چکیده:

 

هنر دوره قاجار، جایگاه ویژه­ای در میان ادوار هنری ایران داشته که با توجه به شرایط خاص اجتماعی و گسترش روزافزون تعاملات سیاسی و فرهنگی با کشورهای خارجی، بخصوص اروپا بوجود آمده و ضمن نگهداری خصوصیات هنرهای سنتی، پذیرای ویژگی­های فرهنگی بیگانه نیز بوده و بدین ترتیب هنری تلفیقی با تفکری دو سویه سامان یافته که نمود آن در بیشتر آثار باقی مانده از این دوره، به­خصوص معماری و تزئینات وابسته به آن مشهود است. اُرسی از جمله آرایه­های چوبی است که می­توان آن را در زمره­ شاخص­ترین جلوه­های هنر سنتی ایران به شمار آورد که با توجه به جایگاه ویژه­ نور و نورگیرها در بناهای ایران، در دوره­هایی خاص از مهمترین عناصر کاربردی و تزئینی معماری محسوب شده و ساختار و تزئینات آن، به تَبَع شرایط حاکم، دستخوش تغییراتی گردیده که موضوع و روند این پایان نامه در راستای شناسایی تغییرات فوق می­باشد. نوع پژوهش از نظر هدف، بنیادی و بر اساس ماهیت و روش، تاریخی-توصیفی است. روش گردآوری مطالب بصورت کتابخانه­ای و میدانی و با بهره گرفتن از منابع مدون موجود و هم چنین مراجعه حضوری در بناها و عکس­برداری از آثار بوده است. بررسی­ها حاکی از آن است که با گسترش روابط ایران و اروپا، تغییراتی در ساختار و تزئینات این عناصر پدید آمده و موجب گرایش نقش ارسی­ها از سمت نقوش هندسی به سوی نقوش اسلیمی و نیز استفاده از نقش­ مایه­های طبیعت­گرا گردیده، که با دوره­ های قبل متفاوت بوده است.

واژگان کلیدی: دوره قاجار، تزئینات معماری، هنرهای چوبی، پنجره­های اُرسی

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                             شماره صفحه

