فصل اول: مقدمه و کلیات

1-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………… 2

1-1-1- بیان مسأله……………………………………………………………………………………… 4

1-1-2- سؤال تحقیق…………………………………………………………………………………… 5

1-1-3- فرضیه ­ها………………………………………………………………………………………….. 5

1-1-3-1- فرضیه ­های تحقیق………………………………………………………………………….. 5

1-1-3-2- فرضیه ­های آماری……………………………………………………………………………. 6

1-1-4- اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………… 6

1-2- کلیات…………………………………………………………………………………………….. 6

1-2-1- اصطلاحات آتش­سوزی………………………………………………………………………… 6

فصل دوم: مرور منابع

2-1- مقدمه………………………………………………………………………………………….. 10

2-2- تأثیر آتش­سوزی بر تراکم و تاج­پوشش گونه­ های گیاهی…………………………………. 11

2-3- تأثیر آتش­سوزی بر تنوع گونه­ های گیاهی…………………………………………………. 13

2-4- بررسی اثر آتش­سوزی بر کلاس خوشخوراکی و ترکیب گیاهی…………………………… 14

2-5- بررسی اثر آتش­سوزی بر ارزش غذایی و کیفیت علوفه…………………………………….. 18

2-6- بررسی اثر آتش­سوزی بر روند توالی و گرایش مرتع……………………………………… 20

2-7- بررسی اثر آتش­سوزی بر خاک لخت مرتع………………………………………………….. 21

2-8- تأثیر زمان آتش­سوزی بر پوشش گیاهی سوخته شده…………………………………….. 22

2-9- جمع­بندی…………………………………………………………………………………………. 23

فصل سوم: مواد و روش­ها

3-1- مواد…………………………………………………………………………………………… 26

3-1-1- موقعیت استان لرستان…………………………………………………………………… 26

3-1-1-1- موقعیت منطقه مورد مطالعه………………………………………………………. 27

3-1-2- وضعیت اقلیمی منطقه مورد مطالعه……………………………………………………. 28

3-1-2-1- نزولات جوی…………………………………………………………………………….. 28

3-1-2-2- رطوبت نسبی منطقه مورد مطالعه……………………………………………… 30

3-1-2-3- درجه حرارت منطقه مورد مطالعه……………………………………………… 30

3-1-2-4- تعیین اقلیم منطقه مورد مطالعه…………………………………………………. 33

3-1-2-4-1- روش آمبرژه جهت تعیین اقلیم منطقه…………………………………………. 33

3-1-2-4-2- منحنی آمبروترمیک منطقه مورد مطالعه………………………………………… 34

3-1-3- وضعیت خاک منطقه مورد مطالعه…………………………………………………… 35

3-1-4- وضعیت پوشش گیاهی منطقه مورد مطالعه……………………………………….. 35

3-2- روش­ها…………………………………………………………………………………….. 36

3-2-1- آماده ­سازی داده ­های اولیه……………………………………………………………. 36

3-2-1-1- جمع­آوری و تهیه اطلاعات مربوطه…………………………………………………… 36

3-2-1-2- عملیات میدانی…………………………………………………………………… 36

3-2-1-3- تجزیه و تحلیل داده ­ها……………………………………………………………….. 37

3-2-2- تشریح روش کار…………………………………………………………………… 37

3-2-2-1- روش نمونه­برداری و انتخاب محل ترانسکت­ها…………………………………… 38

3-2-2-2- بررسی صفات پوشش گیاهی و نحوه اندازه ­گیری آن­ها………………………. 38

3-2-2-2-1- محاسبه تاج­پوشش………………………………………………………….. 38

3-2-2-2-2- محاسبه تراکم………………………………………………………………… 38

3-2-2-2-3- محاسبه ترکیب………………………………………………………………. 39

 

 

