چکیده:

مفاهیم مذهبی­ای چون خداشناسی، از جمله مفاهیم  انتزاعی هستند و شاعران باید به‌گونه‌ای آن­ها را در اشعار بگنجانند که برای کودکان در گروه­های سنی مختلف قابل درک باشد. پژوهش حاضر به بررسی چگونگی طرح مفاهیم مذهبی در اشعار کودکان گروه­های سنی «الف و ب » در دهه­ هشتاد می ­پردازد. مبنای انتخاب اشعار،شعرهای بررسی‌شدۀ شورای کتاب کودک در کتاب‌شناسی‌های توصیفی – تحلیلی است. همچنین این تحلیل در چارچوب نظریات ژان­پیاژه و رونالد­گلدمن صورت گرفته است ، که درزمینۀ روان‌شناسی رشد و مراحل درک ذهنی و مذهبی کودکان صاحب‌نظر هستند . در این پژوهش مفاهیم مذهبی در سه بعد اعتقادی، عبادی و اخلاقی در چارچوب نظر روان شناسان فوق، بررسی شده ­اند . بعد از تفکیک اشعار مذهبی از یکدیگر و قرار دادن در گروه­های مختلف ، مشخص شد که بیشترین اشعار سروده شده مربوط به بعد اعتقادی و دارای مضامین خداشناسی ، نبوت و امامت هستند و کمترین اشعار در زمینه­ عدل الهی و معاد بوده است. این نظر نیز تبیین شد که شعر اکثریت شاعران تطابق لازم را با معیارهای موردنظر ندارد و علی‌رغم نیاز به کتاب­های مذهبی، در سال آخر دهه­ موردنظر بسامد کتاب­های شعر مذهبی افت شدیدی داشته است و شاعران کمتری به دنبال سرودن اشعار مذهبی بوده اند.

 

واژه­ های کلیدی:شعر کودک، تفکر مذهبی، گروه‌های سنی الف و ب، دهه 80

پیشگفتار

شعر کودک و نوجوان یکی از بخش‌های زنده و پویای ادبیات کودکان در کشور ماست. شعر کودک در کشور ما ازآنجاکه از ثمرات شعر نو فارسی است، هنوز نوپاست و عمر آن به صدسالنمی‌رسد اما بااین‌حال شاعران بسیاری برای کودکان کار می‌کنند و پیشرفت بسیار چشمگیری داشته است. دامنه‌ی موضوعات نیز در اشعار شاعران بسیار گسترده و متنوع است. هر چیزی از مفاهیم انتزاعی و عاطفی گرفته تا طبیعت و جامعه و مناسبات انسانی و محیط و اشیای پیرامون و طبیعت بی‌جان و … را می‌توان در اشعار یافت. علاوه بر این‌ها شعر کودک به‌عنوان ابزاری برای تعلیم و تربیت نیز به‌کاررفته است ، زیرا یکی از مؤثرترین و مهم‌تریندوره‌های زندگی آدمی ، دوره‌ی کودکی است و دوره‌ای است که در آن شخصیت فرد پایه‌ریزی شده و شکل می‌گیرد و دوره حساسی است که کودک باید در آن تعلیم و آموزش ببیند ، پس شاعرانی که می‌خواهند برای این گروه حساس شعر بگویند و اشعارشان جنبه تعلیمی و مذهبی داشته باشد ، باید با آن‌ ها ارتباط برقرار کنند و نحوه ارسال و انتقال پیام را بدانند . شاعران باید مقتضای حال مخاطب را در نظر داشته باشند و به توان ذهنی و ادراکی او توجه کنند ، کودکان شعر را نمی‌خوانند که از آن چیزی بیاموزند بلکه می‌خواهند چیزی را بخوانند که برایشان لذت‌بخش باشد و ذاتاً به شعر علاقه دارند و از آن خوششان می‌آید و شاعری که می‌خواهد شعر مذهبی و تعلیمی خود را برای کودک بسراید باید طوری آن شعر را بسراید که کودک از خواندن آن‌هم چیزی بیاموزد و هم لذت ببرد و برایش خسته‌کننده و کسالت‌آور نباشد.

مسائل مذهبی و دینی یکی از مهم‌ترین مسائلی هستند که شاعران و نویسندگانی که برای کودکان کار می‌کنند ، باید در این دنیای بی‌کران اطلاعات و ارتباطات و مذاهب مختلف ، به آن توجه داشته باشند ، آن‌ ها باید برای لطمه ندیدن آموزش‌های دینی و القای درست آن و نهادینه کردن آن در افکار کودکان با روان‌شناسیآن‌ ها آشنا شوند، شاعران باید برای سرایش شعرهایی مؤثرتر و آموزنده‌تر و جذاب‌تر ، با تکامل و رشد درک دینی کودکان آشنا شوند و محدوده‌یتوانایی‌های کودک در فهم مسائل مذهبی را بدانند و بشناسند و بدون چنین شناختی ، شاعر نمی‌داند که مخاطب او از کلماتی که پی‌درپی از راه گوش یا مشاهده خطوط کتاب دریافت می‌کند، چه برداشتی دارد و بدین‌سان دچار اشتباه­های بسیاری در سرودن اشعار می‌شود و نمی‌تواند آموزش صحیحی را داشته باشد.

برخلاف محافل ادبی دانشگاه‌های ایران که تاکنون رویکرد جدی به ادبیات کودکان و نوجوانان نداشته‌اند، یک جستجوی ساده اینترنتی نشان می‌دهد که بسیاری از مؤسسات علمی و دانشگاهی دیگر کشورهای جهان برای این شاخه از آفرینش‌ها و تحقیقات ادبی اهمیت فراوانی قائل می‌شوند. جامعه علمی کشور ما نیز علاوه بر آن‌که خود باید خیلی جدی‌تر به این حوزه بپردازد، می‌تواند از دستاوردهای دیگر کشورها نیز استفاده‌ی زیادی در این زمینه بکند که یکی از این دستاوردها استفاده از نتایج پژوهش‌هایروان‌شناختی آنان در مورد کودکان و نوجوانان است ازجمله رشد و تکامل در بعد دینی که برای همه کودکان در هر جای جهان تقریباً یکسان است و می‌تواندرباره‌ی هر کودک بر پایه میزان آن سن قضاوت کرد و اگر شاعران و نویسندگان ما برای سرایش شعر و نوشتن برای کودکان ، مبنای علمی داشته باشند. رسالت خویش را در خدمت به تعلیم و تربیت دینی انجام داده‌اند.

این نوشتار نیز در پی آن است که مفاهیم و معارف مذهبی را که در اشعار شاعران وجود دارد با نگاهی از دریچه تحقیقات انجام‌شده و مبانی آن‌ ها بنگرد و در حد توان ناچیز ، خدمت کمی به کودکان این مرزوبوم کند.

شاید این پرسش در ذهن خوانندگان به وجود بیاید که چرا جامعه‌ی آماری این پژوهش کتاب‌های شعر کتاب‌شناسی‌های شورای کتاب کودک است ؟ ، که لازم است در ابتدا توضیحی درباره‌ی شورای کتاب کودک داده شود .

شورای کتاب کودک ، سازمانی است فرهنگی و غیردولتی که در دی‌ماه 1341 توسط گروهی از کتاب داران ، دست‌اندرکاران  تعلیم و تربیت ، متخصصان ، نویسندگان و تصویرگران کتاب کودک و نوجوانتأسیس شد . هدف این شورا توسعه‌ی کتاب‌خوانی میان کودکان ، توسعه‌ی ادبیات ملی برای کودکان و کمک به گرداوری کتاب‌های مناسب است .

شورای کتاب کودک باسابقه‌ترین سازمان غیردولتی فعال در حوزه‌ی ادبیات کودک و نوجوان است ویکی از افتخارات آن این است که هر کتابی که برای کودکان و نوجوانان به چاپ می‌رسد را ، در کتاب‌خانه‌ی خود گرداوری می‌کند و گروه‌های مختلفی که در شورا فعال هستند مانند گروه‌های داستان ، شعر ، دین و… به بررسی کتاب‌های منتخب می‌پردازندو از سال 1380 نیز اقدام به تألیف کتاب­شناسی­های توصیفی – تحلیلی کرده است که هر گروه بررسی‌هایی را از چندین کتاب در آن به چاپ می‌رساند و ما برای جامعه‌ی آماری این پژوهش از اشعار بررسی‌شده‌ی این کتاب­شناسی­ها استفاده کردیم.

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                   صفحه

فصل اول.. 1

کلیات پژوهش…. 1

1-1-تعریف مسئله و اهمیت پژوهشی آن: 1

1-2– اهداف پژوهش…. 2

1-3- پرسش‌های پژوهش…. 2

1-4- فرضیه‌های پژوهش…. 3

1-5–مروری بر پژوهش‌های انجام‌شده 3

1-6- روش انجام پژوهش…. 4

فصل دوم.. 5

مبانی پژوهش…. 5

2-1- شرح برخی مفاهیم مرتبط با پژوهش…. 5

2-1-1- ادبیات: 5

2-2-ادبیات کودکان و نوجوانان  : 6

2-3-شعر. 7

 

2-4-شعر کودک: 8

2-5-مفاهیم مذهبی و انتزاعی در کودکان : 9

2-6-مفاهیم مذهبی در ادبیات کودک : 12

2-7-شعر مذهبی کودک: 12

2-8-کودکان گروه سنی الف و ب : 14

2-8-1-گروه سنی الف (3 تا 6 سالگی ) : 15

2-8-2-گروه سنی ب(6تا 9 سالگی) : 15

2-9- نظریه روان شناسان کودک: 16

2-9-1-نظریه ژان پیاژه: 16

2-9-2-نظریه رونالدگلدمن : 18

2-10-آموزش مفاهیم مذهبی: 19

فصل سوم.. 21

مفاهیم مذهبی وبررسی آن ها در اشعار. 21

 

عنوان                                                                                                   صفحه

بخش اول : بعد اعتقادی… 21

3-1-1- خداشناسی.. 21

3-1-1-1-بررسی خداشناسی در اشعار 24

3-1-2-نبوت: 35

3-1-2-1- بررسی نبوت در اشعار 38

3-1-3-امامت… 49

3-1-3-1-بررسی اشعار آموزش امامت… 50

3-1-4-آموزش معاد. 63

3-1-4-1-بررسی معاد در اشعار 66

3-1-5- عدل الهی.. 68

بخش دوم.. 70

بعد عبادی… 70

3-2-1- نماز و دعا: 70

3-2-1-1-بررسی نماز و دعا در اشعار 71

3-2-2- روزه: 71

3-2-2-1-بررسی روزه در اشعار 76

3-2-3-1-بررسی اشعار حج وزیارت.. 78

3-2-4- محرم و نامحرم و حجاب.. 82

3-2-4-1- بررسی محرم و نامحرم و حجاب در اشعار 82

3-2-5- قرآن.. 87

3-2-5-1- بررسی قران در اشعار 87

بخش سوم.. 91

بعد اخلاقی… 91

3-3-1- بررسی بعد اخلاقی در اشعار 92

فصل چهارم.. 97

آمار یافته‌های پژوهش…. 97

 

عنوان                                                                                                   صفحه

فصل پنجم.. 103

نتیجه‌گیری… 103

-تعریف مسئله و اهمیت پژوهشی آن:

ادبیات کودک و نوجوان در حوزه‌ی فرهنگ و ادب فارسی به‌عنوان یک‌گونه مستقل شناخته‌شده است و شعر کودک یکی از شاخه‌های مهم آن است. شعری که در کشور ما ایران برگرفته از شعر نو است و هنوزسال‌های زیادی از عمرش نمی‌گذردو درهمه‌ی زمینه‌هاو موضوعات برای کودکان از شیرخوارگی تا جوانی گسترده و متنوع است . کودکان به گروه‌های سنی مختلفی تقسیم شده‌اند که گروه سنی الف و ب جزء اولین و حساس‌ترین گروه‌ها هستند. از 3 سالگی تا 6 سالگی را گروه سنی «الف » و از 6 تا 9 سالگی را گروه سنی « ب » تشکیل می‌دهد.                                                                                                              یکی از مباحث مطرح‌شده در شعر کودک که از اهمیت بالایی برخوردار است، تفکر مذهبی و مفاهیم دینی است و چگونگی طرح و بیان این مفاهیم قابل‌توجه شاعران كودك است که لازم است آن‌ ها را طوری توصیف و معرفی کنند که هم برای کودک قابل‌درک باشند و هم مفاهیمی که انتزاعی هستند لطمه نبینند و تحریف نشوند. مفاهیم مذهبی که کودکان هنوز درک درستی از آن‌ ها ندارند.