چکیده

مقدمه………………………………………………………………………………………………………………1

فصل یک: کلیات پژوهش

1-1-بیان مسئله………………………………………………………………………………………………..5

1-2-اهداف تحقیق………………………………………………………………………………………..5

1-3-سوًالات تحقیق…………………………………………………………………………….6

1-4-فرضیات تحقیق…………………………………………………………………………………6

1-5-روش تحقیق………………………………………………………………………………………….7

1-6-پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………..7

1-7-جامعه آماری………………………………………………………………………………………………………15

1-8-محدودیت­های تحقیق……………………………………………………………………………….15

فصل دوم: مبانی نظری

2-1-تاریخچه بهره گیری از چوب در ایران………………………………………………………………17

2-2-نور و انواع نورگیرها در معماری ایران………………………………………………………………23

2-2-1-روزن…………………………………………………………………………………………….24

2-2-2-شباک……………………………………………………………………………………………………26

2-2-3-جامخانه………………………………………………………………………………………….26

2-2-4-هورنو………………………………………………………………………………………………..27

2-2-5-روشندان…………………………………………………………………………………………….28

2-2-6-در و پنجره………………………………………………………………………………………..29

2-2-7-فخرومدین…………………………………………………………………………………………30

2-2-8-بالکانه……………………………………………………………………………………………….31

2-2-9-فَریز و خُووَن……………………………………………………………………………………32

2-2-10-باجه…………………………………………………………………………………….33

 2-2-11-پاچلاقی………………………………………………………………………………….33

2-2-12-گُلجام……………………………………………………………………………………33

2-2-13-پاچنگ……………………………………………………………………………………………….34

2-2-14-چشم گاوی……………………………………………………………………………………..34

2-2-15-اُرسی………………………………………………………………………………………………..34

2-3- تعریف ارسی…………………………………………………………………………………35

2-3-1-واژه شناسی ارسی در فرهنگ نامه ها…………………………………………………..35

2-3-2- تاریخچه ارسی در جهان و ایران………………………………………………………………..37

2-3-3- ساختار ارسی……………………………………………………………………43

2-3-3-1- چهارچوب…………………………………………………………………..43

2-3-3-2- وادار……………………………………………………………………………………………..44

2-3-3-3- روکوب…………………………………………………………………………………….44

2-3-3-4- پاخور یا آستانه………………………………………………………………………………………44

2-3-3-5- کتیبه یا پاتاق…………………………………………………………………..45

2-3-4- انواع کتیبه……………………………………………………………………………………45

2-3-4-.1-پاتاق بسته و غیر نورگیر…………………………………………………………..45

2-3-4-2- پاتاق جدا از چهارچوب درکها و نورگیر……………………………………………………….46

2-3-4-3- پاتاق نورگیر، مشبک و متصل به چهارچوب………………………………………………………46

2-3-5-لنگه یا دَرَک……………………………………………………………………………………….48

2-3-6-گل میخ……………………………………………………………………………………………49

2-3-7-چفته ریزه…………………………………………………………………………………………49

2-3-8-دستگیره…………………………………………………………………………………………..50

2-4-اهم تزئینات مورد استفاده در ارسی­…………………………………………………………………..52

2-4-1-منبت………………………………………………………………………………………………….52

 

 