3-2-2-2-4- محاسبه فراوانی……………………………………………………………… 39

3-2-2-2-5- محاسبه گرایش………………………………………………………………… 39

3-2-2-2-6- ارزیابی کلاس خوشخوراکی……………………………………………………. 39

فصل چهارم: نتایج

4-1- مقدمه………………………………………………………………………….. 42

4-2- گونه­ های گیاهی موجود در منطقه مورد مطالعه……………………………….. 42

4-3- ارزیابی داده ­های نمونه­برداری شده ……………………………………………. 44

4-4- نتایج حاصل از مطالعات پوشش گیاهی بر اساس گونه ­های موجود در منطقه……. 45

4-4-1- بررسی اثر آتش بر درصد تاج­پوشش گونه های موجود در مرتع ……………… 45

4-4-1-1- اثر آتش بر تاج­پوشش گیاهان جنس Astragalus………………………………

4-4-1-2- اثر آتش بر تاج­پوشش گیاهsterigosa Picris و Centaurea virgata…………..

4-4-1-3- اثر آتش بر تاج­پوشش گیاهBromus tomemtellus  ………………………………

4-4-1-4- اثر آتش بر تاج­پوشش گیاهان جنس Poa, Agropayron, festuca………………..

4-4-1-5- اثر آتش بر تاج­پوشش گیاه .Agrostis sp……………………………………………

4-4-2- بررسی اثر آتش بر تراکم گونه­ های موجود در مرتع ………………………………. 48

4-4-2-1-  اثر آتش بر تراکم گیاهان جنس Astragalus……………………………………

4-4-2-2- اثر آتش بر تراکم گیاه sterigosa Picris و Centaurea virgata……………….

4-4-2-3- اثر آتش بر تراکم گیاهBromus tomemtellus………………………………..

