر است و حکیم در این کتاب مردم را به خداپرستی و نیکوکاری و شجاعت و عفٌت و بزرگ منشی و عشق و محبٌت و رضا و تسلیم دعوت نموده و طرز معامله مردم را با یکدیگر آموخته است». (همان: ص)

آثار دیگر سنایی که از نظر محققان اصالت دارد و متعلٌق به اوست ، از جمله مثنوی « سیر العباد الی المعاد » است که بر وزن حدیقه سروده شده است و در آن به طریق تمثیل از خلقت انسان و نفوس و عقلها و موضوعات اخلاقی دیگر سخن رفته است و همه این مسائل را او به طرز بدیعی به عالم رویا نسبت داده است و یک سفر نامه تمثیلی به شمار می رود .

منظومه دیگری با نام «طریق التحقیق» بر وزن حدیقه که در بیان معارف و حقایق است و حدود نهصد بیت می باشد . همچنین مثنوی «کارنامه بلخ» که به هنگام توقف او در بلخ سروده شده و حدود پانصد بیت است .  مبنای آن بر مزاح و مطایبه است و به همین جهت آن را مطایبه نامه هم گفته اند .

مثنوی کوچک دیگری به نام «عقلنامه» که ابیات آن از دویست و چهل بیت تجاوز نمی کند. سنایی در آن خطاب به باد آن را توصیف می کند و موضوع اصلی آن بیان مراتب انسان است .

و اما مثنوی«تحریحه القلم ،اگر چه تذکره نویسان نامی از آن نبرده اند و لیکن چون در ضمن نسخ قدیمی با کارنامه بلخ و سیر العبد الی المعاد آمده است بی شبهه از آثار سنایی است.» ( مدرس رضوی، 1374:  4)

دو مثنوی دیگر نیز به نامهای عشق نامه و سنایی آباد در زمره آثار سنایی دیده می شود اما مدرس رضوی نوشته اند: « چند نفر از تذکره نویسان مثنوی به نام عشقنامه در آثار سنایی یاد کرده و به حکیم نسبت داده اند ولی نگارنده تاکنون مثنوی به نام عشقنامه که نسبتش به حکیم مسلّم باشد نیافته است و آنچه با نام عشقنامه سنایی در کلٌیات اشعار او موجود است از حکیم سنایی نیست و به اشتباه در جمله آثار او داخل شده است ».  ( همان، مدرس رضوی)

درباره «سنایی آباد» نوشته اند که : نام سنایی آباد در هیچ یک از کتب تذکره یاد نشده است و تذکره نویسان نامی از آن در جمله اثار سنایی نیاورده اند. تنها در مقدمه کتاب حدیقه الحقیقه که به قلم اوست  و همچنین در مقدمه رفاء و حدیقه پس از ذکر فخری نامه که نام دیگری از حدیقه می باشد، نام «سنایی آباد » یاد شده است و نیز در کتاب حدیقه اسم سنایی آباد در بیت زیر آمده است :

اندرین دولت از پی بادی                    کردم افزون سنایی آبادی ( همان : 709)

که ظاهرا مقصود از سنایی آباد در این مواضع همان کتاب حدیقه الحقیقه است، اما در دونسخه خطی از کلٌیات دیوان سنایی محفوظ در کتابخانه دیوان هند مثنوی کوچک دیگری پس از کتاب حدیقه به نام سنایی آباد در جمله آثار حکیم آمده است که در آخر یکی از دو نسخه صریحا نوشته شده تمام شد سنایی آباد و حدیقه الحقیقه من کلام…. (همان : 10)

 

 

 

 

 

 

اهمیّت تحقیق:

پیامبران الگوهای اخلاقی، انسانی، دینی و رفتاری مناسبی برای جامعه ی بشری هستند. حکیم سنایی شاعری اعتقادی است که بر جنبه های اخلاقی و عرفانی اصرار دارد. به همین دلیل  پیامبران در اشعار سنایی حضوری پررنگ دارند. در این تحقیق بناست این حضوراستخراج و تحلیل گردد. ادبیات فارسی همواره پایگاهی نیرومند برای انعکاس این جلوه ها بوده است.

اهداف تحقیق:

هدف از انتخاب این موضوع شامل موارد مختلفی است از جمله آنها : علاقه و آشنایی بیشتر با زندگی پیامبران با توجّه به منابع و ماخذ گوناگون است. بعد از آن، گستردگی و بهره گیری فراوان از این داستانها در شعر و ادب فارسی، بویژه درشعر عرفانی برای بیان مفاهیم بلندعارفانه، عاشقانه، زاهدانه و اخلاقی است و همیچنین لزوم شناخت کیفیّت و کاربرد این داستانها در شعر فارسی، چون این امر ، سهم به سزایی در نقد آثار شاعران و پی بردن به معنی و مفهوم بخش وسیعی از شعر آنان دارد.

علت انتخاب قصاید سنایی ، بدین جهت است که سنایی به عنوان اوّلین شاعر متصوّفه، مفاهیم بلند عارفانه را وارد شعر ساخت و بعد از آن شاعران به همان شیوه سنایی و به پیروی از او شعر سرودن و شعر عرفانی را به کمال نسبی رسانید و درباره شناخت و کیفیّت کاربرد این داستانها از نظر تلمیح، رمز ، روایت و یا اسطوره در قصاید سنایی اقدامی اساسی صورت نگرفته است .

سئوالات تحقیق:

– بررسی میزان بهره بری سنایی از پیامبران در قصاید جهت تاثیرگذاری بیشتر بر جامعه ی انسانها.

–  چرا سنایی برای غنا بخشیدن به قصاید خویش از داستانهای پیامبران بهره برده است؟

–  داستانهای پیامبران تا چه اندازه بر معانی قصاید افزوده است ؟

فهرست مطالب

 

چکیده‌ فارسی 1

 

فصل اول (کلیات)

1‌-1. مقدمه. 3

1‌-‌2‌. بیان مسأله. 5

1‌-‌3‌. سؤالات تحقیق. 6

1‌-‌4‌. اهداف تحقیق. 6

1‌-‌5‌. اهمیت و ضرورت تحقیق. 7

1-6. پیشینه تحقیق. 7

1‌-7‌. فرضیات تحقیق. 8

1‌-8. روش تحقیق. 8

1‌-‌8‌-‌1‌. نوع روش تحقیق. 9

1‌-‌8‌-‌2‌. روش و ابزار گردآوری اطلاعات تحقیق. 9

1‌-‌8‌-‌3‌. جامعه و نمونه‌ی آماری.. 9

1‌-‌9‌. قلمرو تحقیق. 10

1‌-10. نو‌آوری تحقیق. 10

1‌-‌11‌. محدودیت‌های تحقیق. 10

1-12. تعریف واژه‌های کلیدی.. 11

 

فصل دوم (مبانی نظری)

2‌-‌1‌. مقدمه. 14

2-2. موسیقی. 14

2-3. تعریف عروض… 15

2-4. تاریخچه علم عروض… 16

2-5. بحر. 16

2-6. وزن. 19

2-7. انواع وزن در ملل مختلف.. 19

2-8. مفاهیم اوزان عروضی. 20

2-9. اوزان دوری.. 24

2-10. اختیارات شاعری.. 24

 

فصل سوم (مکتب وقوع)

3-1. مقدمه. 27

3-2. مکتب وقوع. 27

3-2-1. تاریخچه مکتب وقوع. 27

3-2-2. واضع مکتب وقوع. 28

3-2-3. زبان اشعار وقوعی. 28

3-2-4. مضمون اشعار وقوعی. 29

3-3. واسوخت.. 29

3-3-1. مبدع واسوخت.. 30

3-3-2. مضمون اشعار واسوختی. 30

3-4. شاعران وقوعی و واسوختی. 31

3-4-1. بابا فغانی شیرازی.. 31

3-4-2. هلالی جغتائی. 32

3-4-3. محتشم کاشانی. 33

3-4-4. وحشی بافقی. 34

 

فصل چهارم (داده‌های تحقیق)

4-1. مقدمه. 37

4-2. اوزان عروضی غزلیات بابا فغانی. 37

4-2-1. غزلیات بحر مضارع. 37

4-2-1-1. مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف(مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن) 38

4-2-1-2. مضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن) 47

4-2-2. غزلیات بحر هزج. 48

4-2-2-1. هزج مثمن سالم (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن) 48

4-2-2-2. هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن) 55

4-2-2-3. هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) 58

4-2-2-4. هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف (مفعول مفاعلن فعولن) 59

4-2-2-5. هزج مثمن اخرب (مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن) 60

4-2-3. غزلیات بحر رمل. 60

4-2-3-1. رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) 61

4-2-3-2. رمل مثمن مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) 66

4-2-3-3. رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن) 68

4-2-3-4. رمل مثمن مخبون (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن) 69

4-2-4. غزلیات بحر مجتث.. 70

4-2-4-1. مجتث مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) 70

4-2-4-2. مجتث مثمن مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن) 75

4-2-5. غزلیات بحر رجز. 76

4-2-5-1. رجز مثمن سالم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن) 76

4-2-5-2. رجز مثمن مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن) 77

4-2-6. غزلیات بحر خفیف.. 78

4-2-6-1. خفیف مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن مفاعلن فعلن) 78

4-2-7. غزلیات بحر منسرح. 79

4-2-7-1. منسرح مثمن مطوی مکشوف (مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن) 79

4-2-8. غزلیات بحر سریع. 80

4-2-8-1. سریع مسدس مطوی مکشوف (مفتعلن مفتعلن فاعلن) 80

4-3. اوزان عروضی غزلیات هلالی جغتائی. 84

4- 3- 1. غزلیات بحر رمل. 84

4- 3- 1- 1. رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) 84

4- 3- 1- 2. رمل مثمن مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) 90

4- 3- 1- 3. رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن) 95

 

4- 3- 1- 4. رمل مسدس محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) 96

4- 3- 1- 5. رمل مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلن) 97

4-3-2. غزلیات بحر هزج. 97

4-3-2-1. هزج مثمن سالم (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن) 97

4-3-2-2. هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن) 100

4-3-2-3. هزج مثمن اخرب (مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن) 103

4-3-2-4. هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف (مفعول مفاعلن فعولن) 103

4-3-2-5. هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) 104

4-3-3. غزلیات بحر مضارع. 104

4-3-3-1. مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن) 104

4-3-3-2. مضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن) 108

4-3-4. غزلیات بحر مجتث.. 109

4-3-4-1. مجتث مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) 109

4-3-4-2. مجتث مثمن مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن) 112

4-3-4-3. مجتث مثمن مخبون اصلم (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع‌لن) 113

4-3-5. غزلیات بحر رجز. 113

4-3-5-1. رجز مثمن سالم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن) 113

4-3-5-2. رجز مثمن مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن) 114

4-3-6. غزلیات بحر خفیف.. 115

4-3-6-1. خفیف مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن مفاعلن فعلن) 115

4-3-7. غزلیات بحر منسرح. 116

4-3-7-1. منسرح مثمن مطوی مکشوف (مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن) 116