لازم است شاعران با یک دیدگاه شناخت گرا با نحوه‌ی استنباط کودکان و نوجوانان در سنین مختلف از این موضوعات آشنا باشند تا بتوانند به نحوه درستی این مفاهیم را در شعر بگنجانند. نظریه‌پردازانی در این زمینه ، تحقیق و پژوهش‌های زیادی انجام داده‌اند و مراحل رشد درک دینی کودکان را بررسی کرده‌اند مانند ژان پیاژه و رونالد گلدمن. به‌طور مثال در تقسیم‌بندی پیاژه از این مراحل گروه سنی الف و ب در مرحله تفکر شهودی قرار می‌گیرد که کودک هر چیز را به‌طور ملموس درک می‌کند و در تقسیم‌بندی رونالد گلدمن این گروه‌های سنی به دوره‌ی تفکر پیش

 

مذهبی و تفکر مذهبی ناقص اول دسته‌بندی می‌شود که کودک کم‌کم از محدودیت‌های تفکر شهودی رهایی می‌یابد تا به مراتبی از تفکر عملیات عینی برسد. برای نمونه یکی از نشانه‌های تفکر کودک در این دوره معنا کردن مفاهیم انتزاعی به همان معنای تحت‌اللفظی آن است.

بنابراین لازم دیده شد در ابتدا مجموعه کامل کتاب‌های شعر چاپ‌شده برای کودکان گروه سنی الف و ب که در دهه هشتاد در شورای کتاب کودک بررسی‌شده بود ، جمع‌ آوری شود و پس از استخراج مفاهیم مذهبی مطرح‌شده ، ویژگی‌ها و نحوه‌ی بیان این‌گونه مفاهیم در این اشعار بررسی شود و بعد از شناخت اصول درست بیان این مسائل بر اساس نظرات محققین مشخص شود که اشعار موجود تا چه حد با این اصول منطبق هستند.

امروزه بااینکه شعر کودک مبانی نظری و عملی خود را یافته است ، اما هنوز نوپاست و تحقیقات نقادانه و مؤثری در این زمینه انجام‌نشده است. بنابراین در این بررسی سعی بر این است که با در نظر گرفتن گروه سنی ، اشعار سروده شده در حوزه‌ی مذهب و مفاهیم دینی بادید اصولی و انتقادی نگریسته شود.

 

1-2– اهداف پژوهش

1–منبع شناسی و گردآوری کتاب‌های شعر چاپ‌شده برای کودکان گروه‌های سنی « الف و ب » در دهه هشتاد با توجه به فهرست‌های منتشرشده از سوی مجله‌ی كتاب ماه كودك و نوجوان و کتاب‌شناسی‌های توصیفی – تحلیلی شورای کتاب کودک .

2–استخراج مفاهیم مذهبی مطرح‌شده از میان اشعار و بیان ویژگی‌ها و نحوه‌ی بیان آن‌ ها.

3-شناخت اصولی و درست بیان معارف دینی بر اساس نظریه‌هایمطرح‌شده و تطبیق اشعار شاعران با این اصول.

 

1-3- پرسش‌های پژوهش

1-ویژگی‌های تفکر مذهبی در شعر کودکان گروه‌های سنی الف و ب بر مبنای نظر ژان پیاژه و رونالد گلدمن چگونه است ؟

2-اشعار شاعران کودک در ایران تا چه حد با شیوه‌ی درست بیان آن‌ ها با توجه به نظر پیاژه و گلدمن  منطبق است ؟

• 3- آیا با این رویکرد انتقادی در مورد نحوه ی بیان مفاهیم مذهبی ، می‌توان تحولی در شیوه‌ی بیان آن ها در شعر کودک ایجاد کرد ؟

 

1-4- فرضیه‌های پژوهش

-به نظر می‌رسد اشعار مذهبی زیادی که برای گروه‌های سنی الف وب سروده شده اند با اصول درست بیان آن از نظر پیاژه و گلدمن مغایر است.

-كودکان گروه‌های سنی الف و ب از طریق مصادیق ملموس و عینی با مفاهیم انتزاعی آشنا می‌شوند.

-به نظر می‌رسد با این توجه به این رویکرد انتقادی بتوان اشعار جذاب تری را برای کودکان این گروه های سنی سرود.

 

1-5–مروری بر پژوهش‌های انجام‌شده

پایان‌نامه‌ای با عنوان بررسی تحولات شعر کودک پس از انقلاب اسلامی توسط نسیم طاهری اسدی به راهنمایی دکتر محمدرضاحاجی‌آقا بابایی و مشاوره استاد حوریه شیخ مونسی در سال 1389 دفاع شده است که در این پایان‌نامه بسامد مضامین شعری همچون خدا، در زمان پس از انقلاب با پیش از آن مقایسه شده است.

پایان‌نامه‌ای با عنوان  روان‌شناسی در شعر کودک توسط علی کاظمی در سال 1389 به راهنمایی دکتر ابراهیم استاجی و مشاوره دکتر سید حسین اشراقی در پژوهشکده ادبیات و علوم انسانی سبزوار دفاع شده است که در این پایان‌نامه به بررسی و بیان تأثیرگذاری شعر بر ابعاد گوناگون روحی-روانی شخصیت کودک پرداخته است.

مقاله‌ای تحت عنوان تعلیم و تربیت و دنیای ناشناخته دینی کودکان توسط ناصر باهنر در مجله اسلام و پژوهش‌های تربیتی (2) پاییز و زمستان 1388 چاپ‌شده است که نویسنده درک کودکان را از مفاهیم دینی بررسی کرده است.

مقاله‌ای نیز تحت عنوان ، بررسی انتقادی اشعار دینی کودک در دهه هفتاد ، توسط محبوبه عباسپور نوغانی در مجله‌ی کتاب ماه کودک و نوجوان، بهمن و اسفند 1385 و فروردین 1386 چاپ‌شده است که در این مقاله از به کار بردن برخی از آیات در شعر کودک انتقاد شده است و ذکرشده است که شاعران می‌توانند آیات قران و داستان‌های مذهبی را به‌صورت شعر دربیاورند ولی این کار را نکرده‌اند.

مقاله دیگری نیز تحت عنوان ، تجلی خدا در شعر کودک ، توسط طاهره حسنی ، در مجله‌ی کتاب ماه کودک و نوجوان در دی‌ماه 1390 چاپ‌شده است که در این مقاله به بررسی مفهوم خداشناسی در اشعار منتخبی که برای کودکان

عنوان                                                                                                                         صفحه

چکیده……………………………………………………………………………………………………………………………….

فصل اول:کلیات تحقیق

1-1مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………..2

1-2بیان مسأله………………………………………………………………………………………………………………….4

1-3پرسش های تحقیق……………………………………………………………………………………………………..6

1-4اهمیت وضرورت تحقیق……………………………………………………………………………………………..6

1-5پیشینه ی تحقیق………………………………………………………………………………………………………….7

1-5-1نقدوبررسی پیشینه ی تحقیق…………………………………………………………………………………….8

1-6اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………………….9

1-7فرضیه های تحقیق………………………………………………………………………………………………………9

1-8تعاریف واژگان کلیدی…………………………………………………………………………………………………9

1-9روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………….10

1-10حدودوقلمروتحقیق…………………………………………………………………………………………………10

فصل دوم:مبانی نظری تحقیق

2-1مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………12

2-2تعریف لغوی تقابل……………………………………………………………………………………………………12

2-2-1انواع تقابل……………………………………………………………………………………………………………13

2-3مفهوم عناصراربعه……………………………………………………………………………………………………..13

2-3-1منشاپیدایش عناصراربعه………………………………………………………………………………………..14

2-3-2عناصراربعه در دوره های پیشین……………………………………………………………………………..15

2-3-3عناصراربعه در اسلام……………………………………………………………………………………………..16

2-4تعریف لغوی آب………………………………………………………………………………………………………16

2-4-1تاریخچه خلقت وتقدس آب………………………………………………………………………………….17

2-4-2آب درعلوم تجربی………………………………………………………………………………………………..17

الف

 

2-4-3نظریات جدیدعلمی درباره ی آب…………………………………………………………………………..17

2-4-4جایگاه آب درهنر………………………………………………………………………………………………….18

2-5تعریف لغوی آتش…………………………………………………………………………………………………….19

2-5-1ریشه ی لغت آتش درمتون کهن……………………………………………………………………………..19

2-5-2انواع آتش……………………………………………………………………………………………………………19

2-6تعریف لغوی نور………………………………………………………………………………………………………19

2-6-1نوردرزندگی…………………………………………………………………………………………………………20

2-6-2نمادنوردرعرفان…………………………………………………………………………………………………….20

2-6-3نوردرعلوم تجربی…………………………………………………………………………………………………21

2-6-4دیدگاه دانشمندان درباره نور…………………………………………………………………………………..21

2-6-5نوردرفلسفه………………………………………………………………………………………………………….22

2-6-6نوردرهنر……………………………………………………………………………………………………………..23

2-6-7نوردرقرآن……………………………………………………………………………………………………………23

2-7تعریف لغوی ظلمت………………………………………………………………………………………………….24

2-7-1مفهوم ظلمت درادیان کهن……………………………………………………………………………………..24

2-7-2ظلمت درفلسفه…………………………………………………………………………………………………….24

2-7-3معنای ظلمت درمنظرقرآن………………………………………………………………………………………25

2-8شعرمعاصر……………………………………………………………………………………………………………….25

2-8-1تعریف لغوی شعر…………………………………………………………………………………………………56

2-8-2مفهوم اصطلاحی شعرمعاصر…………………………………………………………………………………..26

2-8-3انواع شعرنو………………………………………………………………………………………………………….27

فصل سوم:شرح احوال شاعران معاصرمورد تحقیق

3-1مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………31

3-2نیمایوشیج پدرشعرنو…………………………………………………………………………………………………31

3-2-1سبک نیما…………………………………………………………………………………………………………….32

3-2-2آثارنیما………………………………………………………………………………………………………………..33

3-3 احمدشاملو……………………………………………………………………………………………………………..36

3-3-1سبک شاملو………………………………………………………………………………………………………….39  ب

3-3-2آثارشاملو……………………………………………………………………………………………………………..40

3-3-3سایرآثاروفعالیت‌ها………………………………………………………………………………………………..44

3-3-4جوایز………………………………………………………………………………………………………………….44

3-4سهراب سپهری…………………………………………………………………………………………………………46

 

3-4-1سبک سهراب……………………………………………………………………………………………………….47

3-4-2آثارسهراب…………………………………………………………………………………………………………..48

3-5 فروغ فرخ زاد………………………………………………………………………………………………………….51

3-5-1سبک سروده های فروغ…………………………………………………………………………………………52

3-5-2آثارفروغ……………………………………………………………………………………………………………..53

3-5-3سایرفعالیت ها………………………………………………………………………………………………………53

فصل چهارم: تقابل آب وآتش ونوروظلمت درشعرنو با تکیه برنیما ،سهراب،فروغ،شاملو

4-1مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………..56

4-2تقابل آب وآتش دراشعارنیما، شاملو،سهراب،فروغ…………………………………………………………56

4-2-1تقابل آب وآتش دراشعارنیما…………………………………………………………………………………..58

4-2-2اشعارنو……………………………………………………………………………………………………………….58

4-2-3اشعارکلاسیک………………………………………………………………………………………………………59

4-2-4تحلیل تقابل آب وآتش دراشعارنیما…………………………………………………………………………62

4-3 تقابل آب وآتش دراشعارشاملو………………………………………………………………………………….65

4-3-1تحلیل تقابل آب وآتش دراشعارشاملو……………………………………………………………………..68

4-4تقابل آب وآتش دراشعارسهراب…………………………………………………………………………………69

4-3-1تحلیل تقابل آب وآتش دراشعارسهراب……………………………………………………………………70

4-5تقابل آب وآتش دراشعارفروغ…………………………………………………………………………………….73

4-5-1تحلیل تقابل آب وآتش دراشعارفروغ………………………………………………………………………75

4-6تقابل نوروظلمت دراشعارنیما،فروغ،سهراب ،شاملو……………………………………………………….77

4-6-1تقابل نوروظلمت دراشعارنیما…………………………………………………………………………………77

4-6-2تحلیل تقابل نوروظلمت دراشعارنیما……………………………………………………………………….80

4- 7 تقابل نوروظلمت دراشعارشاملو………………………………………………………………………………..81

4-7-1تحلیل تقابل نوروظلمت دراشعارشاملو…………………………………………………………………….84

ج

4-8 تقابل نوروظلمت دراشعارسهراب………………………………………………………………………………87

4-8-1تحلیل تقابل نوروظلمت دراشعارسهراب………………………………………………………………….90

4-9تقابل نوروظلمت دراشعارفروغ…………………………………………………………………………………..93

4-9-1تحلیل تقابل نوروظلمت دراشعارفروغ……………………………………………………………………..97

فصل پنجم:نتیجه گیری وارائه ی پیشنهاد

5-1نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………101

5-3ارائه ی پیشنهاد……………………………………………………………………………………………………….104

پیوست ها

فهرست جداول

جدول شماره(1-5)تحقیقات انجام شده مرتبط باموضوع محوری……………………………………………8

جدول شماره(5-1)فراوانی کاربردچهارواژه بامحوریت تقابل دراشعارنیما…………………………….106

جدول شماره(5-2)فراوانی کاربردچهارواژه بامحوریت تقابل دراشعارسهراب……………………….107

جدول شماره(5-3)فراوانی کاربردچهارواژه بامحوریت تقابل دراشعارفروغ…………………………..108

جدول شماره(5-4)فراوانی کاربردچهار واژه بامحوریت تقابل دراشعارشاملو………………………..109

جدول شماره(5-5)فراوانی چهارعنصردرآثارچهارشاعر………………………………………………………110

فهرست نمودار ها

نمودارشماره(5-1)فراوانی چهارواژه بامحوریت تقابل دراشعارنیما………………………………………106

نمودارشماره(5-2)فراوانی چهارواژه بامحوریت تقابل دراشعارسهراب…………………………………107

نمودارشماره(5-3)فراوانی چهارواژه بامحوریت تقابل دراشعارفروغ…………………………………….108

نمودارشماره(5-4)فراوانی چهارواژه بامحوریت تقابل دراشعارشاملو……………………………………109

نمودارشماره(5-5)مقایسه ای چهارعنصردرآثارچهارشاعر…………………………………………………..110

فهرست منابع ومآخذ……………………………………………………………………………………………………..111

چکیده

 