2-4-2- مشبک…………………………………………………………………………………….53

2-4-3-گره چینی…………………………………………………………………………………..54

2-4-4-پارچه بری………………………………………………………………………………………………..55

2-4-5-قواره بری و اسلیمی بری……………………………………………………………………………..56

2-4-6-معرق……………………………………………………………………………………………………..57

2-4-7- خاتم کاری…………………………………………………………………………………………….58

2-4-8-آینه کاری…………………………………………………………………………………………..58

2-4-9-نقاشی لاکی روغنی……………………………………………………………………………59

2-4-10-استفاده از شیشه های سفید و رنگی……………………………………………………61

2-4-11-نقاشی پشت شیشه……………………………………………………………………………63

2-4-12- خوشنویسی…………………………………………………………………………………….64

2-4-13-گچبری…………………………………………………………………………………………65

فصل سوم: ساختار و تزئینات ارسی در معماری دوره قاجار

3-1-تاریخچه ای پیرامون سلسله قاجار…………………………………………………………………68

3-1-1-هنر دوره قاجار………………………………………………………………………………………….71

3-1-2- معماری دوره قاجار……………………………………………………………………………………..72

3-2-ارسی در معماری دوره قاجار……………………………………………………………………………..75

3-3-بررسی ساختار عناصر سازنده ارسی در دوره قاجار……………………………………….83

3-3-1- چهارچوب …………………………………………………………………………………………83

3-3-2- وادار…………………………………………………………………………………………………85

3-3- 3-روکوب ……………………………………………………………………………………………87

3-3-4- گل میخ …………………………………………………………………………………………..89

3-3-5- خروسک……………………………………………………………………………………………….91

3-3-6- ساختار پاشنه یا آستانه…………………………………………………………………92

3-3-7- ساختار لنگه یا دَرَک………………………………………………………………………………………..95

3-3-7-1- ابعاد لنگه ها……………………………………………………………………………………….123

3-3-7-2-ایمنی درک ها در ارسی……………………………………………………………………….126

 3-3-8- ساختار کتیبه یا پاتاق…………………………………………………………………………128

3-3-8-1-پاتاق بسته و غیر نورگیر…………………………………………………………………………129

3-3-8-2-پاتاق جدا از چهارچوب درک ها و نورگیر………………………………………………….131

3-3-8-3-پاتاق نورگیر و متصل به چهارچوب………………………………………………………………………..134

3-3-8-3-1-کتیبه های صاف…………………………………………………………………………139

3-3-8-3-2-کتیبه های قوس دار………………………………………………………………………146

الف)کتیبه های قوس دار با دور دایره……………………………………………………………….149

ب)کتیبه های قوس دار با دور بیضی یا گهواره ای………………………………………………..151

ج)کتیبه های قوسی تیزه دار یا جناغی…………………………………………………………………… 151

چ)کتیبه های با قوس کلیل……………………………………………………………………………….153

3-4-بررسی تزئینات(طرح و نقش) در ارسی­های دوره قاجار……………………………………….155

3-4-1-طرح هندسی…………………………………………………………………………………………….157

3-4-2-طرح غیر هندسی…………………………………………………………………………………..159

3-4-3-طرح نوشتاری یا خوشنویسی………………………………………………………………….160

3-4-4-طرح های تلفیقی…………………………………………………………………………………160

3-5-تزئینات آستانه(پاشنه) در ارسی­های دوره قاجار:……………………………………………………………………..165

3-6-تزئینات لنگه ها در ارسی­های دوره قاجار………………………………………………………………………………..171

3-7-تزئینات کتیبه در ارسی­های دوره قاجار ………………………………………………………………………………….190

3-7-1-تزئینات در ارسی با کتیبه چهارگوش(مستطیل شکل)……………………………………………………….193

3-7-2-تزئینات در ارسی با کتیبه قوس دار…………………………………………………………………………………….202

3-7-3-تزئینات در ارسی با کتیبه جناغی……………………………………………………………………………………… 209

3- 7-4-تزئینات درکتیبه ارسی، با قوس کلیل………………………………………………………………………………..212

فصل چهارم:بررسی تحلیلی ساختار و تزئینات ارسی های دوره قاجار در مقایسه با ارسی های( دوره های زند، افشار و صفوی)

4-1- ویژگی­های ساختاری و تزئینی ارسی­ها در دوره قاجار……………………………………………………………217

4-2- ویژگی­های هنر و معماری در دوره های صفویه، افشار و زندیه …………………………………………….227

4-2-1-نقوش هندسی…………………………………………………………………………………………..236

4-2-2- نقوش غیرهندسی………………………………………………………………………………..239

4-2-2-1-نقوش گیاهی……………………………………………………………………………………239

4-2-2-2-نقوش حیوانی……………………………………………………………………………………239

4-2-2-3-نقوش انسانی، افسانه ای، نمادین و خوشنویسی………………………………………….240

4-3-علت ادامه نیافتن ارسی سازی در بناها…………………………………………………………………241

نتیجه گیری……………………………………………………………..243

فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………..248

فهرست منابع تصویر……………………………………………………………………………………….253

چکیده انگلیسی

مقدمه

 با شروع سلطنت قاجار و هم زمان با گسترش روابط اروپاییان با ایران و وقوع مناقشات ایران با کشورهای روس و انگلیس، شکست­های پی در پیِ نظامی، سبب عقد قراردادهایی جهت جبران این ناکامی­ها شد که، در نهایت شکست­های سیاسی را نیز بدنبال داشت. جهت چاره­جویی این امر مهم و در پی فراگیری علم و تکنولوژی غرب، شاهد نفوذ اجتماعی و فرهنگی اروپائیان و ایجاد تحولات گسترده در ارکان نظام سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در ایران هستیم. تحولاتی که با تغییر نحوه نگرش به فرهنگ گذشته و هم چنین جهان پیش رو، بنیان­های هنری را نیز در ایران متأثر ساخت. وجوه دوگانه فرهنگ در جامعه، سبب دوگانگی درونی هنرمند و در نتیجه، دوگانگی هنر ایران گردید. چرا که وی از یک سو، هنوز به هنر گذشته تمایل داشته و پایبند هنجارها و معیارهای سنتی خویش بوده و از سوی دیگر، دنیای مدرن، جذابیت بسیاری را، برای وی در برداشت که ثمره آن برای هنرمند دوره قاجار، دیدی دو سویه است که منجر به تجربه، هنری نو می­ شود که در همه زمینه­ها از جمله معماری، هنری سنتی که فنون و دست­آوردهای آن تا قبل از آن دوره، از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و به بیان دیگر، میراث معماری گذشتگان بود، تأثیر گذارد. 