4-3-8. غزلیات بحر متقارب.. 116

4-3-8-1. متقارب مثمن سالم (فعولن فعولن فعولن فعولن) 117

4-3-9. غزلیات بحر سریع. 117

4-3-9-1. سریع مسدس مطوی مکشوف (مفتعلن مفتعلن فاعلن) 117

4-4. اوزان عروضی غزلیات محتشم کاشانی. 121

4- 4- 1. غزلیات بحر رمل. 121

4-4-1-1. رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) 121

4-4-1-2. رمل مثمن مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) 128

4-4-1-3. رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن) 134

4-4-1-4. رمل مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلن) 135

4- 4- 2. غزلیات بحر هزج. 135

4-4-2-1. هزج مثمن سالم (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن) 135

4-4-2-2. هزج مثمن اخرب (مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن) 141

4-4-2-3. هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن) 141

4-4-2-4. هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف (مفعول مفاعلن فعولن) 143

4-4-2-5. هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) 143

4- 4- 3. غزلیات بحر مضارع. 144

4-4-3-1. مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن) 144

4-4-3-2. مضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن) 149

4-4-4. غزلیات بحر مجتث.. 150

4-4-4-1. مجتث مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) 150

4-4-4-2. مجتث مثمن مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن) 541

4-4-5. غزلیات بحر رجز. 156

4-4-5-1. رجز مثمن سالم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن) 156

4-4-5-2. رجز مثمن مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن) 157

4-4-5-3. رجز مثمن مطوی مرفل (مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن) 158

4-4-5-4. رجز مثمن مخبون مرفل(مفاعلاتن مفاعلاتن مفاعلاتن مفاعلاتن) 159

4-4-5-5. رجز مثمن مطوی مخلوع (مفتعلن فعولن مفتعلن فعولن) 159

4-4-6. غزلیات بحر منسرح. 160

4-4-6-1. منسرح مثمن مطوی مکشوف (مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن) 160

4-4-6-2. منسرح مثمن مطوی منحور (مفتعلن فاعلات مفتعلن فع) 161

4-4-7. غزلیات بحر سریع. 161

4-4-7-1. سریع مسدس مطوی مکشوف (مفتعلن مفتعلن فاعلن) 161

4-4-8. غزلیات بحر متقارب.. 162

4-4-8-1. متقارب مثمن سالم (فعولن فعولن فعولن فعولن) 162

4-4-8-2. متقارب مثمن محذوف (فعولن فعولن فعولن فعل) 163

4-4-8-3. متقارب مثمن اثلم (فع لن فعولن فع لن فعولن) 163

4-4-9. غزلیات بحر خفیف.. 164

4-4-9-1. خفیف مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن مفاعلن فعلن) 164

4-4-10. غزلیات بحر کامل. 164

4-4-10-1. کامل مثمن سالم (متفاعلن متفاعلن متفاعلن متفاعلن) 165

4-4-10-2. کامل مثمن مرفل احذ (متفاعلاتن فعلن متفاعلاتن فعلن) 165

4-5. اوزان عروضی غزلیات وحشی بافقی. 171

4- 5- 1. غزلیات بحر رمل. 171

4- 5- 1- 1. رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) 171

4- 5- 1- 2. رمل مثمن مخبون محذوف (فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن) 176

4- 5- 1- 3. رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن) 179

4- 5- 1- 4. رمل مسدس محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلن) 179

4- 5- 2. غزلیات بحر هزج. 180

4- 5- 2- 1. هزج مثمن سالم (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن) 180

4- 5- 2- 2. هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن) 184

4- 5- 2- 3. هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) 186

4- 5- 2- 4. هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف (مفعول مفاعلن فعولن) 187

4- 5- 3. غزلیات بحر مضارع. 188

4- 5- 3- 1. مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن) 188

4- 5- 3- 2. مضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن) 192

4- 5- 4. غزلیات بحر مجتث.. 193

4- 5- 4- 1. مجتث مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن) 193

4- 5- 4- 2. مجتث مثمن مخبون اصلم (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لن) 194

4- 5- 4- 3. مجتث مثمن مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن) 195

4- 5- 5. غزلیات بحر رجز. 196

4- 5- 5- 1. رجز مثمن سالم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن) 196

4- 5- 5- 2. رجز مثمن مطوی مخبون (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن) 197

4- 5- 6. غزلیات بحر منسرح. 198

4- 5- 6- 1. منسرح مثمن مطوی مکشوف (مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن) 198

4- 5- 7. غزلیات بحر خفیف.. 199

4- 5- 7- 1. خفیف مسدس مخبون محذوف (فاعلاتن مفاعلن فعلن) 199

4-6. تجزیه و تحلیل مقایسه‌ای و استنباطی. 203

4-6-1. میزان کاربرد بحرهای عروضی. 203

4-6-2. گونه‌های اصلی وزن. 205

4-6-3. تنوع وزنی. 206

4-6-4. طول وزن‌ها 212

4-6-5. موسیقی وزن‌. 212

4-6-6. مضمون غزل‌ها 214

 

فصل پنجم (نتیجه)

5-1. مقدمه. 216

5-2. نتایج بررسی. 216

5-3. پیشنهادات.. 218

 

فهرست منابع. 219

چکیده انگلیسی 222

 

فهرست جداول                                         

 

جدول 2-1- بحور عروضی و معنای لغوی و ساختار آن‌ ها 18

جدول 3-1- قالب‌های شعری و تعداد اشعار شاعران منتخب وقوعی. 35

جدول 4-1- بسامد بحور عروضی اشعار بابا فغانی. 82

جدول 4-2- بسامد اوزان عروضی اشعار بابا فغانی. 83

جدول 4-3- بسامد بحور عروضی اشعار هلالی جغتائی. 119

جدول 4-4- بسامد اوزان عروضی اشعار هلالی جغتائی. 120

جدول 4-5- بسامد بحور عروضی اشعار محتشم کاشانی. 167

جدول 4-6- بسامد اوزان عروضی اشعار محتشم کاشانی. 170-168

جدول 4-7- بسامد بحور عروضی اشعار وحشی بافقی. 201

جدول 4-8- بسامد اوزان عروضی اشعار وحشی بافقی. 202

جدول 4-9- بسامد بحورعروضی در غزل‌های دیوان شاعران. 204

جدول 4-10- بسامد بحورعروضی در اشعار شاعران. 204

جدول 4-11- گونه‌های اصلی وزن در غزل‌های هر شاعر. 206-205

جدول 4-12- بحر رمل. 207

جدول 4-13- بحر هزج. 207

جدول 4-14- بحر رجز. 208

جدول 4-15- بحر مجتث.. 208

جدول 4-16- بحر منسرح. 209

جدول 4-17- بحر خفیف.. 209

جدول 4-18- بحر سریع. 209

جدول 4-19- بحر متقارب.. 210

جدول 4-20- بحر کامل. 210

جدول 4-21- بسامد اوزان عروضی غزل‌ها از نظر کوتاهی و بلندی.. 212

جدول 4-22- بسامد اوزان عروضی جویباری و خیزابی. 213

فهرست نمودارها

 

نمودار 1-1- نمونه‌ی آماری تحقیق. 10

نمودار 2-1- مفاهیم اوزان عروضی. 22

نمودار 4-1- درصد فراوانی بحور عروضی غزلیات بابا فغانی و کل دیوان او. 81

نمودار 4-2- درصد فراوانی اوزان عروضی غزلیات بابا فغانی و کل دیوان او. 81

نمودار 4-3- درصد فراوانی بحور عروضی غزلیات هلالی جغتائی و کل دیوان او. 118

نمودار 4-4- درصد فراوانی اوزان عروضی غزلیات هلالی جغتائی و کل دیوان او. 118

نمودار 4-5- درصد فراوانی بحور عروضی غزلیات محتشم کاشانی و کل دیوان او. 166

نمودار 4-6- درصد فراوانی اوزان عروضی غزلیات محتشم کاشانی و کل دیوان او. 166

نمودار 4-7- درصد فراوانی بحور عروضی غزلیات وحشی بافقی و کل دیوان او. 200

نمودار 4-8- درصد فراوانی اوزان عروضی غزلیات وحشی بافقی و کل دیوان او. 200

نمودار 4-9- درصد فراوانی اوزان خیزابی و جویباری در مجموع غزلیات شاعران. 213

نمودار 4-10- درصد فراوانی اوزان دوری و عادی در غزلیات شاعران. 214

چکیده

وزن یکی از عناصر اصلی شعر و از مهمترین عوامل تأثیرگذاری آن است و به منزله‌ی قالبی است که شاعر خلاق بر آن روح می‌دمد و با سلیقه‌ی خود بر اندامش جامه لفظ می‌پوشاند؛ هریک از اوزان شعر دارای موسیقی و حالت خاصی است و همین حالت‌ها موجب می‌شوند وزنی تند یا سنگین و شادی‌آور یا غم‌انگیز، حماسی، برهانی، گزارشی و … شود. ویژگی‌های روحی و اخلاقی شاعران و محیط‌ مادی، معنوی و فرهنگ‌ و سبک یک دوره می‌تواند در بسامد اوزان عروضی آن دوره تأثیر بسزائی داشته باشد. بنابراین علم وزن شعر، تنها به شناخت اوزان منحصر نمی‌شود و رویکرد‌های مختلفی چون سبک‌شناسی، انواع ادبی، روانشناسی و … هریک بعد از استخراج اوزان دیوان یک شاعر، می‌توانند در تحلیل موسیقیایی مفید واقع شوند. هدف از پژوهش حاضر، بررسی اوزان عروضی شاعران منتخب از منظر انطباق پذیری آن‌ ها با مضامین و مفاهیم اوزان و بحور عروضی و ویژگی‌های روحی شاعران وقوعی است. در این رساله، نگارنده پس از ذکر کلیات و مبانی نظری عروض، با معرفی مکتب وقوع و بیان شرح حالی از فغانی شیرازی، هلالی جغتائی، محتشم کاشانی و وحشی بافقی به ارائه اطلاعاتی حول محور موضوع پرداخته است. سپس با ذکر نخستین بیت هر غزل و وزن آن، میزان کاربرد بحور و اوزان عروضی و ارتباط وزن با محتوا را در غزل‌های هریک از این شاعران بررسی کرده، به این نتیجه رسیده‌ که اوزان بلند و حزن‌انگیز، بیشترین بسامد را داشته و وزن اشعار، با مضمون آن‌ ها و احساس شاعران وقوعی متناسب است.