4-4-2-4- اثر آتش بر تراکم گیاهان جنس Poa, Agropayron, festuca………………

4-4-2-5- اثر آتش بر تراکم گیاه .Agrostis sp……………………………………………

4-5- نتایج حاصل از مطالعات پوشش گیاهی بر اساس فرم رویشی………………. 49

4-5-1- بررسی اثر آتش بر درصد تاج­پوشش گونه­ های گیاهی بر اساس فرم رویشی…..50

4-5-1-1- بررسی اثر آتش بر تاج­پوشش فورب­های یکساله……………………….. 50

4-5-1-3- بررسی اثر آتش بر تاج­پوشش بوته­ های خشبی……………………….. 50

4-5-1-4- بررسی اثر آتش بر تاج­پوشش فورب­های چندساله…………………….. 50

4-5-1-5- بررسی اثر آتش بر تاج­پوشش گندمیان یکساله……………………….. 50

4-5-1-6- بررسی اثر آتش بر تاج­پوشش گندمیان چندساله…………………… 51

4-5-1-7- بررسی اثر آتش بر تاج­پوشش درختچه­ها……………………………. 51

4-5-2- بررسی اثر آتش بر تراکم گونه­ های گیاهی بر اساس فرم رویشی…….. 52

4-5-2-1- بررسی اثر آتش بر تراکم بوته­ های خشبی………………………………. 52

4-5-2-2- بررسی اثر آتش بر تراکم فورب­های چندساله…………………………….. 52

4-5-2-3- بررسی اثر آتش بر تراکم گندمیان چندساله………………………………. 52

4-5-2-4- بررسی اثر آتش بر تراکم درختچه­ها………………………………….. 52

4-6- بررسی اثر آتش بر ترکیب گیاهی مرتع …………………………………….. 53

4-6-1- بررسی اثر آتش بر ترکیب فورب­های یکساله……………………………….. 54

4-6-3- بررسی اثر آتش بر ترکیب بوته­ های خشبی……………………………… 54

4-6-4- بررسی اثر آتش بر ترکیب فورب­های چندساله……………………………….. 54

4-6-5- بررسی اثر آتش بر ترکیب گندمیان یکساله………………………………. 55

4-6-6- بررسی اثر آتش بر ترکیب گندمیان چندساله…………………………….. 55

4-6-7- بررسی اثر آتش بر ترکیب درختچه­ها………………………………………. 55

4-7- بررسی اثر آتش بر پوشش سطحی و حفاظت خاک……………………….. 56

4-8- بررسی اثر آتش بر درصد فراوانی گیاهان…………………………………… 56

4-9- بررسی اثر آتش بر کلاس خوشخوراکی پوشش گیاهی……………………. 58

4-10- بررسی اثر آتش بر گرایش مرتع……………………………………………….. 59

4-11- جمع­بندی………………………………………………………………………. 61

فصل پنجم: بحث و نتیجه­ گیری

5-1- بحث……………………………………………………………………………….. 64

5-2- نتیجه ­گیری……………………………………………………………………….. 66

5-3- پیشنهادات………………………………………………………………………… 67

5-3-1- پیشنهادهای اجرایی…………………………………………………………… 67

5-3-2- پیشنهادهای پژوهشی……………………………………………………….. 67

منابع…………………………………………………………………………………….. 70

چکیده:

آتش­سوزی وسیله­ای مؤثر برای کنترل گونه­ های گیاهی نامطلوب و ناخواسته در مراتع و افزایش بهره­وری دام است. این پژوهش با هدف بررسی اثر آتش­سوزی بر تراکم و پوشش سطحی فرم­های مختلف رویشی گیاهان مرتعی انجام گرفت، مراتع ارتفاعات بلومان زاغه در استان لرستان جهت این مطالعه انتخاب شد. برای این منظور در هر یک از مناطق شاهد و آتش­سوزی شده 6 ترانسکت 200 متری با فاصله 100 متر از هم در نظر گرفته شد و اطلاعات مربوط به لیست فلورستیک، درصد تاج پوشش، تراکم گونه­ ها، خاک لخت اندازه ­گیری، با بهره گرفتن از نرم­افزار SPSS و با کمک آزمون تی تست، اختلاف میانگین پارامترهای جوامع آتش­سوزی شده و شاهد ارزیابی شد. آتش­سوزی باعث شده است که درصد تاج­پوشش گراس­های یک­ساله از 9/10 درصد به طور میانگین به مقدار 30/31 و گیاهان بوته­ای خشبی از 02/35 به 67/3 درصد برسد، همچنین تراکم بوته­ های خشبی از 53/3 پایه در هر مترمربع به 98/0 مترمربع و فورب­های چندساله از 66/2 به 20/11 پایه در متر مربع برسد. نتایج نشان داند که میزان تراکم گونه­ ها در منطقه آتش­سوزی شده بیشتر از شاهد می­باشد در مقابل به دلیل بیشتر بودن پوشش گیاهی و لاشبرگ و کاهش سنگ­وسنگریزه، منطقه شاهد از حفاظت بیشتری برخوردار است. بعد از آتش­سوزی تنوع گونه­ای افزایش یافته است. نتیجه کلی این که می­توان در مورد اجرای آتش­سوزی­های کنترل شده، به عنوان روشی اصلاحی در اکوسیستم­های مختلف مرتعی اعلام نظر نمود.