با ایجاد تحول و تغییر در زمینه ساخت و ساز بناها به لحاظ کالبدی و ظاهری، تزئینات وابسته به معماری دوره قاجار نیز دستخوش تغییراتی فراوان گشت. در این بین، تحول در شکل و ساختار پنجره ها و نورگیرها، از جمله ارسی­ها که جنبه تزئینی و کاربردی آنها، بطور همزمان در بناهای این دوره منظورنظر معماران بوده، امری اجتناب ناپذیر می­نمود.

ارسی­ها در معماری دوره قاجار، هم به لحاظ ساختاری و هم به لحاظ تزئینی با ارسی­ها در دوره های قبل یعنی دوره­ های صفویه و زندیه متفاوت بوده اند. هدف از انجام این پژوهش، بررسی این تغییرات و هم چنین تعیین گستره آن در زمینه ساخت ارسی می­باشد. چرا که میراث امروز ما در حوزه هنر، در ارتباط با تحولات آن دوره بوده و این که شناخت تاریخ و گذشته خود، چراغ راه آینده است. اولین قدم جهت انجام این پژوهش، بررسی پیشینه تحقیق بود که با گردآوری و مطالعه آثار انجام شده در این زمینه، این موضوع روشن شد که تزئینات و ساختار ارسی در این دوره، بصورتی کلی بررسی شده و اغلب در این حوزه اشاراتی گذرا به تأثیرات غرب انجام گرفته است. شایان ذکر است که همه این آثار پژوهشی، به نوبه خود قابل تقدیر بوده و هر یک تلاشی در جهت روشن نمودن زاویه­ای از این امر مهم بوده است. با انجام این پژوهش سعی شده تا تأثیرات غرب در ساختار و تزئینات ارسی­ها در این دوره بررسی و شناسانده شود، هرچند قدمی ناچیز در این مسیر بوده باشد.

این پایان نامه در چهار فصل تنظیم شده است:

در فصل اول به کلیّات تحقیق پرداخته شده است که در واقع مسیر پژوهش را روشن و با بیان روش و مراحل کار، رسیدن به هدف را امکان پذیر ساخته است. در فصل دوم، به مبانی نظری پژوهش و بررسی تاریخچه استفاده از چوب و هم چنین جایگاه نور و تاریخچه استفاده از نورگیرها در معماری ایران پرداخته شده است. در فصل سوم که بدنه اصلی این پژوهش می­باشد، در دو بخش اصلی به بررسی ساختار و تزئینات ارسی­ها در دوره قاجار پرداخته گردیده و جهت درک بهتر مطلب و هم چنین سندیت بخشیدن به مباحث ارائه شده، از تصاویر آثار به جای مانده، نمونه­هایی آورده شده است. و در نهایت در فصل چهارم به جمع بندی مطالب و نتیجه ­گیری و تحلیل فرضیه ­ها پرداخته شده است.

در پایان ذکر این نکته ضروری است که آنچه در این پژوهش آمده، حاصل تلاش چند ماهه­ای است که تحت نظر راهنمایی و مشاوره و مصاحبه با اساتید ارجمند و فرهیخته، مراجعه به کتاب­ها، پایان نامه­ها، مقالات، اسناد مختلف و مراجعه حضوری و عکس­برداری از ارسی­ها در اماکن تاریخی، در نقاط مختلف در ایران، جمع آوری شده است. اما علیرغم همه کوشش­هایی که انجام شده، نگارنده این پژوهش را خالی از لغزش و نارسایی نمی­بیند و در نتیجه خود را از نقد، راهنمایی و آموختن بی­نیاز نمی­داند.