 

کلیدواژه‌ها:

عروض، وزن، مکتب وقوع، فغانی شیرازی، هلالی جغتائی، محتشم کاشانی، وحشی بافقی

. مقدمه

برای من که در مقطع کارشناسی مهندسی کشاورزی خوانده بودم تغییر رشته در کارشناسی ارشد، نقطه‌ی شروع آشنایی با عروض بود. پس از ورود به دانشکده‌ی ادبیات و در نخستین ترم تحصیل، به لطف استاد بزرگوارم آقای دکتر ترابی و زحمات بی‌منت ایشان و روش اصول‌مندی که در تدریس داشتند عروض را آموختم و دریافتم عروض برخلاف اکثر دروس علوم انسانی یک درس تفهیمی است. شباهت این درس به ریاضی و ارتباط مستقیم آن با موسیقی مرا بسیار علاقه‌مند کرد و به مطالعات فراوانی در این حوزه پرداختم. در این مسیر موضوعی که ذهن مرا معطوف کرد بحث تناسب وزن با محتوای شعر و احساس شاعر بود. بحثی که مبین این بود که هرگاه شعر بر اساس واقعیت و برآمده از دل باشد، بی‌اختیار شاعر وزن خود را می‌یابد؛ وزنی که بیان کننده‌ی حالت آرامش، خشم، شادی، غم و … است. رسیدن از عروض به رگه‌هایی از روانشناسی در کنار جذابیتی که داشت سؤالاتی را برایم به وجود آورد. اینکه آیا در دوره‌ای مانند مکتب وقوع که اصل بر واقع‌گویی، و مضمون شعر برآمده از احساس واقعی شاعر بوده است، وزن‌ها کمال تناسب را با مضمون داشته‌اند؟ سرانجام پس از مشورت با استاد ارجمندم به علت علاقه‌ی وافری که به پژوهش در این حوزه داشتم و نیز جذابیت رویکرد روانشناختی علم عروض، در این دوره پایان نامه‌ی خود را به تحلیلی عروضی اختصاص دادم و این پژوهش را به تحلیل اوزان عروضی چهار تن از شاعران برجسته‌ی مکتب وقوع محدود کردم. این کار با بررسی اشعار پرچمدار مکتب وقوع، بابا فغانی شیرازی، آغاز و با آثار واضع واسوخت، وحشی بافقی، پایان یافت که در نهایت با وجود کمیاب بودن تعدادی از کتاب‌ها و مقالات مورد نظر، با عنایت پروردگار متعال و کمک استاد گرامی به این مهم نایل آمدم.

این رساله در 5 فصل تدوین گردیده است. فصل اول به کلیات اختصاص یافته، فصل دوم مبانی نظری شامل عروض و مفاهیم اوزان عروضی و فصل سوم درباره‌ی مکتب وقوع و درون مایه اشعار وقوعی است؛ سپس در فصل چهارم، وزن هر شعر و ارتباط آن با محتوا بررسی شده و نتایج حاصل از این پژوهش در فصل پنجم ارائه شده است. شماره‌های ارجاع داخل علامت ( ) قرار گرفته در ارجاع به دیوان اشعار، از سمت راست نام دیوان سپس نام مصحح و سال انتشار و صفحه کتاب ذکر شده و در ارجاع به سایر کتب، ابتدا نام خانوادگی نویسنده سپس سال انتشار کتاب و صفحه کتاب آورده شده است. در فصل چهارم جهت ارجاع به یک بیت از علامت (غ. عدد) استفاده شده که غ به عنوان علامت اختصاری غزل، و عدد درون پرانتز شماره‌ی آن بیت در همان زیربخش است. نکته‌ی دیگر این که شاعر در انتخاب وزن رباعی نقشی ندارد و در هر قالبی جز غزل، ممکن است نوع قالب بر انتخاب وزن تأثیر بگذارد؛ لذا نگارنده به تحلیل مقایسه‌ای غزلیات پرداخته است و درباره‌ی بسامد اوزان عروضی کل قالب‌های شعری هر شاعر، به مقایسه‌ی جدولی و نموداری اکتفا کرده و هرجا لازم دیده توضیحاتی را ارائه داده است.

بیان مسأله

وزن یکی از عناصر اصلی شعر و از مهمترین عوامل تأثیرگذاری آن است و به منزله‌ی قالبی است که شاعر خلاق بر آن روح می‌دمد و با سلیقه‌ی خود بر اندامش جامه لفظ می‌پوشاند؛ درواقع حقیقت وزن، همان چیزی است که ما از حضور آهنگین واژگان در تناسب با معنای آن‌ ها در بافت شعر دریافت می‌کنیم.

هر شاعری برای سرودن شعر خود بیشتر از وزن‌هایی استفاده می‌کند که نزدیک‌تر به روحیات و اندیشه‌های او باشد. از این رو نخست به سراغ اوزانی می‌رود که بهتر بتواند آمال و خواسته‌ها و تفکرات خود را در قالب آن‌ ها بیان کند. این قالب به گونه‌ای است که حتی می‌توان گفت اوزانی که هر شاعر برای سرودن انتخاب می‌کند تا حد زیادی نشان‌گر خلق و منش و شخصیت و ایده‌های او می‌باشد؛ به نوعی که اگر شاعری طبعی تند و سرکش داشته باشد، اشعارش کوتاه و منقطع است و مقصود را در کوتاه‌ترین جملات نقل می‌کند؛ اما اگر دارای طبعی خیال‌پردازانه باشد، اشعارش بلند و آهنگین و آکنده از استعارات و تشبیهات و مجازات می‌شود. شاعری که سرحال است به اوزانی علاقه‌مند است که بتواند این روحیه‌ی او را بازگو کند و برعکس اگر شاعر غمگین و افسرده باشد، از اوزانی استفاده می‌کند که سنگین باشد و بار غم او را به دوش بکشد.

شاعر با رعایت تناسبی که میان موسیقی شعر با معنا و عاطفه و تخیل وجود دارد، تلاش می‌کند به هدف اصلی شعر که همان محتوای درونی شعر است، نزدیک گردد؛ از این رو پژوهشگران معتقدند وقتی شعر از دل برآمده و با صمیمیتی همراه است اوزان متناسب خود را یافته است و در مواردی که این تناسب رعایت نشده است شاعر چیره دست با بهره گرفتن از اختیارات شاعری و نغمه‌ی حروف تا حدی می‌تواندجبران این نقص را بکند.

هریک از اوزان شعر دارای موسیقی و حالت خاصی است و همین حالت‌ها موجب می‌شوند وزنی تند یا سنگین و شادی‌آور یا غم‌انگیز، حماسی، برهانی، گزارشی و … شود. بنابراین در مسیر ارزیابی و نقد شعر، یکی از گام‌های اصلی، بررسی کیفیت وزن آن است؛ علم وزن شعر، تنها به شناخت اوزان منحصر نمی‌شود و رویکرد‌های مختلفی چون سبک‌شناسی، انواع ادبی، روانشناسی و … را در بر می‌گیرد و هریک بعد از استخراج اوزان دیوان یک شاعر، می‌توانند در تحلیل

عنوان                                                                                               صفحه

چكیده 1

مقدمه. 2

فصل اول:كلیات پژوهش

1-1 بیان مسأله. 5

1-2 اهمیت تحقیق.. 6

1-3 اهداف تحقیق.. 7

1-4- سؤالات تحقیق.. 7

1-5- فرضیه‌های تحقیق.. 7

1-6 محدودیت‌های تحقیق.. 8

فصل دوم:مبانی نظری

2-1 پیشینه تحقیق.. 11

2-1-1 پایان‌نامه‌ها 11

2-1-2 كتاب‌ها 14

2-1-3 مقاله‌ها 16

2-2 مباحث نظری.. 19

2-2-1 تعریف ادبیات تطبیقی.. 20

2-2-2 تاریخچه و زمینه‌های پیدایش… 23

2-2-3 مكاتب ادبیات تطبیقی.. 25

2-2-3-1- مكتب فرانسوی.. 25

2-2-3-2- مكتب امریكایی.. 27

2-2-4 پیشینه ادبیات تطبیقی در ایران. 28

2-3  چهارچوب نظری.. 30

فصل سوم:روش‌شناسی تحقیق

مقدمه. 35

3-1 روش تحقیق.. 36

3-2 ابزار جمع‌ آوری اطلاعات… 36

3-3 تعریف نظری مفاهیم (واژگان كلیدی) 37

3-4 روش تجزیه تحلیل داده‌ها 38

فصل چهارم:تجزیه و تحلیل یافته‌های تحقیق

مقدمه. 40

4-1- گوته. 45

4-1-1-  زندگی‌نامه گوته. 45

4-1-2-  اندیشه و جهان‌بینی گوته. 47

4-1-3-  آثار گوته. 53

4-1-3-1- رنج‌های ورتر جوان. 54

 

4-1-3-2 ایفی ژنی.. 54

4-1-3-3 توركوآتو تاسو. 55

4-1-3-4 گمونت… 55

4-1-3-5 نغمه‌های رومی.. 56

4-1-3-6 سال‌های كارآموزی استاد ویلهلم. 56

4-1-3-7 دیوان غربی ـ شرقی.. 56

4-1-3-8 فاوست… 58

… 61

(ریشه داستان، زمینه پیدایش و …) 62

4-2- عطار. 67

4-2-1- زندگی‌نامه عطار. 67

4-2-2- اندیشه و جهان‌بینی عطار. 71

4-2-3- آثار عطار. 75

4-2-4- خلاصه داستان شیخ صنعان. 79

4-2-5- معرفی  داستان شیخ صنعان (ریشه داستان، زمینه پیدایش و …) 82

4-3- بررسی تطبیقی دو اثر. 89

4-3-1-  مقایسه ساختاری دو اثر. 89

4-3-1-1- ریخت‌شناسی.. 89

4-3-1-2- شخصیت‌ها و شخصیت‌پردازی.. 92

4-3-1-3- كنش‌ها 97

4-3-2- مقایسه محتوا و درون‌مایه دو اثر. 99

4-3-2-1- گناه 100

4-3-2-2- عشق.. 113

4-3-2-3- زن. 123

4-3-2-4- كمال‌گرایی.. 127

4-3-2-5- مرگ… 130

فصل پنجم:جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

منابع و مآخذ. 151

فهرست جدول ها

عنوان                                                                                               صفحه

 

جدول شماره 1-  موارد مشابه در داستان‌های فاوست و شیخ صنعان از منظر ریخت‌شناسی.. 92

جدول شماره 2-  مقایسه تعداد شخصیت‌های اصلی و فرعی.. 94

جدول شماره 3- موارد مورد تحلیل در دو داستان. 100

جدول شماره 4-  شباهت های مارگریت و دختر ترسا 127

جدول شماره 5-  تفاوت های مارگریت و دختر ترسا 127

 

فهرست نمودارها

عنوان                                                                                               صفحه

 

نمودار شماره  1-  مقایسه‌ دو داستان از منظر ریخت‌شناسی.. 91

نمودار شماره  2-  شخصیت‌های اصلی و فرعی.. 95

چكیده:

هدف پژوهش حاضر تحلیل تطبیقی نمایش‌نامه فاوست اثر گوته و داستان شیخ صنعان به روایت عطار است.  در این پژوهش بعد از طرح كلیات پژوهش، مبانی نظری تحقیق شامل؛ تعریف ادبیات تطبیقی، تاریخچه و زمینه‌های پیدایش، مكاتب ادبیات تطبیقی و پیشینه ادبیات تطبیقی در ایران تبیین شده است و در ادامه پژوهشگر به تجزیه و تحلیل یافته‌های تحقیق پرداخته است. در این قسمت بعد از ذكر مقدمه‌ای مفصل درباره دو اثر و نویسندگان آنها، اندیشه، جهان‌بینی و آثار دو نویسنده و ریشه‌ها و زمینه‌های پیدایش دو اثر بررسی شده است و در ادامه پژوهشگر با مقایسه و تطبیق دو اثر از جنبه‌های ساختاری و محتوایی، به این نتیجه رسیده است كه دو اثر مورد مقایسه به رغم دارا بودن زمینه‌های تاریخی و فرهنگی متفاوت، به دلیل دارا بودن زمینه‌های مشترك فكری، ذوقی و عاطفی نویسندگانشان، قابلیت مقایسه و انطباق دارند و می‌توان، هم از نظر ساختاری و هم از لحاظ محتوا و درون‌مایه مشابهت‌های درخور توجهی میان آنها مشاهده نمود. از آنجا كه گناه، عشق، زن و مرگ، موضوعاتی فرافرهنگی‌اند و موضوعاتی نیستند كه در انحصار قوم و ملت و فرهنگی خاص باشند، وسوسه ناگزیر این تحقیق، بررسی این قبیل مفاهیم در دیدگاه دو انسان شرقی و غربی و پی بردن به شباهت‌ها و تفاوت‌های موجود میان آنها بوده است.

