سفرنامه ناصر خسرو کتابی است منسوب به ناصرخسرو قبادیانی بلخی، این کتاب گزارش از یک سفر هفت ساله 2220 فرسنگی است . این سفر در ششم جمادی الاخر سال 437 قمری از مرو آغاز شد ودر جمادی الاخر سال 444 قمری با بازگشت به بلخ پایان پذیرفت .

حکیم ناصر خسرو شاعر، فیلسوف وجهانگرد ایرانی، متخلّص وملّقب به « حجّت» بود. از آن رو که شعرهایش حاوی پند ، اندرز ومطالب حکمت آمیز بود، موصوف به حکیم، حکیم ناصر یا سید الحکماء گشت. که ناصر خسرو در زمرۀ شعرایی است که قرآن را از برداشته، لذا  در آثار خویش، از آیات قرآن برای اثبات عقاید خودش استفاده کرده است همچنین وی بر اغلب علوم عقلی ونقلی زمان خود از قبیل فلسفه یونانی وحساب وطب وموسیقی ونجوم وفلسفه وکلام تبحّر داشت ودر اشعار خویش به کرّات از احاطه داشتن خود بر این علوم تاکید کرده است .

این شاعر بزرگ صاحب آثار فراوانی به نظم ونثر می باشد که ما سعی کرده ایم در ابتدا بررسی وتحلیل سفرهای اجتماعی ناصر خسرو را خیلی موشکافانه جستجو کنیم. این رساله را نیز بر اساس اندیشه های پیشین مردم شناسی  شکل دهیم سپس در بخش پایانی….بررسی وتحلیل سفرنامه از نظر شناخت جامعه ومردم آن عصر وعادات ورسوم آنان واوضاع اجتماعی قسمتی از دنیای اسلامی نیمه اول قرن پنجم  هجری ونیز جهان بینی وقدرت دید وهنر توصیف ناصر خسرو ارزنده است.

در مسائل اجتماعی سفرش نیز مطالب سودمند وارزنده وبه عبارت بهتر واقعیتها را تصویر کرده است.

سفرنامه ناصر خسرو- حج- زیارت

فهرست مطالب

چکیده                                                                                                  1

الف)مقدمه                                                                                              5

فصل اوّل: کلیّات تحقیق

ب) بیان مساله                                                                                         9

ج) اهمیت وضرورت تحقیق                                                                          9

د) اهداف تحقیق                                                                                                10

ح)سوالات تحقیق                                                                                      10

و) فرضیات تحقیق                                                                                     11

فصل دوّم: پیشینه تحقیق

پیشینه تحقیق                                                                                         14

فصل سوم:روش تحقیق

دوران سه گانه عمر ناصرخسرو                                                                       20

فرق ناصر خسرو با شاعران  دیگر                                                                    28

درباره سفرنامه                                                                                         29

سفرنامه دو گونه ارزش دارد یکی ادبی دیگری اجتماعی                                           33

اهمیت«سفرنامه»از نظر محتوای تحقیق                                                            35

اهمیت«سفرنامه»از نظر روش تحقیق                                                               36

مراحل مسافرتهای ناصر خسرو                                                                       38

فصل چهارم:یافته های تحقیق

اسم ورسم ومولد وحسب ونسب شاعر                                                               40

عهد جوانی وتحصیلات علمی ومسافرت های او                                                     46

مبدا انقلاب وآغاز تحول در زندگی او                                                                48

عودت به وطن وافراشتن عَلَم دعوت                                                                 49

تبعید از وطن وآوارگی                                                                                51

تحلیل احوال روحی ناصر خسرو                                                                     62

جوانی ناصر خسرو                                                                                     64

عقاید واخلاق ناصر                                                                                     65

خانواده ناصر خسرو                                                                                    66

وفات وقبر او                                                                                            67

شیوه ی خاص حکیم ناصر خسرو در نقد طبقات مختلف اجتماعی                               68

انتقادات ناصر خسرو از طبقات مختلف اجتماعی عصر خود                                        70

بررسی سفرنامه از جهت مسائل اجتماعی                                                           82

وضع دینی                                                                                             86

وضع اجتماعی در دوران ناصر خسرو                                                                90

بررسی جامع شناختی سفرنامه ناصر خسرو                                                                  96

مروری بر مباحث جامعه شناسی سفرنامه                                                           98

ساختار فرهنگی                                                                                       98

ساختار سیاسی                                                                                        99

ساختار نظامی                                                                                         100

ساختار اقتصادی                                                                             101

جامعه شناسی شهری و شهرنشینی در خاور میانه:                                       101

پابه پای ناصر خسرو در سفرها                                                              103

سفر مصر                                                                                      121

سفر حج                                                                                                122

حکومتها وسلسله های پادشاهان ایران                                                               129

حکومت فرزندان بویه دیلمى                                                                   131

دوران سیاست نژادی                                                                              133

خاندانهای قدیم ورسمها وآیینهای ایرانی                                                   134

بردگى و بردگان                                                                              135

مکه شهر حج وزیارت                                                                          139

حج های ناصر خسرو                                                                         142

آخرین حج                                                                                    147

درآمد ناصر خسرو                                                                                 151

فصل پنجم : نتیجه گیری

نتیجه گیری                                                                                  154

منابع ومآخذ                                                                                  160

الف) مقدمه:

ناصر خسرو ملقب به حجت در سال 394 ه .ق در قبادیان بلخ متولد شد ودر سال 481 ه.ق در سمنگان بدخشان درگذشت. لقب او را حجّت وحجّت زمین خراسان که عنوان درجه مذهبی او در اسماعیلیه بوده از جانب خلیفه فاطمی به او تفویض شده بود ناصر خسرو را در تذکره ها با شهرت علوی هم ذکر کرده اند شاید از این  جهت باشد که نسب او را با 5 واسطه به امام علی بن موسی الرضا(ع) می رساند وشاید به واسطه عناوین به آل علی واظهار آن علاقه در آثار او باشد.