 

1-1-بیان مسئله:

ارسی از جمله آرایه­های چوبی است که می­توان آن را در زمره شاخص­ترین جلوه­های هنر سنتی ایران به شمار آورد که با توجه به جایگاه ویژه نور و نورگیرها در بناهای ایران، در دوره­هایی خاص، از مهمترین عناصر اصلیِ کاربردی و تزئینی معماری محسوب شده و بنا بر محل استفاده در بنا، کاربردهای مختلف داشته و دارای ساختار و تزئینات متنوع و متفاوت بوده است. بررسی آثار چوبی متعدد باقی مانده از دوره قاجار، حاکی از استفاده فراوان و خاص ارسی، در بناهای مختلف از جمله: مساجد، کاخها، زیارتگاه ها و خانه­ها نسبت به معماری دوره­ های قبل در ایران می­باشد.

 با توجه به افزایش روابط سیاسی و اجتماعی، هم چنین تعاملات فرهنگی و هنری بین ایران و جهان غرب در دوره قاجار و تأثیرپذیری هنر ایران از جمله معماری و تزئینات وابسته به معماری، بدیهی است كه بهره­ گیری از عناصر چوبی در این دوره، از جهت ساختاری و تزئینی مهم تلقی شده و با تنوعات و تحولاتی نسبت به گذشته همراه می­باشد. این تحولات را می­توان در بهره­ گیری بیشتر از چوب و تنوع تزئینات چوبی، خصوصاً ارسی در بناهای این دوره ملاحظه نمود.

با در نظرگرفتن این امر، بررسی ویژگی­های ساختاری و تزئینی ارسی و هم چنین یافتن علل و عواملی که سبب گردیده تا این آرایه­ها در معماری، مورد توجه خاص قرار گرفته و از آنها استفاده فراوان گردد، امری لازم و ضروری بنظر می­رسد.

1-2- اهداف تحقیق:

وجود ارسی­های متعدد باقی مانده در بناهای قاجاری، نشان­دهنده توجه فراوان به این عنصر در معماری این دوره نسبت به دوره­ های تاریخی گذشته است. لذا اهداف این پژوهش را می­توان چنین عنوان نمود:

1-دست­یابی به ویژگی­های خاص، که موجب گردیده ارسی در معماری این دوره بسیار مورد توجه قرارگیرد و هم­چنین یافتن دلایلی که باعث گستردگی استفاده از آنها گردیده است.

2-بررسی تأثیرات حضور عناصر غربی در ساختار و تزئینات ارسی، در بناهای دوره قاجار.

1-3- سئوالات کلیدی تحقیق:

1-ویژگی­های ساختاری ارسی در بناهای دوره قاجار چیست؟

2- در ساخت ارسی از چه تزئیناتی استفاده شده است؟

3-شرایط فرهنگی و هنری دوره قاجار(با توجه به حضورگسترده غرب و تأثیر عناصر غربی بر تمامی شئونات زندگی اجتماعی، از جمله هنر) در روند تحول آرایه­های چوبی از جمله ارسی، چه تأثیری داشته است؟

1-4-فرضیات تحقیق:

1-با توجه به کاربرد دوگانه ارسی در معماری، هم به عنوان نورگیر و هم به عنوان جداکننده فضای داخلی بنا و در حکم یک ضلع دیوار، این عنصر به لحاظ ساختاری باید از استحکام لازم برخوردار بوده و هم چنین باید به گونه­ ای طراحی و ساخته شده باشد که بتواند ورود نور از فضای بیرون به داخل بنا را تأمین نماید.

2-بنظر می­رسد، تمام تزئیناتی که بر روی آثار چوبی، در دوره­ های هم زمان با ساخت ارسی مورد استفاده قرار می­گرفته، در تزئین این عنصر نیز بکار گرفته شده و در برخی موارد، تزئینات خاص و ویژه ای در ساخت ارسی استفاده شده