كلید واژه‌ها: ادبیات تطبیقی، ادبیات عرفانی، ادبیات رمانتیک، خداوند، عشق، گناه.

مقدمه:

ادبیات تطبیقی رویكردی نسبتاً جدید در دنیای ادبیات است كه به كشف زمینه‌های همدلی و هم‌اندیشی آفرینندگان آثار ادبی و هنری سرزمین‌های مختلف كمك می‌كند. رویكرد دیدگاه‌های مختلف ادبیات تطبیقی هرچه كه باشد، نتیجه

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                              صفحه

چکیده

فصل اول : مقدمه و پیشینه ی تحقیق

1-1- طرح مسأله …………………………………………………………………………………………………………………. 2

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق ……………………………………………………………………………………………… 2

1-3- اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………. 2

1-4- پیشینه­ی تحقیق …………………………………………………………………………………………………………… 2

1-5- روش تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………… 3

1-6- سؤالات تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………. 3

فصل دوم : در آمدی بر موضوع تحقیق

2-1- هنر و زیبایی ……………………………………………………………………………………………………………….. .5

2-2- مدرنیسم و پست مدرن …………………………………………………………………………………………………. ..6

2-3-جریان شناسی شعر معاصر…………………………………………………………………………………..19

2-4- زندگی نامه ی مختصر شاعران تحقیق …………………………………………………………………………… .26

فصل سوم : کارکرد آوایی

3-1-درآمدی بر کارکرد آوایی………………………………………………………………………………………………… 32

3-1-1- واج آرایی ………………………………………………………………………………………………………………. 32

3-1-2- آوردن حروف الفبا به شکل مجزا …………………………………………………………………..          35

3-1-3-کاربرد حروف لاتین در بیت ……………………………………………………………………………………… 37

3-1-4- کاربرد واژگان لاتین به فارسی………………………………………………………………………………….. 38

3-1-5- تکرار یک واج در کلمه ……………………………………………………………………………………………. 40

3-1- 6-کاربرد کلمات تخصصی و نیمه تخصصی …………………………………………………………………….. 42

3-1-7- کاربرد واژگان قدیمی در شعر پست مدرن …………………………………………………………………. 44

3-1-8- کاربرد واژگان رکیک و بی ادبانه ………………………………………………………………………………. 45

3-1-9- کاربرد زنجیره وار کلمات …………………………………………………………………………………………. 47

3-1-10- فرایندهای واجی ………………………………………………………………………………………………….. 48

3-2-تکرار…………………………………………………………………………………………………………….52

فصل چهارم: کارکرد عاطفی

4-1-درآمدی بر کارکرد عاطفی……………………………………………………………………………………………… 55

4-1-1-عشق ………………………………………………………………………………………………………………………. 56

4-1-2- گریه ………………………………………………………………………………………………………………………. 63

4-1- 3-غم و اندوه ……………………………………………………………………………………………………………… 69

4-1-4-  خسته…………………………………………………………………………………………………………………….. 73

4-1-5-  درد ………………………………………………………………………………………………………………………. 77

4-1-6-  ناامیدی و بدبینی ……………………………………………………………………………………………………. 82

4-1-7- انتظار ……………………………………………………………………………………………………………………… 87

4-1-8- بی تفاوتی ……………………………………………………………………………………………………………….. 92

4-1-9-  ترس، هراس و دلهره ………………………………………………………………………………………………. 95

4-1-10-تنهایی …………………………………………………………………………………………………………………… 100

4-2- حس آمیزی…………………………………………………………………………………………………………………. 107

4-3- عناصر موهوم ……………………………………………………………………………………………………………… 107

4-4- باورهای عامیانه ………………………………………………………………………………………………………….. ..109

فصل پنجم : کارکرد نحوی

5-1-درآمدی بر  کارکرد نحوی …………………………………………………………………………………………….. ..112

5-2- نوآوری های زبانی ………………………………………………………………………………………………………. ..112

5-3- نقش های پر کاربرد دستوری ……………………………………………………………………………………….. 125

5-3-1-صفت ………………………………………………………………………………………………………………………. 125

5-3-2 قید …………………………………………………………………………………………………………………………… 134

5-3-3- کاربرد ضمایر ………………………………………………………………………………………………………….. 140

5-3-4- کاربرد حرف اضافه …………………………………………………………………………………………………. 147

5-3-5- نام آوا……………………………………………………………………………………………………………………… 149

 

5-3-6- اسم صوت ……………………………………………………………………………………………………………… 153

5-4- افعال منفی ………………………………………………………………………………………………………………….. 156

5-5- کاربرد فراوان فعل امر و نهی …………………………………………………………………………………………. 158

5-6- کاربرد واژه ی توی ……………………………………………………………………………………………………… 160

5-7- کاربرد واژه ی هی ……………………………………………………………………………………………………….. 162

5-8- ناتمام ماندن جملات …………………………………………………………………………………………………….. 164

فصل ششم : کارکردهای دیگر زبان در واژگان پرکاربرد

6-1- زن و نمادهای زنانه ……………………………………………………………………………………………………… 169

6-2-مرد……………………………………………………………………………………………………………………………….. 179

6-3- کودکی و بچه در شعر پست مدرن …………………………………………………………………………………. 184

6-4- پست مدرن و تردید ……………………………………………………………………………………………………… 185

6-5- جایگاه زبان محاوره در آثار پست مدرن ……………………………………………………………………….. 187

6-6- پست مدرن و جبرگرایی ………………………………………………………………………………………………. 189

6-7- خدا در شعر پست مدرن ………………………………………………………………………………………………. 190

6-8-مرگ ومرگ اندیشی درتفکرپست مدرن…………………………………………………………………196

6-9-خودکشی………………………………………………………………………………………………………..201

6-10- تصویرهای شعری پست مدرن   ………………………………………………………………………………….. 205                                                                                    6-11 – بی موضوعی شعرپست مدرن    …………………………………………………………………………………. 206

6-12- نامفهوم بودن شعرپست مدرن………………………………………………………………………………………. 207

6-13- بی معنایی شعرپست مدرن…………………………………………………………………………………………… 209

6-14-هیچ و پوچ اندیشی ………………………………………………………………………………………..210

6 -15-اصطلاحات شغلی………………………………………………………………………………………….213

6-16- کاربرد نام حیوانات ……………………………………………………………………………………………………. 216

6-17- کاربرد نام فصل ها …………………………………………………………………………………………………….. 222

6-18- کاربرد روز و شب ……………………………………………………………………………………………………… 225

6-19- کاربرد رنگ­ها …………………………………………………………………………………………………………… 227

6-20- کاربرد اعضای بدن ……………………………………………………………………………………………………. 232

6- 21-حواس پنجگانه …………………………………………………………………………………………………………. 234

6-22- طنز و شعر پست مدرن ………………………………………………………………………………………………. 250

6-23- خواب و ملزومات آن ………………………………………………………………………………………………… 254

6-24- قصه و داستان …………………………………………………………………………………………………………… 257

6-25- کاربرد اعداد ……………………………………………………………………………………………………………… 262

6-26- اسم های خاص ………………………………………………………………………………………………………… 266

6-27- مورد خطاب قرار دادن ………………………………………………………………………………………………. 289

6-28- فتوشعر ……………………………………………………………………………………………………………………… 291

6-29- شعر دیداری ……………………………………………………………………………………………………………… 292

فصل نهم: نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………… 296

منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………………………………. 301

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                      صفحه

جدول شماره 1 : بسامد واژه عشق…………………………………………………………………………………………………. 56

جدول شماره 2: بسامد واژه گریه ………………………………………………………………………………………………….. 63

جدول شماره 3: بسامد واژه غم و غصه …………………………………………………………………………………………. 69

جدول شماره 4: بسامد واژه خسته ………………………………………………………………………………………………… 73

جدول شماره 5 : بسامد واژه درد ………………………………………………………………………………………………….. 77

جدول شماره 6 : بسامد ناامیدی و بدبینی ………………………………………………………………………………………. 82

جدول شماره 7 : بسامد واژه انتظار ……………………………………………………………………………………………….. 87

جدول شماره 8 : بسامد واژه بی تفاوتی …………………………………………………………………………………………. 92

جدول شماره 9 : بسامد واژه ترس، هراس و دلهره …………………………………………………………………………. 95

جدول شماره 10 : بسامد واژه تنهایی ……………………………………………………………………………………………. 100

جدول شماره 11 : کاربرد صفت منفی …………………………………………………………………………………………… 125

جدول شماره 12 : کاربرد غیر تنوین  دار ………………………………………………………………………………………. 134

جدول شماره 13 : کاربرد قیدهای بی نشانه …………………………………………………………………………………… 136

جدول شماره 14 : کاربرد بسامد ضمایر ………………………………………………………………………………………… 140

جدول شماره 15 : بسامد فعل امر و نهی ……………………………………………………………………………………….. 158

جدول شماره 16 : کاربرد واژه ی تویِ ………………………………………………………………………………………….. 160

جدول شماره 17: بسامد واژه ی هی …………………………………………………………………………………………….. 162

جدول شماره 18 : بسامد هیچ و پوچ اندیشی ………………………………………………………………………………… 210

 

جدول شماره 19 : بسامد حیوانات ……………………………………………………………………………………………….. 216

جدول شماره 20: بسامد فصل ها…………………………………………………………………………………………………… 222

جدول شماره 20 : بسامد شب و روز …………………………………………………………………………………………….. 225

جدول شماره 21 : بسامد رنگ ها …………………………………………………………………………………………………. 227

جدول شماره 22 : بسامد اعضای بدن …………………………………………………………………………………………… 232

جدول شماره 23: بسامد اعداد ……………………………………………………………………………………………………… 262

فهرست تصاویر

عنوان                                                                                                                      صفحه

تصویر شماره 1 : فتوشعر ………………………………………………………………………………………………………………. 291

تصویر شماره 2 : شعر دیداری ………………………………………………………………………………………………………. 292

تصویر شماره 3 : شعر دیداری ………………………………………………………………………………………………………. 293

 

طرح مسأله

قالب غزل یکی از محبوب­ترین قالب­های شعر فارسی است. پس از ظهور نیما و رواج شعر نیمایی و ارائه­ آثار موفق در این عرصه اهل شعر و ادب شاهدند که غزل معاصر با تنوع موضوع، شکل ظاهری، قافیه­هایی متفاوت، ردیف های طولانی و نوآوری­های فراوانی از سوی شاعران دهه­ی شصت، هفتاد و هشتاد به شکلی فعال خودنمایی می­کرد.

دهه­ هشتاد، مهدی موسوی با معرفی « غزل پست مدرن، برگزاری کلاس­های آموزشی، تربیت شاگرد انتشار نشریه­ی تخصصی پست مدرن دری دیگر به روی غزل معاصر ما گشود و شاگردانش او را به عنوان پدر غزل پست مدرن مورد خطاب قرار دادند.بارزترین ویژگی که این نوع غزل را از همه­ی غزل­های ادبیات فارسی متمایز می سازد، زبان این نوع غزل است، در این تحقیق نقش­های آوایی، عاطفی، نحوی این غزل­ها مورد بررسی قرار گرفته و نوآوری های زبانی و واژگان پرکاربردو دیگر کارکردهای زبان تحلیل می گردد.