ناصر خسرو ازخاندان محتشمی ورزیده ودر جوانی به دربار سلاطین راه یافته وبه مراتب عالی رسیده وبارگاه ملوک عجم وسلاطین را مثل سلطان محمود ومسعود را دیده ودر اوایل جوانی در دستگاه های دولتی راه پیدا کرده  وبه مراتب عالی رسیده وبه کار دیوانی مشغول بوده وعنوان  دبیر وادیب  فاضل گرفته وشاه او را خواجه خطیر خطاب می کرده است ناصر خسرو در نیمه اول زندگی در عین کسب اموال زیاد در خدمت امراء ودر لعب و کهود کسب مال وجاه گذراند سپس دچار تغییر حال شد و در اندیشه درک حقایق افتاد وبا علمای زمان خود که اغلب بود به بحث می پرداخت.

خلاصه آنکه ناصر بعداز طی مقامات ظاهری در اندیشه جستجوی حقیقت افتاد وبسیاری از شهرها را گشت وبا علمای مختلف مجالست کرد وناصر خسرو متوجه ریاهای علمای مذهب افتاد که مالشان را از رشوه آورده بودند وزهد دروغین بود تا اینکه در سال 437ه.ق در جوزجانان خوابی دید که به این سرگردانی احوال خاتمه داد پس به فرمان آن کسی که اشاره به قبله کرده در خواب وحقیقت را در آن سو نشان داده بود با سفر حج بست وبا برادر کمترخود ابوسعید ویک غلام هنری روانه حجاز شد این مسافرت 7 سال طول کشید وبا عودت به بلخ در سال 444 ودیدار برادر دیگر خود ابوالفتح عبدالجلیل خاتمه یافت در این سفر 4 بار حج کرد و مناطق ایران وبلادارمنستان وآسیای صغیر حلب وطرابلس شام وسوریه وفلسطین وجزیره العرب ومصر وقیروان ونوحه وسودان را سیاحت کرده ودر مصر 3 سال به سربرد وبه مذهب اسماعیلی گردید. وبه خدمت خلیفه فاطمی المعتصم بالله ابوطنین محمدبن علی رسید وبعد از طی مراتب و مراحل ، مرتبه حجت یافت واز طرف امام فاطمیان به مقام حجت جزیره خراسان که  یکی از جزایر 12 گانه دعوت  اسماعیلی بود  انتخاب ومامورنشر مذهب اسماعیلی ونشر آثار آن سامان گردید ناصر خسرو بعد از این سفر که 50 سال داشت به وطن خود بلخ بازگشت وبه نشر باطنیان پرداخت وبه اطراف فرستاد وبه مباحثات علمای اهل سنت پرداخت،کم کم مخالفان او در میان متعصبان زیاد شدند وکار را دشوار کردند حتی فتوی قتل او داده شد و او که ضمناً گرفتار مخالفت بسیار شدید سلاجقه با شیعه بود ناگزیر به تهمت بر دین وقرمطی وملحد ورافقعی بودن ترک وطن گفت تا از شر ناصبیان رهایی یابد اختلاف او با نواصب در همه جای دیوان او آشکار است وشکایت او از علمای سلجوقی وخراسان در سراسر دیوانش مشهور است بعد از مهاجرت از بلخ به نیشابور ومازندران وعاقبت به یمگان رفت ویمگان را محل اقامت دائمی خود برگزید ودر قلعه ای از قلعه های یمگان که شهری حصین بود در میان کوه ها استقرار یافت وتا پایان عمرخوددر آنجا به اداره دعوت فاطمیان  به اداره خراسانیان مشغول شد و وفات او در این دره یمگان بدخشان درسال 481 ه.ق اتفاق افتاد.

سبک شاعری وآثار منثور و منظوم

ناصر خسرو در ابتدای جوانی در کسب علوم وفنون رنج برده وقرآن را از حفظ داشت ودر تمام علوم متداول زمان خود آگاهی داشته وعلی الخصوص علوم یونان تسلط داشت وعلم کلام وحکمت متالهین را خوب می دانست ودرباره ملل ونهل تحقیقات عمیق داشت وعلاقه شدید به کتاب ودانش داشت وهمیشه کتابهایش همراه بود در سخت ترین احوال در سفر بازگشت از عربستان به ایران کتابها را برشترحمل کرده وخود پیاده می رفت.

آثار منظوم او عبارتنداز دیوان او که برخی آنرا 30 هزار بیت دانسته اند که قصاید واشعار را در بر می گیرد.

دوم: منظومه روشنائی نامه.  سوم سعادت نامه که هر دو در پند وحکمت هست دیوان او مشتعل بر کلمات وترکیباتی است که در اواخر قرن 4 متداول وخاصیت شعر او اشتمال بر مواعظ وحکمت فراوان است وناصر خسرو در این امر از