در آثار بسیاری از شعرا  ، عناصری چون «آب وآتش» و«نور وظلمت» ، نسبت به سایر پدیده ها کاربرد گسترده تری دارند. در فرهنگ عامه و علوم مختلف نیز، « آب و آتش »دو عنصری هستند که هرگز در کنار هم نمی توانند وجود داشته باشند و وجود یکی قطعاً علت نابودی دیگری خواهد بود. بنابراین دو چیز متضاد، دو فراهم نیامدنی و یا دو امری را که در کنار هم ناممکن باشند «آب وآتش» نام  می نهند . همچنین ، «نور» اصل هر خوبی وصلاح هرچیز و«ظلمت و تاریکی» ضد آن است.در ادبیات کلاسیک این عناصر همواره درتقابل وتضاد با یکدیگر قرار داشته اند . باتوجه به رویکرد نوگرایی وساختار شکنانه ی شعرنو ، امکان بروز چهارچوب گریزی در روابط وتقابل میان این عناصر ، مطرح می شود. هدف از این تحقیق ، بررسی میزان وجود مفهوم تقابل میان این عناصر وهمسویی بین آنها در اشعار چهار شاعر نو سرا« نیما، فروغ، سهراب و شاملو» ومقایسه ی نحوه ی کاربرد این پدیده ها در نمونه هایی از اشعار شاعران مذکور است.نتایج این تحقیق نشان می دهد گرچه در آثار این شعرا،روابط متقابل میان این عناصر،اغلب به صورت متعارف ،ضدیت وتنافر را نشان می دهند، گاه جای خود را به توافق داده وهمسو وموافق می گردند .در سروده های این شعرا ، تعابیر نمادین ، روابط میان این پدیده هارا نیز دستخوش تغییر کرده و نوعی تعامل را شکل می دهد.

 

 

کلید واژه ها : تقابل، عناصر اربعه، آب، آتش، نور، ظلمت،شعر معاصر

فصل اول (کلیات تحقیق)

1-1 مقدمه

          زبان به عنوان ابزار اولیه ی بیان، به عوامل گوناگون موجود درجامعه وابسته است. هر یک ازگروه‌های اجتماعی، کارکرد خاصی از زبان رابرای برقراری ارتباط و بیان دیدگاه های خود به كار می‌گیرند و به اصطلاح زبان ویژه‌ی خود را دارند. شعر به عنوان ابزاری ارزشمند می تواند رویدادهای اجتماعی حاکم بر یک جامعه را به تصویر بکشد. از دیر باز پیوند عمیق آثار ادبی به ویژه شعر با فرهنگ مردم ، به عنوان مؤثرترین وسیله ی بیان خواست ها واعتقادات یک ملت مطرح بوده است.تاریخچه ی قوی و پیشینه ی محکم شعر در ادبیات فارسی ،این نقش را در جامعه ی ایرانی ، پررنگ ترمی کند. ادبا و شاعران برجسته ی فارسی زبان ،به دلیل بهره گیری از عناصرزیبایی شناختی و آرایه های بدیعی، جایگاه ویژه ای در جهان علم وادب دارند. استفاده از عنصرتخیل، به عنوان مهم ترین ابزاردرشکل گیری ساختمان شعر ، قدرت نفوذ شعر فارسی را دو چندان می کند.

        با ظهور سبک نیما یی در عرصه ی شعر فارسی ،زمینه ی حضورقوی تر سمبولیسم نیز درسرایش فارسی فراهم شد. با تولد این سبک ، استفاده از نمادها به سرعت در آثار شاعران گسترش پیدا کرد . زبان شعر بعد از پدید آمدن این سبک به زبان طبیعی نزدیک تر شد. اتفاقی که درسیر تطور وحیات شعر فارسی، نقطه ی عطف به شمار می رود. این گرایش درادبیات اروپایی ریشه داشت.«تا آنجاکه یکی ازخاستگاه ها وسرچشمه های مهم جریان شعری سمبولیسم اجتماعی فارسی ، مکتب سمبولیسم اروپایی قلمداد شده است.»(شمیسا ،1380 :29)

        زبان شعر نو نمادگرا وسمبولیک و دارای نوعی ابهام ونهفتگی است. خواننده با کشف این پنهانی ها ضمن کسب لذت ، با تعابیر متفاوت پدیده ها در زبان شعری آشنا  می شود. در سبک جدید سرایش شعرفارسی، کاربرد تشبیهات و بهره گیری از تخیل گسترده ترشد. «تصرف ذهنی شاعر در مفهوم طبیعت وانسان و کوشش ذهنی او برای برقراری نسبت میان انسان وطبیعت، خیال یا تصویر نامیده می شود.در تمام ادوار و درهمه ی زبان ها ، عنصر معنوی شعر ، همین خیال وشیوه ی تصرف ذهن شاعردرنشان دادن واقعیات مادی ومعنوی بوده است .درحقیقت زمینه وساختاراصلی شعر را ،صور گوناگون ، متنوع و بی کرانه ی این نوع تصرفات ذهنی تشکیل می دهد.»( شفیعی کدکنی،1370: 2) 

 

       شاعران این سبک ،توجه ویژه ای به طبیعت و بهره گیری از پدیده های آن در سروده های خود پیدا کردند. حضور پررنگ تر عناصر طبیعت درشعر نو و نگاه ساختارشکنانه ی نیما به آن ، موجب نگرش متفاوت پیروان او در کاربرد این عناصرگردید.

     نیما با ایجاد سبکی نوین در سرودن شعر،تحولی عظیم در شعر فارسی ایجاد کرد .این طرح ازنظر محتوایی تفاوت زیادی با شعر کلاسیک دارد. توجه به واقعیت های ملموس و پدیده های طبیعی در کنار نگرش عاطفی و شاعرانه به آنها از ویژگی های این سبک سرایش است.شعر نو از زبان رسمی شعر کلاسیک فاصله دارد.آثاری که به شیوه ی نیمایی سروده می شود ، رنگین، نمادگرا و عنصر محور است.به این معنی که حضور رنگ ها ازجمله سیاهی وسپیدی وعناصر طبیعت، از شاخصه های اصلی اشعار این سبک به شمار می رود. توجه به ویژگی های فیزیکی عناصر و تقابل آنها در شعر نو بسیار بارز وچشمگیر است. بهره گیری شاعران نو پرداز از نمادها در سروده های خود، نگاه خاص به روابط حاکم میان آنها و بینش ساختارشکنانه ی آنان، موجب پدید آمدن آثاری گردیده است که درک تفکر درونی حاکم بر آن را برای خواننده دشوارمی سازد. عناصر«آب» و«آتش »و«نور» و«ظلمت» ، پدیده هایی هستند که در نگاه نمادگرایانه ی شعرنو ، جایگاه پررنگ تری دارند. بهره گیری از این عناصر باتوجه به ویژگی ها ی آن ها در سرایش شعر، مرسوم ومتداول است. با هردید ونگاهی که از این عناصر در یک اثر استفاده شود، تضاد میان آنها نیز مورد عنایت وتوجه سراینده خواهد بود. اما مراد از ساختار شکنی در به کارگیری این عناصر، توافق وهمسویی آنها بایکدیگر است.

      درسروده های سبک نیمایی، حضور مناظر طبیعی صرفاً جنبه ی توصیفی ندارند، بلکه میان احساسات درونی شاعر و تأثیراتی که پدیده های طبیعی بر او می‌گذارد، رابطه‌ای متقابل و درونی وجود دارد.تعبیر شاعر از پدیده های طبیعی بازخورد احساسات درونی وی از ویژگی های ذاتی این عناصر است. «ویژگی بارز نماد، ابهام ، عدم صراحت ، غیر مشروح وغیر مستقیم بودن آن است ، به این معنا که درزبان سمبلیک ، مراد ومقصود ،ظاهر وصورت کلام نیست بلکه مفهومی است ورای ظاهر و فراتر وعمیق تر از آن.» ( شریفیان،1384 :2 )

      در آثار شعرای نوپرداز ، اثرات متقابل میان احساسات شخصی شاعر و عوامل طبیعت ، به شکل معناداری مشهود است. نیما ، شاملو ، سهراب وفروغ از جمله شاعران نوسرایی هستند که در نمادگرایی و بهره گیری از عناصر طبیعت به ویژه «آب»،«آتش»،«نور »و«ظلمت» ، هنرمندانه دست به سرودن شعر زده اند.«نماد دریک اثر ادبی، تمثیلی است برای چیزی وصف ناشدنی، چیزی که از آن به صراحت سخن نرفته باشد.»(گرین،1367 :149)

 درمیان سروده های این شاعران ،شعرهای طبیعت بسیاری با مضمون شب وجود دارد که در کنار جدال استعاری «صبح با شب» یا «نور با ظلمت» ،چهره ای رمزواره ومتفاوت از ارتباط میان این عناصر نشان داده شده است.این تفاوت ودوگانگی تعبیر، درباره ی« آب وآتش » نیز قابل طرح است. «آتش» دارای ویژگی سوزندگی و ویرانگری است و«آب» با ماهیت حیات بخشی وجاودانگی در مقابل آن قرار دارد. تخیل وسیع و تعبیرشاعرانه، دست مایه ی شعرای سبک نیمایی شده است تا بین جدال وتوافق میان «آب وآتش» ، گاه جدال وتناقض وگاه توافق وهمسویی را نشانه روند. آن چه که نگارنده را به بررسی تعابیر این پدیده ها درآثار این شاعران وتحلیل روابط متقابل میان آنها بر انگیخته است،نگاه متفاوت این  شاعران نامی به حضور عناصر در آثارشان است.

1-2 بیان مسأله

       آن چه یک اثر ادبی به ویژه شعررا از سایرآثارمکتوب، متمایز می سازد بهره گیری از عنصرخیال و برخورداری ازقوای تخیل است.شعرفضای متفاوتی ازذهنیات وتصورات شاعر را به نمایش می گذارد. تصوراتی که ماحصل تصرف ذهنی شاعر درمفاهیم پیرامون اوست. 

       شاعر در این تصرفات برای بیان واقعیات درونی ، واقعیات زندگی وتخیلات ذهنی خود از رمزهایی بهره می جوید که نماد یاسمبل (symbol) نامیده می شود.نماد یا سمبل درحقیقت نمایه ای است که علاوه بر معنی قراردادی و آشکار خود، دارای معنای دیگر وگاه متناقض باشد .این که شاعر بتواند مفهوم مهربانی وبخشندگی را با نمادی چون خورشید ویا استواری وصلابت را با نماد کوه به نمایش بگذارد، این که عشق را سرخ و فراق را زرد رنگ آمیزی کند، برتوانایی او برای جلب عواطف وبرانگیختن احساسات مخاطب می افزاید. استفاده از تعابیر متفاوت برای بیان رویدادها وحقایق پیرامون از مهمترین ویژگی های شعر فارسی است.