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق

نبودن پژوهش مدوّن پیرامون این موضوع و نقش اساسی و متفاوت  کارکرد واژگان در شکل­ گیری غزل پست مدرن،  نقش یک پژوهش در شناخت این شیوه ی نو آورانه ،علاقه ی نگارنده نسبت به قالب غزل و ادبیات معاصرو روشن کردن ابعاد شعر پست مدرنرا می­توان اهمیت و ضرورت انجام این تحقیق به شمار آورد.

1-3- هدف تحقیق

جایگاه زبان و واژگان در دادن شکلی دیگرگونه به غزل پست مدرن و کارکرد های زبانی بررسی می گردد تا در شناخت بهتر این نوع شعری به مخاطب یاری رساند.و انگیزه ای برای پژوهش های بعدی درباره ی این تجربه ی جدید شعری باشد.

1-4- پیشینه­ی تحقیق: ( مروری بر تحقیقات داخلی و خارجی )

کتاب­های فراوان و مقالات بسیاری  با موضوع پست مدرن به چاپ رسیده است که ارتباط آن­ها با موضوع این پژوهش در حد آشنایی با نگرش پست مدرن و ادبیات پست مدرن در دیگر کشورهاست. اما اثری که به طور مستقل شعر پست مدرن را در ادبیات فارسی بررسی کند به چاپ نرسیده است. فقط پایان نامه­
« رویکردی به مدرنیسم در غزل معاصر » که در دانشگاه سیستان و بلوچستان به قلم آقای محمود طیب و استاد راهنمای ایشان دکتر محمد علی زهرا زاده می ­تواند در شکل­ گیری این ذهنیت که ادبیات کلاسیک فارسی چگونه به مرحله مدرن رسید به ما کمک کند تا ما در این پژوهش رسیدن به پست مدرن را بررسی نماییم. و موضوع کار ایشان و  این پژوهش تفاوت فراوانی دارند. پایان نامه ی اخیر با این کار پژوهشی تفاوت فراوانی دارد. چون مدرن و پست مدرن درلفظ و معنا و شعر دو طیف جداگانه اند. نزدیک بودن زمان سروده شدن غزل ها با زمان این پژوهش و برخورد دولت با فعالیت موسوی و اختصاری و درک نشدن این شعر از سوی بسیاری از مخاطبان حتی مخاطب خاص ادبیات باعث شده که موضوع تحقیق برای اهل شعر و ادب تا این زمان ناشناس باقی بماند.

1-5- روش تحقیق

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                 صفحه

چكیده ……………………………………………………………………………………………….  1

فصل اول: کلیات تحقیق

1ـ1ـ مقدمه………………………………………………………………………………………….. 2

1ـ2ـ طرح مسأله…………………………………………………………………………………….. 4

1ـ3ـ اهمیت و ضرورت تحقیق……………………………………………………………………… 6

1ـ4ـ اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………… 7

1ـ4ـ1ـ هدف کلی……………………………………………………………………………………. 7

1ـ4ـ2ـ اهداف اختصاصی…………………………………………………………………………… 7

1ـ5ـ زندگی‌نامه استاد شهریار………………………………………………………………………. 7

1ـ6ـ ویژگی‌های شعر شهریار……………………………………………………………………… 8

1ـ7ـ شهریار در دیدگاه صاحب‌نظران و دوستان………………………………………………….. 10

1ـ7ـ1ـ ملک‌الشعرای بهار………………………………………………………………………… 10

1ـ7ـ2ـ سید محمدعلی جمالزاده……………………………………………………………………. 10

1ـ7ـ3ـ لطف‌اله زاهدی…………………………………………………………………………….. 10

1ـ7ـ4ـ علی اصغر شعر دوست…………………………………………………………………… 10

1ـ7ـ5ـ مقام معظم رهبری…………………………………………………………………………. 11

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه پژوهش

2ـ1ـ مقدمه…………………………………………………………………………………………. 12

2ـ2ـ پیشینه تجربی تحقیق در زمینه‌ی جامعه‌شناسی ادبیات………………………………………. 12

2ـ2ـ1ـ در خارج…………………………………………………………………………………… 12

2ـ2ـ2ـ در ایران…………………………………………………………………………………… 13

2ـ3ـ پیشینه تجربی تحقیق درباره استاد شهریار………………………………………………….. 14

2ـ4ـ نقش دین در اجتماع از دیدگاه اسلام…………………………………………………………. 15

2ـ5ـ نظریه‌های جامعه‌شناسان در حوزه دین……………………………………………………… 18

2ـ5ـ1ـ نظریه امیل دورکیم……………………………………………………………………….. 18

2ـ5ـ2ـ نظریه ماکس وبر………………………………………………………………………….. 19

2ـ5ـ3ـ نظریه کلود هانری سن سیمون……………………………………………………………. 20

2ـ5ـ4ـ نظریه کارل مارکس………………………………………………………………………. 21

2ـ5ـ5ـ نظریه یوآخیم واخ…………………………………………………………………………. 21

2ـ5ـ6ـ نظریه میلتون یینگر………………………………………………………………………. 22

2ـ5ـ7ـ نظریه هربرت اسپنسر……………………………………………………………………. 23

2ـ6ـ چهارچوب نظری تحقیق…………………………………………………………………….. 23

2ـ7ـ سؤال‌های تحقیق……………………………………………………………………………… 26

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                 صفحه

فصل سوم: روش پژوهش

3ـ1ـ نوع و روش تحقیق………………………………………………………………………….. 27

3ـ2ـ واحدهای تحلیل محتوا……………………………………………………………………….. 28

3ـ3ـ مراحل گزینش مقوله‌ها و کدگذاری آن‌ ها……………………………………………………. 28

3ـ4ـ جامعه آماری تحقیق…………………………………………………………………………. 30

3ـ5ـ نمونه آماری…………………………………………………………………………………. 30

3ـ6ـ حجم نمونه……………………………………………………………………………………. 30

3ـ7ـ اعتبار تحقیق…………………………………………………………………………………. 30

3ـ8ـ روش کار (چگونگی جمع‌ آوری داده‌ها)……………………………………………………… 30

3ـ9ـ روش تجزیه و تحلیل داده‌ها…………………………………………………………………. 31

3ـ10ـ تعریف متغیرهای تحقیق…………………………………………………………………… 31

3ـ10ـ1ـ تعریف نظری مفهوم دین از منظر جامعه‌شناسی……………………………………….. 31

3ـ10ـ2ـ تعریف عملیاتی دین از منظر جامعه‌شناسی…………………………………………….. 32

3ـ11ـ داده‌های پژوهش……………………………………………………………………………. 33

3ـ11ـ1ـ داده‌های مربوط به ابعاد اجتماعی دین در دیوان اشعار فارسی استاد شهریار…………… 33

3ـ11ـ2ـ داده‌های نامشخص پژوهش……………………………………………………………… 42

فصل چهارم: یافته‌های پژوهش

4ـ1ـ مقدمه…………………………………………………………………………………………. 47

4ـ2ـ تحلیل توصیفی داده‌ها………………………………………………………………………… 48

4ـ3ـ توزیع فراوانی نسبی داده‌ها براساس سه مقوله………………………………………………… 5

4ـ3ـ1ـ مقوله اول (انسجام و همبستگی)………………………………………………………….. 51

4ـ3ـ2ـ مقوله دوم (فضیلت‌ها و ارزش‌های اخلاقی)………………………………………………. 52

4ـ3ـ3ـ مقوله سوم (ظلم‌ستیزی)……………………………………………………………………. 52

4ـ4ـ تحلیل تبیینی داده‌ها…………………………………………………………………………… 53

4ـ4ـ1ـ روش تحلیل ارزشیابی برای تحلیل تبیینی داده‌ها…………………………………………. 53

4ـ4ـ2ـ تحلیل داده‌ها با بهره گرفتن از آزمون «آماری » یا مجذور خی به‌کمک نرم‌افزار SPSS19. 69

4ـ4ـ3ـ آمار اجمالی توزیع فراوانی داده‌ها براساس سه مقوله…………………………………….. 82

4ـ4ـ3ـ1ـ مقوله‌های سه‌گانه (انسجام و همبستگی، فضائل و ارزش‌های اخلاقی و ظلم‌ستیزی)….. 83

4ـ4ـ3ـ2ـ مقوله اول (انسجام و همبستگی)………………………………………………………… 84

4ـ4ـ3ـ3ـ مقوله دوم (فضائل و ارزش‌های اخلاقی)……………………………………………….. 85

4ـ4ـ3ـ4ـ مقوله سوم (ظلم‌ستیزی)…………………………………………………………………. 86

فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادات

5ـ1ـ مقدمه…………………………………………………………………………………………. 87

5ـ2ـ نتایج توصیفی تحقیق………………………………………………………………………… 87

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                 صفحه

5ـ2ـ1ـ سوال اصلی تحقیق………………………………………………………………………… 88

5ـ2ـ2ـ سوالات فرعی تحقیق……………………………………………………………………… 89

 

5ـ2ـ2ـ1ـ سوال اول تحقیق………………………………………………………………………… 89

5ـ2ـ2ـ2ـ سوال دوم تحقیق………………………………………………………………………… 89

5ـ2ـ2ـ3ـ سوال سوم تحقیق……………………………………………………………………….. 89

5ـ2ـ2ـ4ـ سوال چهارم تحقیق……………………………………………………………………… 90

5ـ2ـ2ـ5ـ سوال پنجم تحقیق……………………………………………………………………….. 90

5ـ2ـ2ـ6ـ سوال ششم تحقیق……………………………………………………………………….. 90

5ـ2ـ2ـ7ـ سوال هفتم تحقیق……………………………………………………………………….. 91

5ـ2ـ2ـ8ـ سوال هشتم تحقیق………………………………………………………………………. 91

5ـ2ـ2ـ9ـ سوال نهم تحقیق………………………………………………………………………… 91

5ـ2ـ2ـ10ـ سوال دهم تحقیق………………………………………………………………………. 92

5ـ2ـ2ـ11ـ سوال یازدهم تحقیق…………………………………………………………………… 92

5ـ2ـ2ـ12ـ سوال دوازدهم تحقیق………………………………………………………………….. 92

5ـ2ـ2ـ13ـ سوال سیزدهم تحقیق………………………………………………………………….. 93

5ـ3ـ بررسی شدت نظر شهریار نسبت به مقوله‌ها و کدهای تحلیلی……………………………… 93

5ـ4ـ نتیجه‌گیری کلی………………………………………………………………………………. 94

5ـ5ـ پیشنهادهای پژوهشی………………………………………………………………………… 95

5ـ6ـ محدودیت‌ها و مشکلات تحقیق………………………………………………………………. 95

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………….. 96

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                 صفحه

جدول (3ـ1): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ1 (مذمت تفرقه)………………………………….. 34

جدول (3ـ2): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ2 (نوع‌دوستی)……………………………………. 34

جدول (3ـ3): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ3 (اتحاد)………………………………………….. 35

جدول (3ـ4): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ4 (انفاق)………………………………………….. 36

جدول (3ـ5): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ5 (محبت)………………………………………… 36

جدول (3ـ6): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ1 (عفو و بخشش)………………………………… 37

جدول (3ـ7): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ2 (وفای به عهد و وفاداری)……………………… 37