فصل اول: مقدمه و کلیات

1-1- مقدمه

مراتع بیش از نصف اراضی کشور را در بر می­گیرند و نقش بسیار مهمی در تأمین نیاز غذایی دام‌های اهلی دارند. بهره ­برداری از مراتع کشور سابقه­ای بس طولانی دارد (مصداقی، 1386). تاکنون تعاریف متعددی برای مراتع ارائه شده است. در یک تعریف کلی مرتع را می­توان چنین تعریف کرد؛ کلیه اراضی که دارای پوشش گیاهی طبیعی بوده و به نحوی خوراک دام از آن تأمین می­ شود و تجدید حیات گیاهان به طور طبیعی صورت می­گیرد و همچنین آن قسمت از اراضی که بشر به نحوی برای کمک به تجدید حیات طبیعی گیاهان در آن­ها دخالت کرده است و پس از دخالت آن را به صورت طبیعی بهره ­برداری می­نماید مرتع نامیده می­ شود (انجمن مرتعداران آمریکا، 1974). مراتع جزو اکوسیستم­های طبیعی و دینامیک روی کره زمین هستند و یکی از مهم­ترین منابع غیر مستقیم در تأمین گوشت قرمز و سایر فراورده­های فرعی به حساب می­آیند. برای مدیریت و بهره ­برداری مراتع باید شناخت دقیقی از اجزای آن­ها داشت و واکنش آن­ها را در مقابله با دخالت­ها و تغییرات گوناگون مطالعه کرد (شریفی و ایمانی، 2006). مدیریت صحیح مراتع تحت شرایط اکولوژیکی مختلف هنوز به طور کامل شناخته نشده است (چنگ و ژانگ 2000، زی و همکاران،2001). آتش اگرچه واژه­ایست که اغلب مردم از آن می­ترسند ولی یک فاکتور بزرگ برای مدیریت در مراتع محسوب می­ شود که اهدافی از قبیل بهبود کیفی و کمی گونه­ های علوفه­ای مهم برای دام و همچنین کنترل هجوم بوته­ها را در بر می­گیرد و در واقع یک فاکتور بسیار مهم برای رشد گندم­زارها است. آتش­سوزی قدیمی­ترین روشی است که به وسیله بشر برای کنترل و از بین بردن گیاهان نامرغوب به کار رفته است و از هجوم بوته­ها به علفزارها جلوگیری می­ کند. حتی مشاهده شده که آتش­سوزی اتفاقی در بوته­زارهای مناطق بیابانی در صورتی که با بارانی خوب همراه باشد، موجب رشد انبوه گیاهان علفی می­گردد (مصداقی،1386). آتش­سوزی در مواقع خشکسالی ممکن است سطح زمین را به مدت طولانی بدون پوشش گذارده، دمای خاک را افزایش دهد و به اندام­های زیرزمینی گیاه صدماتی وارد سازد. چنانچه آتش­سوزی با اتلاف مواد آلی، ازت و گوگرد همراه شود، بعد از چرای مفرط، مهم­ترین عامل تخریب مرتع به شمار خواهد رفت (تیگوئه و همکاران، 2008). از این­رو آتش دارای مزایا و معایبی است و مانند هر برنامه اصلاحی باید با رعایت اصول اکولوژیکی فقط برای مقاصد ویژه­ای به کار گرفته شود. لخت و بدون پوشش گذاردن خاک برای مدت مدید به وسیله آتش­سوزی در آغاز فصل خشک و یا آتش­سوزی­های مکرر معمولاً زیان آور است. آتش­سوزی شیب­های تند، فرسایش خاک را تشدید می‌کند. چنانچه پس از آتش­سوزی، مرتع تحت چرای سنگین قرار گیرد، گیاهان تازه رشد یافته آن صدمه دیده و تولید علوفه مرتع به شدت کاهش می­یابد (نوبل و همکاران، 1984) اگر چه آتش­سوزی روشی نسبتاً ارزان برای کنترل بوته­هاست ولی در مجموع بدون هزینه و خالی از ریسک نیست زیرا در آتش­سوزی علوفه موجود در مرتع الزاماً از بین خواهد رفت. بهتر است موقعی به آتش­سوزی اقدام کرد که علوفه کافی در اختیار دام باشد و علوفه مورد مصرف در آتش­سوزی کیفیت پایینی داشته باشد. بر اثر سوزانیدن بوته­ های مزاحم با حذف رقابت، رطوبت موجود در خاک در اختیار سایر گونه­ های علفی قرار می­گیرد. آتش­سوزی باعث افزایش خوش­خوراکی گیاهان شده و با حذف مواد گیاهی قدیمی و خشک درصد بهره ­برداری گیاهان را به وسیله دام­های چرنده افزایش می­دهد. با بهره گرفتن از آتش­بر می­توان آتش­سوزی را تحت کنترل درآورد. برای ساختن آتش­بر می­توان از ماشین آلات سنگین استفاده نمود، از عوارض طبیعی مانند رودخانه، تپه­های سنگی و یا حتی از جاده نیز می­توان به عنوان آتش­بر استفاده کرد. عوامل محیطی روی شدت آتش­سوزی تأثیر زیادی دارند. شدت یک آتش­سوزی در یک علفزار بر حسب وات در هر متر جبهه آتش اندازه ­گیری می­ شود. چون مقدار انرژی مواد حاصله از گونه­ های مختلف تقریباً یکسان است لذا شدت آتش­سوزی به وسیله مقدار مواد سوختنی