     نمادگرایی واستفاده از سمبل ها نه تنها در شعر کلاسیک به خصوص ادبیات صوفیه رواج داشت، بلکه با تولد شیوه ی نوین شعر فارسی و باوجود بروز تغییرات اساسی در شیوه ی سرودن شعر فارسی، تقویت گردید .نخستین بارقه ی تغییر در سبک سرایش فارسی ، در شعر نیما یوشیج بروزکرد. گرایش شدید نیما به سمبولیسم یا نمادگرایی که تحت تأثیر سمبولیست های اروپایی ایجاد شده بود موجب ایجاد تغییر در سرودن شعر وخلق سبکی نوین توسط اوشد.از مهمترین ویژگی های این تغییر، رها شدن از برخی قیود موجود در شعر کلاسیک و ایجاد تحول درآن بود .این تحول در دو قالب فرم و محتوای شعر کلاسیک فارسی به وجودآمد.

      ابتکار نیما صرفاًدر محدوده ی خروج از وزن وقافیه ی سنتی وایجاد قالب جدیدی از شعر که مبتنی بر عدم تساوی طولی مصرع هاست خلاصه نمی شود، بلکه در جهان بینی ونگرش اونیز حضور دارد. شعر نو، نه تنهابه لحاظ محتوا و جریان‌های ادبی حاکم بر آن با شعر کلاسیک فارسی متفاوت است ، بلکه از نظر فرم و تکنیک نیز ممکن است همانند شعر کلاسیک، موزون ویا غیرموزون بوده و یا وزن آن عروضی کامل یا ناقص باشد. استفاده ی آزاد از قافیه در شعر نو از معروف ترین ویژگی های این سبک شعر فارسی است.ازنگاه شاعران این سبک شعروموسیقی یکسان است.بنابراین شاخصه ی موسیقی شعر، آهنگ درونی آن است.

      بعداز نیما یوشیج، فروغ فرخزاد ، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث و سهراب سپهری از پیشگامان شعر هستند.دراین میان نمونه‌های برجسته و اوج شعر نوی فارسی را می توان در آثار فروغ و شاملو یافت.آن چه که در شعر به سبک نو به وضوح دیده می شود، چهارچوب گریزی است.شعرنو ساختارشکن است و با توجه به این ویژگی که به خصوص دربه کارگیری وزن وقافیه دیده می شود، به نظر می رسد بسیاری از مفاهیم که در ذات خود در تقابل وتضاد با یکدیگر هستند نیز می توانند در اشعار این شاعران دیگرگونه و با نگاهی ساختارشکنانه به کارگرفته شوند. عناصری همچون «آب وآتش» و«نور وظلمت»، به دلیل اهمیتی که در جهان هستی وزندگی انسانها داشته اند، همواره در آثار ادبی مورد توجه       بوده اند .

      اصطلاحات«نور،ظلمت،آب،آتش» از دیر باز در ادبیات به ویژه در اشعار شاعران کهن در چهارچوب ویژگی های ذاتی خود به کار گرفته شده اند. چنانکه در بیت زیر:

شتابیدی  و جنگ را ساختی       /        به کردارآتش همی تاختی( فردوسی ، بیت1793)

 فردوسی به ویژگی  سوزندگی و ویرانگری آتش اشاره دارد و یا در بیت:

از هلیله قبض شد اطلاق رفت    /      آب آتش را مدد شد همچو نفت (مولانا ، بیت54)

    مولانا سیالی آب و چگالی آن را مددی برای ویرانگری وشعله ور شدن آتش می داند.

  اما سهراب در قطعه ی زیر از تاریکی که مظهر نا امیدی،شک وتنهایی است، امید را         می سراید :

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                 صفحه

چکیده  ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 1

مقدمه  ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 2

پیشینه تحقیق …………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 5

اهداف تحقیق  ………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 6

روش کار ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 6

فصل اول: درآمدی بر تاثیر اوضاع سیاسی و اجتماعی قرن چهارم و پنجم بر شعر فارسی

 

1-1- تاثیر اوضاع سیاسی و اجتماعی قرن چهارم و پنجم بر شعرفارسی…………………………………………………… 8

1-2- رودکی در دربار سامانیان ……………………………………………………………………………………………………………………. 12

1-3- منوچهری در دربار غزنویان ………………………………………………………………………………………………………………… 13

1-4- فرخی در دربار چغانیان و غزنویان …………………………………………………………………………………………………….. 14

1-5- عنصری در دربار غزنویان ……………………………………………………………………………………………………………………. 15

فصل دوم: توصیف فصول در قصاید شاعران شاخص سبک خراسانی

2-1-درآمد…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 17

2-2- بهار و نوروز ………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 24

2-3- تابستان و پاییز  …………………………………………………………………………………………………………………………………… 76

2-3-1-پاییز و جشن مهرگان……………………………………………………………………………………………………………………….. 87

2-4- زمستان  ………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 91

2-4-1- زمستان وجشن سده………………………………………………………………………………………………………………………. 95

 

فصل سوم : نتیجه‌گیری وپیشنهادها

نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 103

پیشنهادها …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 106

فهرست منابع و ماخذ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 107

چکیده انگلیسی ………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 111

 

چکیده

یکی از ویژگی های مهمّ شعرسبک خراسانی که تقریباً در آثار تمام شاعران این دوره جلب توجّه  می‌کند، توصیف فصول سال است. این موضوع به قدری حایز اهمیّت است که می توان آن رایکی از  مهمّ ترین  ارکان ِشعر در سبک خراسانی نامید.

در دیوان اکثر شاعران این دوره به ویژه رودکی، فرخی، منوچهری و عنصری، وصفِ فصول به زیباترین شکل صورت گرفته است. این شاعران با نگاه خاصِ خود، هرکدام فصول سال را در قالبی زیبا به تصویر کشیده اند.

پژوهشگر در ایـن پایان نامـه، تمـام عناصر تشکیل دهنده ی فصـول را کـه به وسـیله ی ایـن شاعرانِ تـوانمند، وصف شده اند با ذکر شواهد ِشعری مورد تحلیل و بررسی قرار داده است .

مهمّ ترین دستاوردی که ازاین تحقیق به دست آمداین بود که شاعران سبک خراسانی از میان فصول بیشتر به توصیف بهارپرداخته اند و این گونه توصیفات در اشـعار منوچهری بیشتر از دیـگران به چشـم می خورد.

عنصرِ غالب در تصویرهای شـاعرانه رودکی کـه نمـاینده ی شعـردوره سامانی است، تـوصیف فـصول است. تقریباً در عمده ی ابیات این شاعر، حداقل یكی عناصر طبیعیِ تشکیل دهنده‌ی فصول وجود دارد.   بیش ترین عناصرتشکیل دهنده ی فصول در شعرفرخی به پرندگان و جانوران اختصاص یافته است. در اشعار منوچهری و عنصری، بیشترین توجّه به گل ها و گیاهان شده است.

کلید واژگان: فصول، رودکی، فرخی، منوچهری، عنصری، سبک خراسانی، توصیف

 

 

 

 

مقدمه

توصیف ازلحاظ لغوی به معنای ستایش کردن،ستودن،وصف چیزی وگفتن ویژگی های آن است. شاعران سبک خراسانی که در طبیعتی مملو ازسرسبزی ونشاط زندگی می کردند، درآثارخویش جهان را سرشار از طراوت و تازگی همراه با امید به زندگی وصف کرده اند. اشعار شاعرانی مانند رودکی، منوچهری، فرخی و عنصری، برون گرا و آفاقی است ودرآثار آن ها، از انواع گل، پرندگان، دشت ودمن، باغ و بستان سخن به میان آمده است.

دکتر شفیعی کدکنی می نویسد:

«شعرسبک خراسانی به نظر صورخیال ودیدگاه های ادبی ازلحاظ تشبیه مخصوصاً تشبیه تفضیلی بسیارقوی است.شعرقرن چهارم ازنظر تصاویرحسّی و تجربه های مستقیم شعری،بارورترین دوره ی ادب فارسی است. ازنظرتنوّع زمینه های تصویری،شاعران این دوره باآزادی تخیّل خویش،بسیاری ازخیال های شعری رابه ادب فارسی تحمیل می کنندکه قرن ها با تصرفات مختلف درشعرشاعران بعدی تکرارمی شودوشاعران بعدی گاهی پدیده های طبیعی رااز چشم و دیدگاه تخیّلی شاعران این دوره می بینند.» (شفیعی کدکنی،1383:٤٠٥)

به دلیل درباری بودن اکثرشعرا، تصاویرشعری این دوره فقط برای معرفی خود تصویرندواگر گاهی شاعرهدف دیگری دارد،معمولاًجزمدح ممدوح،چیز دیگری نیست به همین دلیل معمولاً شاعران مورد بحث ما،از تشبیهات(محسوس به محسوس هم مفرد و هم مرکب)استفاده می کنند و استفاده از تشبیه معقول به محسوس نادر است.

«توصیفات نیزدر سبک خراسانی قوی هستند.جزئی ترین پدیده های طبیعی از قبیل:ابر، باران، برف، رنگین کمان، طوفان، سیل و رعد و برق، در توصیفات دقیق شاعران این سبک، رایج ترین وسیله توصیف تشبیه است که در شعر آن ها گنجانیده شده است به طورکلی طبیعت گرایی شاعران این دوره سبب شده است که به توصیف جزئیات طبیعت بپردازند و شیوه آنها در این زمینه تشبیه مرکب و تفصیلی است .»(شمیسا، 72:1376)

منوچهری یکی از شاعران بزرگ سبک خراسانی است که فصول رابه طور اعجاب انگیز توصیف کرده است و تغزّلات وی وصف طبیعتی است که مشاهده کرده است. توجّه منوچهری به عناصرتشکیل دهنده‌ی فصول نسبت به دیگر شاعران مورد بحث از بسامد بالاتری برخوردار است.

 

 

 

 

همی ریزد میان باغ ، لؤلؤها به زنبرها		همی سوزد میان راغ عنبرها به مجمرها
		22/3م

نیز:

 

 

 

 

نوبهـار آمد وآورد  گـل و یاسمنا		باغ همچون تبت و راغ به سان عدنا
		1/1م

رودکی نخستین کسی که ساختن قصاید کامل وتمام را با تشبیب و مدح و دعا معمول کرده است. وی در توصیفات غنایی و تصاویر مربوط به توصیف فصول، از طبیعت و عناصر آن بهره می گیرد.

 

 

 

 

لاله میان کشت بخندد همی زدور		چون پنجه عروس به حنّا شده خضیب
		11/2ر

نیز:

 

 

 

 

آمد بهار خرّم با رنگ و بوی  طیب		با صد هزار  نزهت و آرایش عجیب
		1/2ر

عنصری یکی ازبزرگترین استادان قصیده پرداز و مدیحه سرای قرن پنجم، بلکه زبان پارسی، درمیان فصول مختلف سال به بهارتوجّه بیش تری دارد.

هرچندکه بنابه دلایلی خاص که به آنها اشاره خواهدشد؛عنصری چندان میانه ای با توصیف فصول نداردودرواقع این گونه توصیفات درشعر عنصری رنگ و جلای چندانی ندارد،امّا وی درتوصیف فصول سنگ تمام می گذارد.

 

 

 

 

دل مرا عجب آید همی زکار هوا		که مشکبوی سلب شد زمشکبوی صبا
		1/1ع

فرخی در توصیفِ فصول، صحنه ها را خلق می کند و خواننده ، ذره ذره صحنه ها را با خواندن اشعارش در ذهن خود مجسّم می سازد.ارتباط عناصر طبیعت در شعر فرخی همانند بسیاری از شاعران طبیعت سرا به خوبی  مشخص و پررنگ است. فرخی به سادگی ،تصاویری که از طبیعت می بیند را درقالب قصیده می ریزد و اثری دلنشین وممتازبه دست می آورد.اودروصف بهارو باغ ،ابیات قابل توجّهی داردودرواقع مجموعه ای از تصاویر مختلف را به وجود آورده است که تشبیهات نقش عجیب و فریبایی را در آنها بازی می کنند.

 

 

 

 

باغ دیبا رخ پرند سلب		لعبگر گشت و لعبهاش عجب
		250/13ف

 

اگرچه وصف فصول، بیشتر آغازی برای ستایش حکمرانان و بزرگان دربارهاست، امّا از لا به لای آن  توصیفات می‌توان نکات سودمندی یافت که بررسی و تحلیل آن، ما را از چگونگی  وصف هر شاعر و زیبایی توصیف هر کدام آشنا می کند. ضمن این که با جشن های ایرانی آشنا می شویم و از عوامل مؤثّر در جشن‌ها اطّلاع حاصل می کنیم.