جدول (3ـ8): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ3 (اخلاق مداری)………………………………… 38

جدول (3ـ9): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ4 (عدل و عدالت)………………………………… 38

جدول (3ـ10): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ1 (مبارزه با ظلم)………………………………. 39

جدول (3ـ11): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ2 (جهاد)………………………………………… 39

جدول (3ـ12): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ3 (ایثار و شهادت)……………………………… 40

جدول (3ـ13): داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ4 (آزادی)………………………………………. 41

جدول (3ـ14): داده‌های نامشخص مربوط به مقوله اول (انسجام و همبستگی)………………….. 42

جدول (3ـ15): داده‌های نامشخص مربوط به مقوله دوم (فضائل و ارزش‌های اخلاقی)…………. 44

جدول (3ـ16): داده‌های نامشخص مربوط به مقوله سوم (ظلم‌ستیزی)……………………………. 45

جدول (4ـ1): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ1………. 48

جدول (4ـ2): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ2………. 48

جدول (4ـ3): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ3………. 48

جدول (4ـ4 ): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ4……… 49

جدول (4ـ5): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 1ـ5………. 49

جدول (4ـ6): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 2ـ1…………. 49

جدول (4ـ7): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 2ـ2………. 49

جدول (4ـ8): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 2ـ3………. 50

جدول (4ـ9): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 2ـ4…………. 50

جدول (4ـ10): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 3ـ1……….. 50

جدول (4ـ11): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 3ـ2…….. 51

جدول (4ـ12): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 3ـ3……….. 51

جدول (4ـ13): کلمات و مضامین تکرار شده در دیوان استاد شهریار برای کد تحلیلی 3ـ4…….. 51

جدول (4ـ14): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ1………………………………. 54

جدول (4ـ15): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ2………………………………. 55

جدول (4ـ16): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ3………………………………. 57

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                 صفحه

جدول (4ـ17): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ4 ( انفاق)…………………….. 58

جدول (4ـ18): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 1ـ5 (محبت)…………………….. 59

جدول (4ـ19): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ1 (عفو و بخشش)…………….. 60

جدول (4ـ20): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ2 (وفای به عهد و وفاداری)….. 60

جدول (4ـ21): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ3 (اخلاق‌مداری)……………… 62

جدول (4ـ22): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 2ـ4 (عدل و عدالت)…………….. 63

جدول (4ـ23): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ1 (مبارزه با ظلم)…………….. 63

جدول (4ـ24): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ2 (جهاد)………………………. 65

جدول (4ـ25): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ3 (ایثار و شهادت)……………. 66

جدول (4ـ26): تحلیل ارزشیابی داده‌های مربوط به کد تحلیلی 3ـ4 (آزادی)…………………….. 68

جدول (4ـ27): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ1 (مذمت تفرقه)………………… 69

جدول (4ـ28): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ2 (نوع‌دوستی)………………….. 70

جدول (4ـ29): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ3 ( اتحاد)……………………….. 71

جدول (4ـ30): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ4 (انفاق)………………………… 72

جدول (4ـ31): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 1ـ5 (محبت)………………………. 73

جدول (4ـ32): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ1 (عفو و بخشش)………………. 74

جدول (4ـ33): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ2 (وفای به عهد و وفاداری)……. 75

جدول (4ـ34): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ3  (اخلاق‌مداری)………………. 76

جدول (4ـ35): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 2ـ4 (عدل و عدالت)………………. 77

جدول (4ـ36): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ1 (مبارزه با ظلم)………………. 78

جدول (4ـ37): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ2 (جهاد)………………………… 79

جدول (4ـ38): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ3  (ایثار و شهادت)…………….. 80

جدول (4ـ39): توزیع فراوانی کلمات و مضامین کد تحلیلی 3ـ4 (آزادی)………………………. 81

جدول (4ـ40): توزیع فراوانی نسبی مقوله‌های سه‌گانه…………………………………………… 83

جدول (4ـ41): توزیع فراوانی داده‌های مقوله‌ی اول تحقیق (انسجام و همبستگی)……………….. 84

جدول (4ـ42): توزیع فراوانی داده‌های مقوله‌ی دوم تحقیق (فضائل و ارزش‌های اخلاقی)………. 85

جدول (4ـ43): توزیع فراوانی داده‌های مقوله‌ی سوم تحقیق (ظلم‌ستیزی)………………………… 86

 

 

 

 

 

فهرست نمودارها

عنوان                                                                                                                 صفحه

نمودار (4ـ1): نمودار کد تحلیلی مذمت تفرقه…………………………………………………….. 70

نمودار (4ـ2): نمودار کد تحلیلی نوع‌دوستی………………………………………………………. 71

نمودار (4ـ3): نمودار کد تحلیلی اتحاد……………………………………………………………. 72

نمودار (4ـ4): نمودار کد تحلیلی انفاق……………………………………………………………. 73

نمودار (4ـ5): نمودار کد تحلیلی محبت…………………………………………………………… 74

نمودار (4ـ6): نمودار کد تحلیلی عفو و بخشش…………………………………………………… 75

نمودار (4ـ7): نمودار کد تحلیلی وفای به عهد و وفاداری………………………………………… 76

نمودار (4ـ8): نمودار کد تحلیلی اخلاق‌مداری……………………………………………………. 77

نمودار (4ـ9): نمودار کد تحلیلی عدل و عدالت…………………………………………………… 78

نمودار (4ـ10): نمودار کد تحلیلی مبارزه با ظلم…………………………………………………. 79

نمودار (4ـ11): نمودار کد تحلیلی جهاد…………………………………………………………… 80

نمودار (4ـ12): نمودار کد تحلیلی ایثار و شهادت………………………………………………… 81

نمودار (4ـ13): نمودار کد تحلیلی آزادی…………………………………………………………. 82

نمودار (4ـ14): نمودار فراوانی نسبی ابیات به تفکیک مقوله‌های سه‌گانه………………………. 83

نمودار (4ـ15): نمودار ستونی مقوله اول………………………………………………………… 84

نمودار (4ـ 16): نمودار ستونی مقوله دوم………………………………………………………… 85

نمودار (4ـ17): نمودار ستونی مقوله سوم………………………………………………………… 86

چکیده

موضوع پژوهش حاضر «تحلیل محتوای دیوان اشعار فارسی استاد شهریار از حیث توجه به ابعاد اجتماعی دین» می‌باشد. چهارچوب نظری تحقیق را نظریه‌های دورکیم، کارل مارکس، ماکس وبر، اسپنسر و یینگر درمورد دین تشکیل می‌دهند. به عقیده دورکیم دین عامل همبستگی و ثبات اجتماعی و پایداری جامعه و مظهر قدرت جامعه است و نقش مثبت دین در حل و فصل مشکلات اجتماعی، در ایجاد یگانگی و در معنویتی که در جامعه به‌وجود می‌آید نیز سخت اهمیّت دارد. کارل ماركس معتقد است كه، انسان دین را می‌آفریند و دین، هم ابزار ستمگری به طبقه زیردست جامعه و هم بیانگر اعتراض علیه ستمگری می‌باشد. طبق نظر یینگر، دین از طریق تأكید بر ارزش‌های كلی و دسترسی‌پذیر یعنی ارزش‌هایی چون رستگاری و یا توجیه رنج، ناكامی و محرومیت و نظایر آن، موجب حفظ سازمان اخلاقی جامعه می‌شود. با توجه به این‌که ادیان الهى و آسمانى در ترویج فضایل، آرمان‌ها، آداب مثبت و خصلت‌هاى نیكو، نقش مؤثرى داشته‌اند، اسپنسر در این باره معتقد است: «بیان آداب و فضایل جوامع كه پایه‌ى تمدن آن‌ هاست، ناشى از دین است». بر این اساس سه مقوله‌ی انسجام و همبستگی اجتماعی، فضائل و ارزش‌های اخلاقی و ظلم‌ستیزی تعیین شد و کدهای تحلیل تحقیق در هریک از این سه مقوله جای گرفتند. با توجه به اهداف تحقیق، برای هریک از مقوله‌ها و کدهای تحلیلی، سوالاتی طراحی کردیم. از تکنیک تحلیل محتوا که در تحقیقات بنیادی، تاریخی، اسنادی و کیفی به‌کار گرفته می‌شود، در این تحقیق استفاده شد. جامعه آماری این تحقیق عبارت است از دیوان سه جلدی اشعار فارسی استاد شهریار که نمونه‌گیری هم نداشتیم. با بهره گرفتن از اعتبار صوری و به‌کارگیری روش بررسی کتابخانه‌ای و نیز استفاده از روش تحلیل کمی و کیفی، داده‌ها جمع‌ آوری شد و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از دو روش «تحلیل ارزشیابی» و «آزمون خی‌دو» بهره گرفتیم. برای ارائه نتایج، از روش توصیفی و نیز تحلیل محتوای ارزشیابی در یافتن پاسخ سوالات مطرح شده استفاده شد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که استاد شهریار به‌ترتیب به مباحث ایثار و شهادت، جهاد، عدل و عدالت و وحدت و نوع‌دوستی اهمیت به‌سزایی قائل بوده و همگان را به این مفاهیم دینی که حیات‌بخش برای جوامع انسانی و اسلامی هستند دعوت می کند.

واژگان کلیدی: دین، همبستگی اجتماعی، ارزش‌های اخلاقی، ظلم‌ستیزی، ایثار و شهادت، عدالت

1ـ1ـ مقدمه

طی سال‌های متمادی که از عمر بشر و جامعه انسانی می‌گذرد دین تنها گزینه‌ای است که تقریباً تمام انسان‌ها را در اختیار خود داشته است. جدا از ماهیت­های متنوع و مختلفی که دین در جهان داشته، تمامی مردم در ارتباط خود با جهان طبیعت و نیروهای موجود در آن، اندیشه‌ای را برگزیده‌اند. دین در عرصه­ اجتماع، سال‌های متمادی حضوری چشم‌گیر داشته است و آموزش و پرورش، اقتصاد، سیاست، تولید علم و اخلاق، همگی در اختیار دین و شارعان آن بوده است.

در جوامع اسلامی، دین معمولاً نقش اساسی در زندگی اجتماعی مسلمانان دارد و نمادها و شعائر دینی غالباً با فرهنگ مادی و هنری جامعه از جمله ادبیات در­آمیخته است. با نگاهی گذرا به آثار بزرگان ادبیات و شعر جوامع اسلامی، در­­­­می­یابیم که بسیاری از اشاره­ها، عبارت­ها، تعبیرها و استدلال­های آنان، با اقتباس و الهام از آموزه­های دینی می‌باشد، به‌طوری‌که از مقوله‌های فردی مانند پرستش، عبادت و خداباوری گرفته تا مؤلفه‌هایی اجتماعی همچون عدالت‌محوری، ظلم‌ستیزی، برابری، وحدت، احسان و نیکوکاری و. . . همواره موردنظر این ادیبان بوده است.

دین و ادبیات بی‌شک کهن­ترین انگاره‌های فرهنگی یک ملت به‌شمار می­آیند. دین، راه و روش و آیین زندگی کردن در راه حق را نشان می‌دهد، راهی که سعادت را تضمین می‌کند. در این میان هنر و ادبیات به‌ویژه شعر، مهمترین ابزاری است که دینداران و عرفا با آن به ترویج اندیشه­ های دینی پرداخته­اند. آن‌گونه که دکتر علی شریعتی، هنر را جزئی از دین می‌داند و می‌گوید‌: «هنر یک مقوله‌ی دینی و یک حقیقت متعالی و مقدس است که نجات‌بخش بشریت است و یک رسالت مافوق مادی و متعالی و صد در صد انسانی دارد» (شریعتی، 1362: 8).

دین در شعر فارسی و در قرون متمادی، از سیطره‌ی محکم و آشکاری برخوردار بوده است، تا آنجا كه بیشتر سروده­های پیش از اسلام، متضمن تعالیم اخلاقی و مضامین دینی بوده است. ادبیات فارسی از همان آغاز پیدایش و توسعه­ خود (نیمه قرن سوم هجری) برخلاف ادبیات عربی كه یک دوره‌ی جاهلی را پشت سر گذرانده، صبغه­­ی فرهنگی داشته است، لذا تأثیر تعالیم اسلام در آن، نه بر اثر برخوردهای تنش‌آمیز و فیزیكی بلكه برخواسته از تعامل فرهنگی و ادبی بوده است (صادقی، 1376: 157).

از همان قرون نخستین ورود اسلام به ایران، واژه­ هایی از قبیل آیت، اذان، ایمان، ثواب، جهاد، حلال، حرام، صوم، عقاب، غیبت، قضا و قدر، کافر، مسجد، مسلم، حاکم، بیت‌المال، جزیه، محتسب، والی و. . . به‌جای واژگان فارسی یا همراه با آن در زبان و ادبیات فارسی رواج یافته و با تداوم این داد و ستد ادبی و فرهنگی، جایگاهی محکم برای خود پیدا کرده است.

شاعران پارسی‌گویِ دین‌باور، با این اعتقاد که شعرشان با بهره گرفتن از مضامین دینی و قرآنی از ژرفا و عمق بیشتر و اصالتی والا برخوردار خواهد شد، به دین توجه و گرایش نشان داده‌اند. هیچ دیوان شعر پارسی را نمی­توان یافت که با توحید و ستایش ذات باری‌تعالی و نعت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و نیایش و سوز و گدازهای عارفانه شروع نشده باشد و به این ترتیب است که اشعار توحیدی، نیایشی، عرفانی، حکمی و اخلاقی، همه تحت تأثیر دین و آموزه‌های اعتقادی سروده شده‌اند (ممتحن و محمدی، 1392).

استاد شهریار نیر که یکی از شاعران پارس‌گوی معاصر می‌باشد با استفاده ماهرانه شهریار از جلوه­های متعدد و متنوع فرهنگ عامه، گنجینه‌ای ارزشمند از لغات، اصطلاحات و باورهای عامیانه، کنایه‌ها و. . . فراهم آورده است که بررسی آن‌ ها نتایج مهم اجتماعی، فرهنگی، دینی و ادبی درپی دارد. قصیده‌ها و مثنوی‌های استاد منعکس کننده­ دیدگاه دینی، اجتماعی، فرهنگی و گاه سیاسی او می‌باشد (چلبیانی، 1386).

شهریار در ارائه اندیشه‌ها و عواطف خود، با روحیه‌ها و ذوق و سلیقه‌های مختلف چنان سازگارانه روبه‌رو شده و تا آنجا همزیستی مسالمت‌آمیز با موافق و مخالف را مهم شمرده است که رفتار اجتماعی و سوگیری‌اش در مجموع، مفهوم شعر زیر را در ذهن‌ها تداعی می‌کند (علیزاده، 1374: 325).

 

 

چنان با نیک و بد سر کن که بعد از مردنت ­­­­­­­­

مسلمانت به زمزم شوید و هندو بسسوزاند ­­­­­­­­

پژوهش حاضر به‌منظور بررسی و تحلیل دیوان اشعار فارسی استاد شهریار از حیث توجه به ابعاد اجتماعی دین و با هدف روشن شدن هرچه بیشتر دیدگاه‌های دینی ـ اجتماعی ایشان تحریر شده و اشعار فارسی استاد در باب­های انسجام و همبستگی، ظلم‌ستیزی و توجه به فضائل و ارزش‌های اخلاقی که منعکس کننده‌ی اندیشه‌های دینی و اجتماعی این شاعر متعهد می‌باشد مورد مطالعه قرار گرفته و تبیین شده است تا محققان آثار ایشان را اندک فایده آید.

 

1ـ2ـ طرح مسأله

دین یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال پویاترین نهادهای جامعه است. از نقطه‌نظر جامعه‌شناسی، دین یک واقعیت تاریخی ـ اجتماعی و نهادی اولیه است (نویدنیا و عابدینی، 1390).

در سرتاسر تاریخ و در کهن­ترین فرهنگ­های بشری، دین به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین و فراگیرترین ویژگی زندگی انسانی، همواره به اشکال گوناگون وجود داشته و مورد توجه قرار گرفته است.

دین اصل وحدت‌بخش بوده و به انسان اجازه می­دهد تا بر تمایلات خودخواهانه‌ی خود فائق آمده و به هم‌نوعان خود عشق ورزد. دین سنگ بنای سامان اجتماعی و منبعی برای ارزش‌های اجتماعی است و بر گزینش‌های فردی و بسیاری از زمینه‌های زندگی روزمره تأثیر می‌گذارد و به‌عنوان تجلّی روح جمعی و عامل همبستگی و یکپارچگی جامعه محسوب می­ شود (حیدری و همکاران، 1390).

«جامعه‌شناسی دین از جهت روش‌شناختی، شاخه‌ای از جامعه‌شناسی است و از جهت موضوع، شاخه‌ای از دین‌شناسی به‌شمار می‌رود» (عباسی، 1381: 22).

در جامعه‌شناسی دین، با رویکردی جامعه‌شناسانه به تحلیل دین پرداخته می‌شود. به واقع جامعه‌شناسی دین علمی است که درخصوص نقش دین در اجتماع و همچنین تأثیر آن بر حالت شخص با ایمان تمرکز می‌کند (اسکات و هال، 1382: 14).

البته باید توجه داشت که جامعه‌شناسی دین نگاهش صرفاً معطوف به تأثیر دین در اجتماع نیست، بلکه تأثیر متقابل اجتماع در دین را نیز بررسی می کند (حیدری و همکاران، 1390).

آثار ادبی نیز تحت تأثیر شرایط اجتماعی موجود خلق می‌شود و رابطه­ تنگاتنگی بین ادبیات و جامعه وجود دارد، و به‌همین علت است که، گاه شعر دینی بر مردم و رفتار اجتماعی­شان اثر گذاشته، و گاه مردم  بر شعر دینی، كه حاصل آن پدید آمدن انواع شعر با سبک‌های گوناگون است.

شعر از نظر معنی و محتوا به چهار دسته‌ی حماسی، غنایی، تعلیمی و وصفی تقسیم می‌شود. در طول تاریخ، در هریک از این شکل‌ها و قالب‌ها و محتواها، شعرهایی با مضامین دینی سروده شده است؛ مثل شعر مذهبی، مرثیه، مدیحه، شعر پایداری، شعر اخلاقی.

شعر و شاعر با رویدادهای اجتماعی بیگانه نیستند و همراه با هر تغییر در جامعه، تغییری محسوس، ماندگار و تأثیرگذار در آن‌ ها دیده می‌شود. از این‌رو است که دکتر پرویز ناتل خانلری در مورد ارتباط هنرمند و اجتماع می‌نویسد:

هنرمند، پیش از آنکه هنری بنماید، عضو اجتماع است و ناچار از سود و زیان جامعه سهمی می‌برد، پس نمی‌تواند ادعا کند که با امور و حوادث اجتماعی ارتباط ندارد و این ارتباط، خواه ناخواه در آثار او به وجهی ظاهر می‌شود (سوری، 1388).

حال باید دید شعر دینی چگونه شعری است. به‌نظر می‌رسد در تصور عامه مردم و حتی برخی خواص، شعری دینی خوانده می‌شود که موضوعی دینی داشته باشد، یعنی درباره‌ی انسان، مکان، زمان یا عملی مقدس و دینی سروده شود. شاهد این مطلب تعریف دکتر حسین رزمجو از شعر دینی است:

اشعار دینی شامل سروده‌هایی است که محتوای آن‌ ها را موضوعات دینی نظیر توحید باری‌تعالی یا سرگذشت پیشوایان دینی و مناقب و مصائب آن‌ ها که به‌صورت مدایح یا مراثی به رشته نظم کشیده شده است، تشکیل می‌دهد.

شاعر شعر دینی باید با توجه به آموزه‌های والای اسلام شعر بسراید و شاهکار بیافریند؛ مثل آنچه در شعر سعدی، حافظ، سنایی، عطار، مولوی و دیگر شاعران موفق می‌بینیم. بنابراین، شعر شاعرانی که با پشتوانه اسلام شعر می­سرایند سرشار از حکمت و دانش است.

به‌قول شاعر معاصر محمد کاظم کاظمی، در شعر با موضوع دین، شرط اصلی این نیست که یک اثر ادبی درباره یکی از فرایض یا مراسم یا شخصیت‌های دینی ایجاد شده و احیاناً مملو از اصطلاحات و نمادهای دینی باشد، بلکه مهم این است که آن اثر، از روح و جوهر دینی برخوردار بوده و منتقل کننده این مفاهیم باشد. با این تعبیر، مثنوی معنوی تقریباً در همه شش دفتر خویش، اثری دینی است. همچنین بسیاری از قصاید سنایی و بسیاری از غزلیات حافظ و بوستان سعدی و حتی بخش‌های بسیاری از شاهنامه فردوسی، درونمایه دینی قوی دارند.

با این تفاصیل شعر دینی را می‌توان به سه شکل تعریف کرد:

ـ شعری که درباره دین یا با پشتوانه دینی سروده می‌شود.

ـ شعری که به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم به دین می‌پردازد.

ـ شعری که موضوع یا موضعی دینی دارد.

این نوع تعاریف شعر دینی، تمامی انواع گوناگون شعری را که به‌گونه‌ای با دین سروکار دارد و امروزه نام‌های مختلفی به آن می‌دهند، دربر می‌گیرد (سوری، 1388).

شعر دینی، شعری ناسازگار با ستم و ستمگری و فعال است، نه منفعل. دکتر شریعتی در این مورد می‌گوید: «تشیع که هزار سال یک نهضت انقلابی بود، در پیرامون خویش، فرهنگ و شعر و ادب انقلابی نیز داشت. دعبل‌ها و. . . شاعرانی بودند که در خدمت انقلاب بودند در مبارزه با ستم زمان، به تعبیر خودشان، تمام عمر، دارِ خویش را بر پشت خود حمل می‌کردند و این‌چنین می‌زیستند» (شریعتی، 1377: 182).