این پایان دردوفصل تنظیم شده است که عبارتند از:

فصل اوّل:درآمدی براوضاع سیاسی واجتماعی قرن چهارم وپنجم وتاثیر آن بر شعر.            در این فصل اوضاع سیاسی واجتماعی قرن چهارم وپنجم مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته واز عوامل تأثیر گذار برشعرآن دوره یاد شده است.

فصل دوم: توصیف فصول درشاعران شاخص سبک خراسانی.

درایـن فصل توصیفِ فصول توسط شـاعرانِ شاخـصِ سبک خراسانی مـوردبررسـی وتحـلیل قـرار

می گیرد.

فصل سوم: نتیجه گیری و پیشنهاد ها

نتیجه ای که ازتمام این تحقیق به دست آمد؛دراین فصل آورده شده است.

مأخذابیات منتخب از تمامی شاعران، دیوان آن ها به تصحیح دکترسیّدمحّمددبیرسیاقی است واعدادی که درزیرابیات آمده ،ازچپ به راست بیانگرِشماره ی قصیده وبیت است.

علامت های اختصاری نیزبراساس حروف ابتدای ِنام هرشاعرآورده شده اند.بنابر این؛م:(منوچهری)ع:(عنصری)ر:(رودکی)ف(:فرخی)،است.

 

پیشینه ی تحقیق

درباره ی دیدگاه ونوع نگرش شاعران بزرگ وصاحب سبک ازدیرباز مطالب بسیاری گفته ونوشته شده است ،امّا وجوه شعری این شاعران از بسیاری جهات هنوز به خوبی شناخته نشده است. بنابر این هنوز تحقیقات بسیاری در این زمینه می توان انجام داد.

آنچه مسلّم است این که درباره ی توصیف فصول درشعر شاعران شاخص سبک خراسانی ،تحقیقی کامل یاکتابی جامع نگاشته نشده است وفقط بعضی از نویسندگان اشاراتی به طبیعت گرایی این شاعران دارند که ذیلاًبه آن ها اشاره می شود:

1. شفیعی كدكنی، محمدرضا، صور خیال درشعر فارسی، انتشارات آگاه،چاپ پنجم،1372.

نگارنده دراین کتاب به صورخیال ونقد وتحلیل آرای علمای اسلامی وهمچنین شاعران برجسته ی زبان فارسی از آغاز تاپایان قرن پنجم هجری درباب بیان وشیوه های مختلف پرداخته است.

2. شمیسا،سیروس،سبك شناسی شعرفارسی، تهران ،فردوس،چاپ اوّل ،

نویسنده ی این کتاب که سبک های گوناگون شعر فارسی رابررسی کرده ودر آن ازطبیعت گرایی شاعران سبک خراسانی ،همراه با اندکی جزییّات  سخن به میان آورده است.

فهرست مطالب

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

چکیده    ……………………………………………………………………………………………………………………	1
فصل اول (کلیات)	2
مقدمه      ………………………………………………………………………………………………………………….	3
بیان مسأله    ……………………………………………………………………………………………………………..	3
پیشینه تحقیق   ……………………………………………………………………………………………………….	3
ضرورت تحقیق  ………………………………………………………………………………………………………….	4
اهداف تحقیق   ………………………………………………………………………………………………………	4
سوالات تحقیق   ………………………………………………………………………………………………………..	4
فرضیات تحقیق  …………………………………………………………………………………………………………	4
فصل دوم (پیشینه تحقیق)	6
جامعه شناسی    ………………………………………………………………………………………………………..	7
جامعه شناسی ادبیات   ……………………………………………………………………………………………..	7
جامعه شناسی زن در آثار ادب فارسی   ……………………………………………………………………….	8
جامعه شناسی شخصیت   ……………………………………………………………………………………………	13
شخصیت و شخصیت پردازی در داستان   ……………………………………………………………………..	16
جایگاه زن در ایران پیش از مشروطه   ………………………………………………………………………………………………….	18
جایگاه زن در ایران پس از مشروطه   ……………………………………………………………………………	19

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جامعه شناسی شخصیت زن  ………………………………………………………………………………………..	21
زندگی نامه سیمین دانشور    ……………………………………………………………………………………………	23
معرفی سووشون   ………………. ……………………………………………………………………………………..	24
معرفی جزیره سرگردانی   ……………………………………………………………………………………………	26
فصل سوم (روش تحقیق)	28
روش تحقیق  ………………… …………………………………………………………………………………………	29
روش و ابزار جمع آوری اطلاعات   ……………………………………………………………….	31
فصل چهارم (یافته ها)	33
خلاصه داستان سووشون   ………………………………………………………………………………………….	34
خلاصه داستان جزیره سرگردانی   ……………………………………………………………………………….	35
معرفی شخصیت زن از نظر نویستده     ………………………………………………………………………..	37
زن و آزادی بیان   ……………………………………………………………………………………………………….	39
مسئله زن و جنسیت  ………………………………………………………………………………………………….	40
زن و آزادی در روابط اجتماعی   …………………………………………………………………………………..	41
خروج از هنجارهای اجتماعی   ……………………………………………………………………………………..	41
زن و مشارکت در امور سیاسی   …………………………………………………………………………………..	42
رابطه زن و مرد   ………………………………………………………………………………………………………..	49

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

زن و فمنیسم    …………………………………………………………………………………………………………….	51
زن̨ سنت و سنت شکنی  ……………………………………………………………………………………………	53
زن و اقتصاد     ……………………………………………………………………………………………………………..	54
زن و عدم تبعیض   ………………………………………………………………………………………………………..	56
اعتراض به مردان  …………………………………………………………………………………………………………	56
وضعیت لهجه و گویش   ………………………………………………………………………………………………..	59
پوشش و حجاب زنان   …………………………………………………………………………………………………..	61
فصل پنجم (نتیجه گیری)	65
نتیجه گیری   ……………………………………………………………………………………………………………..	66
منابع و مآخذ   ………………………………………………………………………………………………………………	68
چکیده انگلیسی   ……………………………………………………………………………………………………….	70

چکیده

موضوع جامعه شناسی شخصیت زن در آثار سیمین دانشور (سووشون و جزیره سرگردانی) است . جامعه شناسی یکی از رشته های علوم اجتماعی است که پدیده های اجتماعی که در جامعه تحول یافته با روش علمی مورد مطالعه و بررسی قرار می دهد . و مفهوم شخصیت همانند مفهوم انسان در ادبیات به صورت گوناگون مفهوم سازی می شود . الگوی مفهومی ما از شخصیت مبتنی بر دیدگاه جامعه شناختی است . در این تحقیق با بهره گرفتن از الگوی جامعه شناسی شخصیت به تحلیل و بررسی شخصیت های زن در سووشون و جزیره سرگردانی پرداخته ایم. زیرا با بهره گرفتن از این الگو به راحتی می توانستیم اعمال و شخصیت های زن در این دو رمان را مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم .در این پژوهش رمان سووشون و جزیره سرگردانی مسأله سیاست ، آزادی ، استعمار و تبعیض و سرگردانی انسان مدرن ، توسعه ، سنت و … و روایت های این دو رمان در مرکز توجه قرار گرفته است . ضرورت انجام این تحقیق،  بررسی و تحلیل شخصیت های زن در سووشون و جزیره سرگردانی و همچنین جامعه شناسی شخصیت های زن در این دو رمان است و چنین نتیجه گیری می شود که زنان توانسته اند شایستگی ها و قابلیت های خود را در عرصه های اجتماعی با زبان و بیان آشکار کنند و پا به پای مردان در تمام عرصه ها و صحنه ها حضور فعال و دخالت خود را نشان بدهند .

واژگان کلیدی : جامعه شناسی‌،  زن‌، سیمین دانشور‌، سووشون‌، جزیره سرگردانی

– مقدمه

در رمان های سیمین دانشور ( از سووشون تا جزیره سرگردانی ) نمودهایی از سنت، فرهنگ، هویت، اخلاق مَرد مَداری و مذهب بازتاب یافته است كه مطابق با سرشت این مرز و بوم است و می توان از این ویژگی به جهان بینی نویسنده یاد كرد. وی در رمان هایش با رهیافت ویژة خود، بین سنت و تجدد آشتی برقرار كرده و هرگونه پیشرفت، تجدد، توسعه، فناوری و آگاهی اجتماعی را در صورتی میپذیرد كه در تعامل با سنت، مذهب، آیین و فرهنگ ایرانی و اسلامی باشد. نوع نگاه سیمین دانشور به تحولات سیاسی و اجتماعی و توجه او به انسان معاصر ، زمینه ساز تحقیقاتی گسترده دربارة آثارش شده است . سووشون و جزیرة سرگردانی  نیز از رمانهای معروف دانشور هستند كه تحقیقاتی – چه به صورت مستقل و چه در كتاب های مربوط به ادبیات داستانی معاصر ایران – پیرامون آنها انجام شده است. از نقدهایی كه دربارة این رمان ها نوشته شده است و تا حدودی به بافت موقعیت در آن اشاره داشته اند.

در این مجموعه، رمان های دانشور اغلب از نظر عناصر داستان و درونمایه بررسی شده اند انگیزة اصلی این پژوهش، جامعه شناسی شخصیت زن در رمان سووشون و جزیرة سرگردانی ، با توجه به نقش زنان در جامعه  و انتخاب شخصیت ها وموقعیت آنها در داستان است كه غالباً در پژوهشهای پیشین نادیده گرفته شده است. و بر مبنای راهبردهای كارآمد ، به  بررسی و تحلیل رمان سووشون و جزیرة سرگردانی پرداخته می شود . از آنجا كه این پژوهش به مهم ترین بن مایه های رمان نظر خواهد داشت، ابتدا به تحولات سیاسی، اجتماعی و تاریخی ای كه رمان در تعامل با آنها شكل گرفته است میپردازد.  در بررسیِ تحلیل رمان سووشون و پیوند آن با رمان  جزیره سرگردانی ، كوشش میشود نگاه محقق دربار ة موقعیت های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و نیزعواملی كه در تولید این رمان  مؤثر بوده اند، كشف گردد .

 

1 – 2 –  بیان مساله

واژه ی جامعه شناسی طبق تعریف آگوست کنت، جامعه شناسی علم قوانین کلی پدیده های اجتماعی می باشد که خود حاصل عمل تاریخی و واقعیات اجتماعی پیچیده ای است که به صورت کلی اخذ شده و به صورت یک سیستم کلی از قوانین درآمده است . و در این تحقیق سعی بر آن است که شخصیت‌های زن موجود در سووشون وجزیره سرگردانی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند.

1 – 3 – پیشینه تحقیق

در  این پژوهش، با توجه به نگرش و جهان بینی سیاسی و اجتماعی سیمین دانشور در رمان سووشون و پیوند آن با  جزیره سرگردانی ، و توجه به كاربرد آن در بافت متن و انتخاب واژگان خاص متناسب با بافت موقعیت است . كه غالباً در پژوهشهای پیشین نادیده گرفته شده است.

از آنجا كه این پژوهش به جهان نگری نویسنده و تحلیل مهم ترین بن مایه های رمان نظر خواهد داشت،

ابتدا به تحولات سیاسی، اجتماعی و تاریخی ای كه رمان در تعامل با آنها شكل گرفته است می پردازد

1 – 4 – ضرورت تحقیق

دانشجویان مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی بیشترین بهره را از این پژوهش خواهند برد و با یک اثر داستانی معاصر وتحلیل و بررسی شخصیت های آن به خوبی آشنا خواهند شد.

1 – 5 – اهداف تحقیق

الف: معرفی وشناخت شخصیت های موجود در سووشون و جزیره سرگردانی، بررسی خصوصیات روحی و روانی آنها به دانشجویان رشتۀ زبان و ادبیات فارسی و علاقمندان به آن.

ب: دیگر اینکه بعضی از شخصیت های موجود در سووشون و جزیره سرگردانی به مرور زمان به فراموشی سپرده شده اند و در این تحقیق سعی بر آن است تا اطلاعاتی در مورد این اشخاص و اهداف آنها بیان شود.

ج: با بهره گرفتن از این پژوهش یک الگوی ساختاری بدست می آید که مورد استفاده پژوهشگران در زمینه‌ی آثار داستانی معاصر قرار گیرد.