شعر دینی افزون بر تعهد، هدفمندی و جنبش‌آفرینی که پایه‌های اصلی‌اش به‌شمار می‌آید، با ویژگی­هایی شناخته می‌شود که این ویژگی­ها به‌شرح ذیل هستند:

الف) پیوند با قرآن و حدیث

ب) مبارزه با تفرقه

ج) مبارزه با ظلم و ستم

نگارنده به دلیل علاقمندی به آثار این نویسنده­ی معاصر بر آن شد که داستان چراغ آخر او را از نظر انواع شخصیّت و شیوه­ شخصیّت پردازی مورد بررسی قرار دهد و آن را به عنوان موضوع پایان نامه انتخاب کند. بسیاری از آثار صادق چوبک از جمله چراغ آخر به دلیل ارزش هنری و ویژگی­های منحصر به فردش از جنبه­ های مختلف مورد بررسی و تحلیل و نقد قرار گرفته است،  نویسندگان توانمندی چون عبدالعلی دستغیب در کتاب نقد آثار چوبک،  براهنی در کتاب قصه­نویسی،  عابدینی در کتاب صدسال داستان نویسی و همچنین مجموعه ­ای که با کوشش علی دهباشی به نام یاد چوبک جمع آوری شده،  به تحلیل و بررسی آثارش پرداختند امّا کتاب یا مقاله­ای مستقل درباره انواع شخصیّت و شیوه­ شخصیّت پردازی مجموعه ی داستان­های چراغ آخر رویت نشده و به صورت مبسوط نویسنده­ای به آن نپرداخته است و در تمام مقالات و آثار موجود،  جسته و گریخته در لا به لای متون به عناصر مختلف داستانی از جمله شخصیّت تا حدودی پرداختند. به هر روی امید آن می­رود که نتایج حاضر بتواند در آینده،  هر چند اندک،  مورد استفاده­ی دانشجویان زبان فارسی و علاقمندان به آثار این نویسنده­ی معاصر قرار گیرد. پایان نامه­ حاضر در پنج فصل تدوین شده است. بعد از فصل اوّل که به کلّیّات اختصاص دارد،  فصل دوم دربردارنده­ی مبانی نظری است که شامل  تعاریف اثبات شده­ای از ادبیّات داستانی و انواع آن،  داستان کوتاه،  عناصر داستانی،  شخصیّت و شخصیّت پردازی،  شیوه های شخصیّت پردازی و در نهایت نتیجه گیری کلّی نگارنده از هر مبحثی است . البّته معادل انگلیسی کلمات و اصطلاحات نیز در پاورقی آورده شده است .

فصل سوم پایان نامه،  به معرّفی نویسنده و آثار او اختصاص دارد،  در این فصل به شرح حال چوبک، دیدگاه صاحب نظران،  معرّفی آثار قلمی ،  ترجمه های نویسنده و سبک چوبک همراه با تعاریف مکاتب مهم ادبی پرداخته شده است. لازم به ذکر است شیوه­ نقل مطالب از منابع مختلف به هر دو صورت مستقیم و غیر مستقیم همراه با ارجاع دقیق درون متنی است. در فصل چهارم،  ابتدا خلاصه­ای از هر داستان به طور جداگانه آورده شده و سپس با مبنا قراردادن طبقه ­بندی شخصیّت ها و شیوه­ شخصیّت پردازی به تحلیل و بررسی انواع شخصیّت ها و شیوه­ پردازش آنها پرداخته شده و در پایان هر داستان نیز استنباط و دریافت نگارنده از پردازش شخصیّت ها با توّجه به افکار و اندیشه­ی نویسنده بیان گردیده،  همچنین برای درک بهتر تحلیل­ها از نمونه­های انتخاب شده از متن داستان به عنوان نمونه­های درون متنی با ذکر ارجاع دقیق استفاده شده است و در فصل پنجم نتایج حاصل از بررسی انواع شخصیّت ها و شیوه­ شخصیّت پردازی داستان­های مجموعه ی چراغ آخر ارائه شده که درواقع پاسخ به سوالات تحقیق و اثبات و یا رد فرضّیه­های تحقیق است،  همچنین این فصل شامل  ارائه پیشنهاد و جدول هایی است که به طور جداگانه به انواع شخصیّت­ها پرداخته است،  در پایان نیز فهرست منابع مورد استفاده ذکر شده است .

روش تحقیق در این پایان نامه توصیفی ـ تحلیلی است و در گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه­ای که همراه با تحلیل و نظراتی از نگارنده می باشد،  استفاده شده است .

1-2 بیان مسأله

شخصیّت یکی از عناصر مهم در داستان و بازتاب تصورات و اندیشه های نویسنده است. نویسنده با خلق اشخاص زنده و واقعی از محیط پیرامون خود و وارد کردن آن ها در دنیای داستانی اش،  سعی می کند با مخاطبانش رابطه­ تأثیرگذار و جذّاب و ماندنی­تری برقرار کند و به نوعی افکار و اندیشه­ های خود را در وجود شخصیّت های داستانی­اش بیان نماید. در واقع شخصیّت های هر داستان پایه و اساس آن داستان هستند و هر داستانی اگر دارای شخصیّت پردازی درست و مناسبی باشد،  در نظر خواننده واقعی تر جلوه می کند. شیوه­ شخصیّت پردازی در داستان های کوتاه به طرق مختلف صورت

 می گیرد. گاهی از زبان راوی (دانای کل) شخصیّت ها به خواننده معرّفی می شوند و گاهی نیز شخصیّت ها از طریق گفتار و رفتارشان با قرار گرفتن در موقعیت های مختلف خود را به خواننده می شناسانند . البّته داستان نویس می تواند هرکدام از شیوه ­ها و یا ترکیبی از آنها را به کار گیرد.

شخصیّت ها را می توان از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار داد . از نظر ماهیت،  از نظر فعل و انفعالات،  از جنبه­ کاربرد از نظر گستردگی و کمال هم چنین از نظر میزان نقش در داستان به بخش هایی تقسیم نمود.

در این پژوهش،  داستان چراغ آخر صادق چوبک یکی از نویسندگان خلّاق و چیره دست معاصر مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد،  و نگارنده بر آن است تا انواع شخصیّت ها و هم چنین شیوه های شخصیّت پردازی این مجموعه ی داستانی را که شامل  8 داستان کوتاه و طرح است. مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. امید است نتایج حاصل از این تحقیق اطلاعاتی هرچند اندک را به مجموعه ی یافته ها و پژوهش های پیشین بیفزاید.

1-3 سؤالات تحقیق

این پایان نامه قصد دارد،  به سؤالات زیر که زیرساخت پایان نامه است،  جوابی در حد قابل قبول ارائه دهد :

1- شخصیّت های مطرح داستان چراغ آخر از چه نوعی هستند ؟

2- معرّفی شخصیّت های داستان چراغ آخر به چه شیوه ای انجام شده است؟

3- اندیشه های نویسنده در خلق شخصیّت های داستان تا چه اندازه تأثیرگذار بوده است؟

1-4 اهمیّت و ضرورت تحقیق

پژوهش­ها و تحقیقات گسترده ای درباره چوبک و آثار او به دلیل ارزش های هنری و ویژگی های منحصر به فردش انجام شد امّا تاکنون تحقیق جامع و مستقلی در مورد انواع شخصیّت و شیوه های شخصیّت پردازی داستان های چراغ آخر انجام نشده است . با توّجه به اهمیّت شخصیّت و اینکه شخصیّت­های داستان عنصر اجرایی داستان هستند و بازتاب شخصیّت درونی و افکار نویسنده می باشند،  در این پایان نامه سعی شده،  به این عنصر مهم از عناصر داستان پرداخته شود. از این رو انجام این تحقیق از آن جهت که می تواند برای کسانی که تمایل بیشتری به آشنایی با اثر مذکور دارند مفید و راه­گشا باشد ضروری به نظر می رسد .

1-5 پیشینه تحقیق

تفاوت آثار چوبک در ادبیّات معاصر و سبک ویژه و خاص او،  بسیاری از نویسندگان و پژوهشگران را بر آن داشت که از زوایای مختلف به نقد و تحلیل آثارش بپردازند. امّا در باب موضوع انواع شخصیّت و شیوه­ شخصیّت پردازی مجموعه ی داستانی چراغ آخر کتاب یا مقاله­ای خاص رویت نشده است با این همه جسته و گریخته و به طور کاملاً پراکنده در لا به لای مقالات و متون،  مطالبی اندک،  درباره این موضوع می توان مشاهده کرد. از جمله می توان به کتاب یاد چوبک به کوشش علی دهباشی اشاره داشت که در آن مقاله ای از محمدعلی سپانلو با عنوان داستان کفترباز آمده است که علاوه بر بررسی لحن،  زاویه دید،  درون مایه و دیگر عناصر داستان،  چند سطری نیز به شخصیّت های این داستان پرداخته است. همچنین در همین کتاب مقاله ای توسط جهانگیر درّی نوشته شده،  با عنوان طنز در آثار صادق چوبک که نگاهی کوتاه به شخصیّت اصلی داستان چراغ آخر داشته،  دستغیب و براهنی هم  در کتاب های مستقلی به نام «نقد آثار چوبک» و «قصه نویسی» به بررسی و تحلیل آثار چوبک پرداخته اند. در کتاب های «ستایش داستان»، «صد سال د استان نویسی» و «هشتاد سال داستان کوتاه ایران» از عابدینی نیز نویسنده اشاراتی به چوبک و آثارش داشته است. همچنین در کتاب «تحلیل های روان شناختی» از دکتر صنعتی و در کتاب «داستان کوتاه در ایران» از حسین پاینده به چوبک و آثارش پرداخته شده است. علاوه بر کتب مذکور مقالاتی به طور جداگانه رویت شده که آنها نیز به نقد و بررسی آثار چوبک اقدام نمودند از جمله مقاله­ای تحت عنوان « مطالعه­ شکلی و ساختاری داستان کوتاه صادق چوبک» از رحمان مشتاق مهر و مقاله ای هم به عنوان «نقد چوبک» از اصغر بابا سالار،  که در هر دوی این مقالات اشاراتی بسیار کوتاه به این مجموعه ی داستانی شده است. به هر صورت،  وجود این منابع کمک بسیاری در جهت شناخت چوبک و آثارش به شمار می رود  امّا در هیچ یک از آثار نام برده به شکل مستقل،  جامع و مبسوط به انواع شخصیّت و شیوه های شخصیّت پردازی در مجموعه ی داستانی چراغ آخر پرداخته نشده بنابراین نگارنده در این پایان نامه سعی دارد به این مهم بپردازد .

1-6 اهداف تحقیق

هدف از انجام این پژوهش،  تحلیل و بررسی انواع شخصیّت و شیوه های شخصیّت پردازی در مجموعه ی داستانی چراغ آخر است تا از این رهگذر،  شخصیّت های پرداخته شده­ی ذهن چوبک در بستر این داستان به خواننده شناسانده شوند و شیوه پردازش شخصیّت ها نیز مشخص گردد.

1-7 فرضّیه های تحقیق

1- شخصیّت های اصلی و مطرح مجموعه ی داستان چراغ آخر،  همگی ایستا هستند.

2- شخصیّت ها هم به صورت مستقیم و هم غیرمستقیم به خواننده معرّفی می شوند.

3- به دلیل حساسیت و دقّت و جزئی نگر بودن نویسنده تأثیرات افکار و اندیشه هایش در بیان واقعیات جامعه کاملاً مشهود است.

1-8 تعاریف واژه های کلیدی

داستان کوتاه : روایت به نسبت کوتاهی است که نویسنده با بهره گیری از خلّاقیت و شخصیّت های محدود در کمترین فضا به کمک وحدت تأثیر به آفرینش آن می پردازد . (میرصادقی،  26:1390).

شخصیّت : «در ادبیّات،  شخصیّت،  فرد ساخته شده ای است که مانند اشخاص حقیقی از ویژگی هایی برخوردار است و با این ویژگی ها در داستان و نمایش ظاهر می شود» (داد،  177:1380).

شخصیّت پردازی : «پرداختن به چگونگی حالات و ویژگی های افراد،  شخصیّت پردازی گفته می شود» (میرصادقی،  84:1390) .