1- 6-سوالات تحقیق

1 – مهم ترین درونمایه های این دو رمان چیست و چگونه میتوان پیوند معنایی بین رمان های سیمین دانشور( سووشون و جزیرة سرگردانی) برقرار كرد؟

2 – رابطه این دو اثر سیمین دانشور و مسائل اجتماعی دیگر چگونه تبیین می شود؟

3 – شخصیت های زن موجود در سووشون وجزیره سرگردانی دارای چه نوع حالات ، روحیات و افکاری هستند و چه عواملی باعث دگرگونی شخصیت آنها می گردد؟

مقدمه : 15

فصل اوّل : کلیات تحقیق.. 18

1-1بیان مسئله: 18

2-1 پیشینه تحقیق: 19

3-1 روش کار: 19

4-1 اهداف تحقیق: 20

5-1جنبه نوآوری کار: 20

فصل دوم. 21

2- فصل دوم : 22

1-2 نگاه به زندگی ، آثار ، اندیشه و سبک شعر سنائی.. 22

2-2 سفرهای سنائی.. 22

3-2 سرآغاز شعر عرفانی.. 25

4-2 همّت گماردن بر نظم فخری نامه یا الهی نامه یا حدیقه الحقیقه: 26

5-2 مذهب سنائی: 26

6-2 آثار سنائی: 27

1-6-2 سیر العباد الی المعاد: 29

2-6-2 کارنامه بلخ: 30

3-6-2 تحریمه القلم: 30

4-6-2 مکاتیب سنائی: 30

7-2 چند اثر منسوب به سنائی.. 30

8-2 دیگر آثار منسوب به سنائی.. 31

غریب نامه، زاد السالکین، بهرام و بهروز. 31

9-2 جایگاه سنائی در تاریخ شعر فارسی.. 31

10-2 اوضاع روزگار آن زمان. 31

11-2 ویژگی ها سخنوری سنائی.. 35

12-2 نمونه ی لغات و ترکیبات شعر او: 46

13-2 تشابه سنائی با شاعران معاصر: 49

14-2 سبک آثار سنائی.. 49

15-2 سه حالت وجودی سنائی: 50

50

1-15-2 قطب تاریک وجود او: 50

2-15-2 سنائی واعظ و ناقد اجتماعی (مدار خاکستری وجود او). 51

3-15-2  سنائی قلندر و عاشق (قطب روشن وجود او). 52

53

16-2 فکر و اندیشه سنائی.. 53

17-2 سنائی و تحولاتی که در ادب فارسی ایجاد کرده است: 54

18-2 زبان سنائی در حدیقه: 55

55

1-18-2  مقایسه حدیقه با آثار عطار و مولانا 56

2-18-2  سنائی در تغییر ساختار معنایی و محتوا 57

19-2 چند سوال راجع به سنائی.. 58

فصل سوم. 59

3- فصل سوم : 60

1-3 در ماهیت ادبیات تعلیمی: 60

2-3 شعر تعلیمی.. 61

3-3 شاخه های ادبیات تعلیمی.. 64

1-3-3 اندرزهای (اخلاقیّات) ایران باستان: 64

2-3-3 اخلاقیّات فلسفی: 66

4-3 اخلاقیّات اسلامی.. 69

5-3 ساختار منظومه. 70

6-3 بازتاب تعلیمات اخلاقی صوفیانه در حدیقه الحقیقه. 72

7-3 اندرزنامه های سیاسی سنائی در مثنوی حدیقه الحقیقه و. 73

سرچشمه های آن: 73

8-3  اندرزهای سیاسی در حدیقه الحقیقه. 75

9-3 سیرالعباد سنائی غزنوی و کمدی الهی دانته. 81

10-3 چکیده ی سیر العباد. 83

11-3 چکیده ی کمدی الهی.. 86

12-3 مقایسه ی دور نمایه ی دو اثر. 88

13-3 ساختار. 89

 

1-13-3 مرحله ی اوّل: 89

2-13-3 مرحله ی دوم : 90

3-13-3مرحله ی سوم : 90

.. 92

فصل چهارم : اشعار تعلیمی سنائی.. 93

4- موضوع پایان نامه ما 93

1-4 اشعار تازیانه های سلوک : 94

1-1-4 مکن در جسم و جان منزل، که این دونست و آن والا. 94

1-1-1-4 تا کی ز هرکسی ز پی سیم بیم ما 99

2-1-4 آراست، دگر باره، جهاندار جهان را 101

3-1-4 ای مسلمان ! خلایق حال دیگر کرده اند. 104

4-1-4 مسلمانان ! سرای عمر ، درگیتی دو دَر دارد. 109

5-1-4 سوز و شوق مَلَکی بردلت آسان نشود. 111

6-1-4 ای خداوندان مال ! الاعتبار الاعتبار! 113

7-1-4  طلب! ای عاشقان خوش رفتار. 129

9-1-4  ای سنائی جهد کن تا بهر سطان ضمیر. 140

10-1-4  درگَهِ خلق ، همه زَرق و فریب است و هَوَس.. 145

11-1-4   بس کنید آخر حمال ، ای جملگی اصحاب قال. 147

12-1-4  کی باشد کین قفس بپردازم. 150

13-1-4  برگ بی برگی نداری، لاف درویشی مزن. 152

14-1-4 ای سنائی ! بی کُله شو. 157

15-1-4   بمیر ای حکیم ! 163

16-1-4  مسلمانان مسلمانان. 166

17-1-4  دلا ! تا کی.. 173

2-4 اشعار کتاب  حدیقه الحقیقه. 178

1-2-4فصل اندر درجات.. 178

2-2-4 فی الحفظ و المراقبه. 179

3-2-4 فی الحکمه و سبب رزق الرزاق.. 180

4-2-4 فی المجاهده : 181

5-2-4 فصل اندر تقدّس.. 183

6-2-4 فی ذکر دارالبقا : 184

7-2-4 اندر تجرد گوید. 185

8-2-4 فی سلوک طریق الاخره 186

9-2-4 ذکر هدایت قرآن: 189

10-2-4 فصل فی الزهد و الحکمه و الموعظه و النصیحه. 190

11-2-4 اندر مذّمت علما: 192

12-2-4 ستایش علم و عالم و طلب علم. 193

13-2-4 اندر ستایش عقل و عاقل و معقول. 194

14-2-4  در چشم نگاه داشتن گوید: 197

قالَ النّبی علی السّلام: 197

15-2-4  در مذّمت شهوت راندن : 198

16-2-4 اندر مذّمت دنیا و وصف ترک او. 199

17-2-4 اندر مذّمت کسانی که به جامه و لقمه مغرور باشند . 200

18-2-4 اندر مذّمت مال دوست.. 201

19-2-4 اندر مذّمت شراب گوید . 201

20-2-4 اندر ترک دنیا و ریاضت نفس گوید: 202

21-2-4 فی مذّمه الدنیا و اهانته و ترکه. 203

22-2-4 اندر نکوهش شکم خواری و بسیار خوردن. 204

23-2-4 فی ذّم حبّ الدنیا و منع شراب الخمر. 206

24-2-4 اندر مذّمت افعال زشت که از خوی های بهیمی است.. 207

25-2-4 اندر نگاه داشتن راز و مشورت کردن : 207

26-2-4 اندر موعظت و نصیحت گوید: 208

27-2-4 اندر تصوّف و زٌهد : 209

28-2-4 در عدل پادشاهان وصف آن. 210

29-2-4 در عدالت و ستم نا کردن : 210

30-2-4 در تعهّد علمای دیندار : 212

31-2-4 در سیاست پادشاه 212

32-2-4 در ذم عوّام و بازاریان و جهال گوید. 213

3-4 اشعار تعلیمی طریق التحقیق: 213

1-3-4 کلید درهای اسرار و چراغ ارواح ابرار. 213

((آیا پنداشتید که ما شما را به عبث خلق کردیم؟)) 214

2-3-4 ره بر جان های سالکین و شادی دل های محققین. 217

3-3-4 بستان ارواح و باغ اشباح. 219

4-3-4 منهاج العارفین و معراج العاشقین. 220

5-3-4 درباره عشق.. 221

6-3-4 در نکوهش ریا و ریاورز. 223

7-3-4 درباره ی ترک دنیا و دوری از آن. 225

8-3-4 درباره ی تسلیم . 226

9-3-4 درباره ی بلا . 226

10-3-4 درباره ی شکیبایی و سپاسگزاری . 227

11-3-4 پیدا کردن غافلان و نکوهش جاهلان. 227

12-3-4 درباره ی خوردن. 230

13-3-4 درباره ی روزی. 231

5- فصل پنجم : 235

1-5 نتیجه گیری : 235

2-5 طرح چند سؤال : 238

کتابنامه. 239

الف : منابع  و مآخذ. 240

ب) فهرست مجله. 242

Abstract. 243

چکیده :

در این پایان نامه به تشخیص قصیده های تعلیمی سنائی پرداخته شده است و خطّ سیر فکری و اندیشة حکیم سنائی مشخص شده است و می دانیم که حجم عظیمی از دیوان قصاید او را مدایح تشکیل داده اند.که امروز جز بلحاظِ مباحثِ تاریخ زبان و مواد استشهادی برای نگارش فرهنگ های وسیع زبان فارسی ، کمتر می تواند ارزش داشته باشد.و از این قصاید (مدحی) مشخص      می شود که او قبل از رسیدن به حال و هوای روحی خویش ، تفاوتی با دیگر شاعران درباری عصر نداشته است. و آنچه مسلّم است این است که سنائی دارای دو نیم کره متفاوت تاریک و روشن است. آیا این دو نیم کره را تا آخر عمر حفظ کرده است. یا با ظهور آن نیمکره روشن آن نیمکره تاریک را رها کرده است. و می دانیم سنائی نماینده برجسته نوعی از قصیده در زبان فارسی است.که آن را باید قصیده نقد جامعه و زٌهد و عرفان و اخلاق خواند. و در این میدان هیچ یک از استادان بزرگ قصیده به پای او نمی رسند، ضمن اینکه ممکن است هر کدام از آنان یک یا دو قصیده در این عوالم داشته باشند که تا حدودی به پای قصاید او نزدیک باشد.امّا هیچ کس در این میدان ، بهتر از او و استوارتر از او نسروده است. چنان که می بینیم قصاید سنائی از تکرار مضمون خالی نمانده است. و عذر او را وقتی بهتر می توانیم بپذیریم که بدانیم وی در جهانی بسته و غیر متحوّل زیسته و تمام روزهای عمرش ، بیش و کم ، یک رنگ داشته است. با این همه از رهگذر ساخت و صورت قصاید و شیوه بیان و اسلوب سخن ، کوشیده است که تکراری بودن بعضی  اندیشه ها را پنهان نگاه دارد و این خود توفیقی بزرگ است. و در این پایان نامه هدف از آوردن اشعار تعلیمی دیوان قصاید سنائی آن بوده است که جوانان دوستدار ادب فارسی مخاطب قرار گیرند . و این اشعار تعلیمی را که درس زندگی و اخلاق هستند سر لوحه کار خود قرار دهند. و تا حدّی بتوانیم اطلاعاتی که در فهم شعر سنائی به آن نیاز دارند در اختیارشان قرار دهیم.

 

 

واژگان کلیدی:

سنائی غزنوی ، شعر قرن ششم ، ادب تعلیمی ، اخلاق ، زٌهد ، پند و اندرز

مقدمه :

در تاریخ ادبیات فارسی ، وقتی می گوییم : (( شعر قبل از سنائی و شعر بعد از سنائی )) خوانندة اهل و آشنا ، تمایزی شگرف میان این دو مرحله ، احساس می کند. هیچ کدام از قلّه های شعر فارسی ، حتّی سعدی و حافظ و مولوی ، چنین مقطعی را در تاریخ شعر فارسی ایجاد نکرده اند؛ با این که سرایندگانِ برجسته ترین آثارِ ادبِ فارسی بوده اند. این ویژگیِ دوران ساز ، درکارِ حکیم سنائی ، برای مورّخان عرفان و شعر ، از اهمیتی ویژه برخوردار است. حدیقة سنائی سرآغاز نوعی از شعر است و قصاید او نیز سرآغاز نوعی دیگر و غزل هایش نیز حال و هوایی متمایز از غزل های قبل از وی دارد.

کمتر شاعری را می توان سراغ گرفت که در چندین زمینة شعری ، ((سرآغاز)) و (( دوران ساز)) بشمار آید. اگر می بینیم که جلال الدین مولوی با چنان شیفتگی و حرمتی از حکیم غزنوی یاد می کند ، ادای حق واجبی است در مورد او و به

چکیده:

حرکت در نزد اهل لغت به معنای جنبش و انتقال جسم از جایی به جای دیگر است. حرکت و پویایی زمانی در شعر ایجاد می‌شود که شاعر از اندیشه و عاطفه‌ای سرشار برخوردار باشد و شعرش انعکاس طبیعت و زندگی و با عواطف انسانی گره خورده باشد و شاعر با اتکا بر نیکی و پاکی و ارزش‌های انسانی، شعر را از ایستایی و میرایی مصون نگه دارد و ماندگاری آن را تضمین کند.  غزلیات شمس مولوی یکی از برجسته ترین متن های ادبی زبان فارسی است که نشان دهنده التهاب های روحی سراینده­ی آن جلال الدین محمد مولوی مشهور به مولانا است.در پایان‌نامه‌ی حاضر، بیست و پنج درصد از غزلیّات شمس از منظر پویایی مورد بررسی قرار گرفته و با نگاهی آماری، نمود‌های حرکت و پویایی در هر یک از عناصر سازنده‌ی شعر، استخراج شده‌است.از آن جایی که غزل مولانا فریاد جان اوست که از عشق حق مایه می‌گیرد، این عاطفه‌ی شعری اوست که به همه‌ی عناصر شعری جان بخشیده و حرکت و پویایی را بدان‌ها تزریق کرده‌است. بر طبق یافته‌های این پایان‌نامه، نمود‌های پویایی در موسیقی غزل مولانا، پر‌رنگ‌تر از عناصر دیگر شعر اوست؛ از جمله‌ی این نمود‌ها می‌توان از اوزان متنوّع و بی‌شمار، به ویژه اوزان دوری، خیزابی و شفاف، قافیه‌های درونی، ردیف‌های متنوّع به ویژه ردیف‌های فعلی و انواع تکرار نام برد. در زمینه‌ی صور خیال و از میان چهار صورت خیالیِ تشبیه، تشخیص، نماد و حس‌آمیزی، تشبیه و تشخیص از پر‌بسامد‌ترین صورت‌های خیال شاعر است.  پویایی زبان شعر مولانا در نتیجه‌ی استفاده‌ی فراوان او از واژگان طبیعت، واژگان نشاط‌بخش، واژگان حرکت‌آفرین، افعال کنشی، کاربرد رنگ‌ها و طعم‌هایی است که در نتیجه‌ی عاطفه و اندیشه‌ی پویای شاعر در زبان شعر سهیم شده‌اند. در خصوص قالب یا شکل شعر مولانا باید گفت که این عاطفه و موسیقی پویا و ناب شعر اوست که قوالب و اشکال بدیع شعری را می‌طلبد و به صورتی ناخود‌اگاه منجر به نوآوری‌های شاعر در شکل غزل شده است که مهم‌ترین این نوآوری‌ها تغییر دادن جایگاه سنّتی قافیه و ردیف در شعر است.

 

واژه‌های کلیدی:

حرکت و پویایی، غزلیّات شمس، مولانا، صورخیال، زبان، موسیقی

شماره صفحه                               «فهرست مطالب»                عنوان

:   1

   1

طرح مسأله:   2

1-1-1- حرکت و پویایی   3

1-1-2- حرکت و پویایی در غزل های مولانا   3

1-2- پیشینه پژوهش:   4

1-3-  محدوده ی پژوهش:   5

1-4- سؤالات پژوهش‏:   5

1-5-  اهداف پژوهش:   5

1-6- خلاصه مراحل پژوهش:   6

:   7

   7

2-1- حرکت و پویایی:   8

2-1-1) معنای لغوی حرکت   8

2-1-2) حرکت از دیدگاه حکما و فیلسوفان   8

2-1-3 ) حرکت از دیدگاه عرفا   10

2-1-3-1)تجلّی وجودی:   11

2-1-3-2) تقلّب آنی جواهر و تجدّد ماهیّات :   11

2-1-3-3 ) سیر کشفی و رفتن از باطل به سوی حق:   13

2-1-5-1 )عاطفه   14

2-1-5-1-1) تأثیر عاطفه ی پویا در زبان شعر   15

2-1-5-1-2) نقش عاطفه ی پویا در تصویر سازی   16

2-1-5-2) تخیّل و تصویر   17

2-1-5-2-1)تشبیه   19

2-1-5-2-2)تشخیص ( جاندار انگاری)   20

2-1-5-2-3)حس‌آمیزی   20

2-1-5-2-4)نماد   21

2-1-5-3)زبان   21

2-1-5-4) موسیقی   23

2-1-5-4-1) موسیقی بیرونی   25

2-1-5-4-2) موسیقی کناری   25

2-1-5-4-3) موسیقی درونی   26

2-1-5-4-4) موسیقی معنوی   26

2-1-5-5)شکل   26

فصل سوم ………………………………………………27

مولانا و غزلیات شمس………………………………………..27

3- شرح حال مولوی   28

3-1) نام و نسب و خاندان و شرح احوال   28

3-2) آثار   34

3-2-1) غزلیّات   34

3-2-1-1) سبک شعری   35

3-2-1-2) جهان بینی مولانا در غزلیّات   35

3-2-1-2-1) شادی گرایی و غم ستیزی   36

3-2-1-2-2)حقیقت نمایی   38

3-2-1-2-3)وحدت وجود   39

   41

   41

4-1) تحلیل حرکت و پویایی در عناصر سازنده‌ی شعر در غزلیّات شمس:   42

4-1-1)پویایی عواطف شعری   42

4-1-2) حرکت و پویایی در صور خیال   48

  49

  51

  52

  54

4-1-3) زبان   56

4-1-3-1)واژگان نشاط‌بخش   56

4-1-3-2) واژگان حرکت‌آفرین   58

4-1-3-3) واژگان طبیعت   60

4-1-3-4) افعال حرکتی (کنشی)   63

4-1-3-5) رنگ ها   65

4-1-3-6) مزه‌ها   69

4-1-4) موسیقی   72

 

4-1-4-1) موسیقی بیرونی   73

4-1-4-2) موسیقی کناری   76

4-1-4-2-1)ردیف فعلی   76

4-1-4-2-2) ردیف به صورت جمله   77

4-1-4-2-3) ردیف ضمیر   78

4-1-4-2-4) ردیف اسمی   78

4-1-4-2-5)ردیف گروهی   78

4-1-4-2-6)ردیف حرفی   79

4-1-4-2-8) ردیف پسوندی   79

4-1-4-2-9) ردیف عربی   80

4-1-4-2-10) قافیه های مضاعف   80

4-1-4-3) موسیقی درونی   81

4-1-4-3-1) قافیه‌های درونی   81

4-1-4-3-2) تکرار   82

4-1-4-3-2-1) تکرار واژه   83

4-1-4-3-2-2)تکرار ضمیر   83

4-1-4-3-2-3) تکرار حرف   83

4-1-4-3-2-4) تکرار فعل   84

4-1-4-3-2-5) تکرار عبارت   84

4-4-3-2-6) تکرار جمله   84

4-1-4-3-2-7) تکرار از نوع جناس   85

4-1-4-3-2-7-1) مختلف الوسط   85

4-1-4-3-2-7-2) مذیل   86

4-1-4-3-2-7-3) اشتقاق   86

4-1-4-3-2-7-4) مطرف یا مزید   86

4-1-4-3-2-7-5) اشتقاق یا اقتضاب   87

4-1-4-3-2-7-6) تام   87

4-1-4-3-2-7-7) خط یا تصحیف   87

4-1-4-3-2-7-8) ناقص حرکتی   88

4-1-4-3-2-7-9)قلب   88

4-1-4-3-2-7-10) مرکب   88

4-1-4-3-2-7-11) مضارع   88

4-1-4-4) موسیقی معنوی   89

  89

  91

  91

  93

4-1-5) شکل یا قالب   94

   99

   99

5-1)نتیجه گیری   100

یادداشت ها:   104

منابع و مآخذ   107

چکیده ی انگلیسی………………………………………………………………………………………………………………………………………..114

 

« فهرست جدول ها »

عنوان                                                                                               صفحه

جدول 4-1- آمار صورخیال به کار رفته در غزلیّات شمس…………………………………………………………………………….55

جدول 4-2- آمار واژگان پویایی بخش در غزلیّات شمس………………………………………………………………………………62

جدول 4-3- آمار رنگ های بکار رفته در غزلیّات شمس……………………………………………………………………………….69

جدول 4-4- آمار مزه های بکار رفته در غزلیّات شمس…………………………………………………………………………………71

جدول 4-5- آمار اوزان بکار رفته در غزلیّات شمس……………………………………………………………………………………….74

جدول 4-6- آمار انواع ردیف در غزلیّات شمس……………………………………………………………………………………………..81

جدول 4-7- آمار انواع جناس در غزلیّات شمس……………………………………………………………………………………………89

جدول 4-8- آمار آرایه های مؤثر در موسیقی معنوی غزلیّات شمس……………………………………………………………94

جدول 5-1- آمار ده وزن پرکاربرد در دیوان شمس…………………………………………………………………………………….101

« فهرست نمودار ها »

عنوان                                                                                                           صفحه

نمودار 4-1- نمودار آماری واژگان پویایی بخش در غزلیّات شمس……………………………………………………………….62

نمودار 4-2- نمودار آماری کاربرد مزه در  غزلیّات شمس……………………………………………………………………………..71

نمودار 4-3- نمودار آماری بحرهای مورد استفاده در غزلیّات شمس…………………………………………………………….75

طرح مسأله:

جلال‌الدّین محمد رومی، مشهور به «مولانا» (672ه.)، عارفی از خود رهیده و به حق رسیده بود.وی شاعری خوش‌بین و امیدوار بود که عشق جان‌مایه‌ی معرفت او را تشکیل می‌داد.

عشق شور‌انگیز مولوی به شمس که از نگاه جلال‌الدّین تجسم حق بر روی زمین بوده،وی را در لحظات شور و هیجان عاطفی در حالتی از مستی و بی‌خویشی، مستغرق کرده بود. این وضعیت و تجربه‌ی نادر، مولانا را در حال و هوایی ویژه قرار داده بود؛حال و هوایی منحصر به فرد که شعر را ترجمان خود ساخته بود. زبان شعر برای عارف بلخی آن قدر اهمیّت می‌یابد که گویی با شعر است که می‌تواند بخشی از غلیان‌های روحی خود را به تصویر بکشد؛هرچند در بسیاری موارد چه در مثنوی و چه در غزلیّات از خدا می‌خواهد به او جانی تازه ببخشد تا بی‌حرف سخن گوید و آن‌گاه که ساقی ظهور می‌کند،کاغذ را بر زمین نهد و قلم بشکند.

دنیای ذهنی مولوی پویا و زنده است. او همه چیز را در حرکت به سوی کمال می‌بیند؛ در نگاه او جهان جلوه‌ی خدای واحدی است که با هماهنگی و کلیّت خود صاحب حیات شده و عاشقانه به سوی خدا در حرکت است.

روحیه‌ی پرنشاط و عرفان عاشقانه‌ی مولوی ایجاب می‌کرد که تصاویر او از حرکت و پویایی برخوردار باشد.او شاعری است که غم را بر خود حرام کرده و وجودش مملو از شادی معنوی و سرخوشی‌های عارفانه بوده است:

 

 

 

 

 

 

باده غمگینان خورند و ما ز می خوش دل تریم		رو به محبوسان غم ده ساقیا افیون خــــویش
خون ما بر غم حرام و خون غم بر ما حــــلال		هر غمی کو گرد ما گردید شد در خون خویش
		(3/ ب13216-13217)

عشق به عنوان جان عرفان مولانا، اندیشه، احساس، تخیّل، زبان و موسیقی شعر مولانا را به حرکت و پویایی درآورده است. در این پایان‌نامه سعی بر این است نمود‌های پویایی و حرکت که از عوامل عمده‌ی تأثیر گذاری غزل مولوی است، بررسی شود و نشان داده‌شود چه عواملی باعث این پویایی و حرکت در غزلیات او شده‌است.

1-1-1- حرکت و پویایی

«حرکت در نزد اهل لغت به معنای جنبش و انتقال جسم از جایی به جای دیگر است. حرکت در نزد بعضی اهل لغت علاوه بر انتقال در مکان به معنای تغییر در وضع و عوض شدن محل اجزای یک چیز بدون تغییر محل خود آن شیء نیز آمده است» (تهانوی،369:1317).

بحث حرکت و سکون جزء مسائل علم طبیعی است، چنان‌که فیلسوفان درباره‌ی اثبات وجود حرکت و بیان ماهیّت و اقسام و احکام آن سخن گفته‌اند. عرفا نیز دارای نظریه‌هایی در این زمینه هستند که در فصل دوّم به تفصیل از آن‌ ها سخن گفته خواهد شد.

1-1-2- حرکت و پویایی در غزل های مولانا

عاطفه یا احساس، تخیّل، زبان ، موسیقی و قالب عناصر تشکیل دهنده‌ی اثر شعری هستند. «شاعر یک اندیشه را که محصول تجربه‌ی منطقی و واقعی است، با عاطفه‌ی مربوط بدان به صورت تصویری که عمدتاً محصول تخیّل اوست با زبان شاعرانه‌ی خاص خود و اغلب با بیانی آهنگین، ارائه می‌دهد» (ترابی، 72:1370).

حرکت و پویایی در آثار شعری در گرو برخورداری شاعر از اندیشه و عاطفه‌ای سرشار است؛ زیرا عواملی که باعث می‌شوند شعری را در حوزه‌ی تخیّل، زبان و موسیقی پویا بدانیم، حاصل نمی‌شوند مگر این که اندیشه‌ی سراینده انعکاس طبیعت و زندگی باشد و شاعر با اتّکا بر نیکی و پاکی و ارزش‌های انسانی، شعر را از ایستایی و میرایی مصون نگه دارد و ماندگاری آن را تضمین کند.

مولوی آن چه را احساس می‌کند و در ذهن او اثر می‌گذارد، به صورت شعر ارائه می‌دهد. در واقع انگیزه‌های ناشی از یادها و حوادث زندگی است که زمینه‌ی عاطفی شعر وی را پدید می‌آورد و باعث می‌شود شعر در ذهن او نطفه ببندد و زاییده شود.

انتخاب واژگان عاطفی با ژرفا و گستردگی بیش‌تر حاصل نمی‌شود مگر آن که شاعر از اندیشه‌ای سرشار برخوردار باشد و مولانا با بهره مندی از عشقی سرشار و پرتلاطم که موج آن تمام وجودش را دربر گرفته‌بود، هم از اندیشه و عاطفه‌ای پویا برخوردار شده بود و هم توانسته بود این اندیشه و احساس سرشار را در زبان، تخیل، موسیقی و قالبِ شعر، بیان کند. وی با قدرت اندیشه و با گنجینه‌ی عاطفه‌ی خویش که از عشق حق مایه می‌گیرد، تمام باب‌های بسته را می‌گشاید:

 

 

 

 

یــک دســته کلــید اســـت به زیر بغل عشق		از بــــهـــر گشــــاییدن ابـــواب رســــیــده
		(3/ ب13216-13217)

در فصل دوم در مورد هر یک از عناصر سازنده‌ی شعر به تفصیل سخن گفته خواهد شد و در فصل چهارم، نمود‌های حرکت و پویایی در هر یک از عناصر شعری بررسی خواهد شد و با نگاهی آماری به این نمود‌ها، به تحلیل حرکت و پویایی هر یک از عناصر سازنده‌ی شعر در غزلیات شمس پرداخته خواهد شد.

1-2- پیشینه پژوهش:

در زمینه‌ی حرکت و پویایی مقاله‌ای با عنوان «حرکت و جنبش در غزل‌های مولوی» از مهوش واحد‌دوست (1386) در فصل‌نامه‌ی علوم انسانی دانشگاه الزّهرا، شماره‌ی 68-69، صص 167-189  و هم‌چنین مقاله‌ی «حرکت در اندیشه و شعر شفیعی کدکنی (م.سرشک)» از مسعود روحانی و محمد عنایتی قادیکلایی (1390) در مجله‌ی بوستان ادب دانشگاه شیراز، سال چهارم، شماره‌ی سوم، صص 45-70 به چاپ رسیده است.

در مقاله‌ی «حرکت و جنبش در غزل‌های مولوی» نگارنده ابتدا به تعریف حرکت و سپس به بیان دیدگاه‌های مختلف و ازآن‌جمله دیدگاه مولوی درباره‌ی آن پرداخته است.مؤلف مولوی را در کلیّات شمس بر خلاف مثنوی که یک نظریه‌پرداز در زمینه‌ی «حرکت» است، شاعری می‌داند که مفهوم حرکت را از دیدگاه عرفا به طور عملی عینیّت بخشیده‌است.وی به بررسی نمود حرکت در وجود مولوی و درغزل‌هایش پرداخته‌است و در وجود مولوی دو نوع حرکت درونی و روحانی و حرکت فیزیکی(سماع) را مطرح کرده و در زمینه‌ی غزل‌هایش عوامل حرکت در اشعار او را در سه عامل دانسته است:1- به کار بردن واژگان حرکت‌آفرین 2- به کار بردن موسیقی پویا و پرشور؛ ازجمله استفاده از اوزان خیزابی و اوزان دوری، استفاده از تکرار و واج‌آرایی و 3- استفاده از تشبیه و استعاره‌ی مکنیّه و تشخیص.

در زمینه‌ی تشخیص به معرفی سه سطح از جاندار‌انگاری در غزلیّات شمس پرداخته‌است:1- جاندارانگاری در سطح هنری و بلاغی، 2- جاندارانگاری در سطح اعتقادی،آنیمیسم و3- جاندارانگاری در سطح روان‌شناختی و در نهایت نتیجه گرفته که جاندارانگاری که از عوامل مؤثّر در پویایی شعر است، از بسامد بسیار بالایی در کلیّات شمس برخوردار است؛ به گونه‌ای که امور انتزاعی و غیرانتزاعی را در بر می‌گیرد.

در مقاله‌ی «حرکت در اندیشه و شعر شفیعی کدکنی(م.سرشک)» نگارندگان با بررسی اشعار شفیعی کدکنی، حرکت و پویایی را از جوانب مختلف؛از آن‌جمله در اندیشه، زبان، موسیقی و صور خیال شعر وی مورد ارزیابی قرار داده و ارتباط و تناسب این پویایی را با اندیشه‌ی پیش‌رونده‌ی شفیعی بیان کرده و در این زمینه به تحلیل دو دفتر شعر «از زبان برگ» و «کوچه باغ‌های نیشابور» پرداخته‌اند. نویسندگان دو اصل بنیادین اندیشه‌ی او را «امید» و «حرکت» دانسته و بیان کرده‌اند که شعر شفیعی بر خلاف شعر هم‌عصرانش ، سرشار از امید به آینده است. در نهایت نتیجه گرفته‌اند که شفیعی در دوران سرودن این دو مجموعه شعر، تحت‌تأثیر اندیشه‌ی مبارزه‌جویانه بوده‌است و عناصر سازنده‌ی شعر وی، تحت‌تأثیر اندیشه‌ی قیام، سرشار از حرکت و پویایی است و حالات درونی شاعر را به خوبی تبیین می‌کند.

1-3-  محدوده‌ی پژوهش:

دوره‌ی ده جلدی غزلیّات شمس تبریزی به تصحیح بدیع الزّمان فروزانفر.

1-4- سؤالات پژوهش‏:

واژگان کلیدی : ظهیر الدین فاریابی ،  دیوان ، اصطلاحات نجومی

1-1مقدمه 

یکی از راز ناکترین پدیده های عالم هستی که از دیر باز ذهن کنجکاو آدمی را  به خود مشغول داشته است وآرزوی دستیابی به راز ورمزهای نهفته درآن شگفت انگیزترین معمای زندگانی وی را رقم زده است آسمان پر ستاره ای است که در حقیقت نخستین گردشگاه آباد وآزاد روح بشر ونیز یکی از مهمترین عوامل تلطیف ذوق وتعالی روح او به شمار می آید نخستین ثمره تلاش آدمی برای آگاهی از سیر اختران کهن سیر این بوده است که با وجود گذشت هزاران سال هنوز هم بسیاری از باورهای مزبور درآداب ومعتقدات مذهبی انسان امروز نیز جایگاهی ویژه دارد .

شعر ونثر ادبی فارسی دارای زبان خاصی است وبرای درک آن زبان گذشته از دانستن لغت وصرف ونحو ومعانی وبیان به فهم اصطلاحات علوم وفنون وقصص وتواریخ وغیره نیاز داریم دراین مورد می توان از اصطلاحات نجوم وطلب وصیدنه وریاضی وموسیقی ومنطق وفلسفه وکلام وعرفان وتصوف وعلوم دینی ومعتقدات مذاهب وملل وعلوم ادبی  وتاریخ وجغرافی یاد کرد .

ضرورت حصول این مقدمه یعنی آشنایی با اصطلاحات ومواد زبانی ادبی تا جایی است که می توان گفت عدم آشنایی با آن همواره مانعی بزرگ در راه تحصیل معانی ومفاهیم شعر  و نثر فارسی وحجاب چهره مقصود بوده است مثلاً بدون آشنایی با مفهوم مدلول حقیقی یا مجازی عقل یا نفس اول ودوم ورابطه ی خورشید ولعل وچار تکبیر زدن وفلاطون یادیو جانس خم نشین وسگ اصحاب کهف وگربه دقیانوس وبیست یک وشاق سقلابی نوروز وهندوی اطلس نقاب ویوسف زرین رسن وزرین نقاب وهفت مهره ی زرین وحقه مینا وصلب بام خضرا درک مفاهیم یا لطف معانی اشعار مشهور مولوی ، حافظ عطار وخاقانی ومنوچهری قابل تصور نمی باشد با توجه به این مطالب ضرورت آشنایی با مصطلحات مربوط به همه ی علوم برهمه ی دانشوران وفضلای متبحر مشخص می گردد .

 

ظهرالدین فاریابی از جمله شاعرانی است که دانش گسترده  خود را در علم نجوم همراه ، اصطلاحات مربوط به آن درشعر وارد نموده است از این جهت شعر او ویژگیهای خاص خود را دارد واز این روست که ضرورت وجستجو در اشعار وی برای دریافت مفاهیم نجومی ونیز میزان استفاده وی از این اصطلاحات در اشعار آشکار می گردد این پژوهش حاصل تلاشی در راستای میزان بهره گیری ظهیر فاریابی از انواع اصطلاحات نجومی وسایر ترکیبات مربوط به آن می باشد .

بیان مسئله  :

طاهر ظهیرالدین فاریابی ازشاعران قرن ششم اهل فاریاب از شهرهای جوزجان است از نظر سبکی شاعری است که از سبک خراسانی به سبک عراقی میل می کند وی علوم بسیاری را می دانسته وبرخی از این علوم دراشعار وی  منعکس است واز ویژگیهای سبک عراقی نیز وجود اصطلاحات علمی نجومی فراوان در شعر وی است ظهیر الدین فاریابی به جز علم نجوم علم هیات نیز می دانسته است زیرا وی حکم  به ابطال پیشگوئی انوری درباره طوفان داده است که هرگز اتفاق نیفتاد ظهیر با نظامی وخاقانی ومجال الدین عبدالرزاق اصفهانی وانوری ابیوردی ومجیر الدین بیلقانی وواثیر الدین اخسیکتی وفلکی شروانی همزمان بوده است ظهیر از زمان حیات مورد اکرام وبزرگداشت دیگران بوده ودر طی قرون بعد نیز نام وی همواره در ردیف استادان مسلم شعر فارسی یاد شده است.

1-2اهمیت تحقیق

ظهیر الدین فاریابی از علوم ودانشهای متعددی بهره مند بوده واز  آنها در سرودن اشعار خویش بهره گرفته است یکی از مسائل مورد علاقه وی ومسائل نجومی است .

1-3سوالات اصلی تحقیق :

میزان بهره گیری ظهیرالدین فاریابی از اطلاعات نجومی وکاربرد اصطلاحات مربوط به علم نجوم در دیوان اشعار وی چگونه است ؟

1-4پاسخ سوالات تحقیق :

یکی از مختصات اشعار شاعران در سبک عراقی به کار بردن اصطلاحات علمی از جمله موضوعات نجومی واطلاعات مربوط به آن است شاعرانی چون خاقانی ، انوری ، ظهیر فاریابی رویکرد گسترده ای به این علوم دارند بدیهی است آنچه در ادبیات زمان بازتاب پیدا می کند در نتیجه تفکر اجتماعی عصر شاعر است با توجه به کاربرد اصطلاحات فراوان نجومی در اشعار ظهیر فاریابی وبر روی زمینه اجتماعی بازتاب آن ضمن پرداختن به موضوع اصلی یعنی وجود نجوم در دیوان اشعار علل اجتماعی این رویکرد نیز آشکار خواهد شد .

1-5فرضیه ها :

ظهیر الدین فاریابی درسر تا سر اشعار دیوان خود از اصطلاحات نجومی به منظور تصویر آفرینی ونشان دادن آگاهی از  جنبه های خرافی واساطیری اختران وباورهای عامیانه در خصوص کیهان وپدیده های آن استفاده نموده است . به نظر می رسد میزان کاربرد اصطلاحات نجومی وموضوعات مرتبط با آن در دیوان ظهیر الدین فاریابی بسیار است . شاعران  سبک عراقی رویکرد گسترده وفراگیری در این باب دارند ممکن است در این باره متأثر از یکدیگر باشند .

بدون شک تأثیر اجتماعی توجه به مسائل نجومی در اشعار شاعران این دوره منعکس است .