پایان نامه: بررسی سیر تحول سرسورههای قرآن موجود در آستان قدس رضوی |
مقدمه
هنرهای شکلی و تزئین از قدیمالایام در بین هنرمندان رواج داشته است. با ظهور اسلام زمینه رشد و شكوفایی هنر آراستن و تذهیب کتب دینی و نقاشی و مصورسازی مساجد فراهم شد. از آنجا که محور همه هنرها، توجه و تأثیرپذیری از قرآن بوده است؛ لذا اهمیت تزئین و زیبایی قرآن مجید موجب افزایش فعالیت هنرمندان گردید و خوشنویسی را كه یكی از هنرهای كلیدی دوره اسلامی است، شكوفا كرد. اعجاز كلام قرآن و تقدس و اولوهیت آن موجب شد كه هنرمندان در جهت زیبا ساختن حروف به طوریكه بیننده را مسحور خود سازند، گامهای مؤثری بردارند.
در ابتدای دوران اسلامی بهره گیری از تذهیب به ندرت صورت میگرفت و نقوش به کار رفته در آن از تجرد کافی برخوردار نبود. این شاخه هنری کمتر به صورت منفرد مورد توجه قرار گرفت و بیشتر درخدمت سایر هنرهای اسلامی بود. به عبارت دیگر تذهیب در وجه کلی خویش مکملی بر خطاطی بود که از قرون اولیه هجری در کنار خوشنویسی، به اشاعه فرهنگ غنی اسلامی پرداخت (افشار مهاجر، 1380: 18).
هنر تذهیب قرآن رشدی محدودتر از خط داشت زیرا نگارش متن قرآن خود مستقیماً آن را طلب نمیكرد. بهعلاوه ترس از اضافه شدن هر عنصر زائدی به متن قرآن، تذهیب را محل تأمل قرار میداد. با قطع و اطمینان میتوان گفت همین ترس توأم با احترام بود كه جریان رشد تذهیب را دقیقاً در مجاری صحیحی سوق داد و نیل به آن نتیجهای را تضمین كرد كه همگان بر صحت حیرتآورش متفقالقولند (لینگز، 1377: 71). به بیان دیگر خود قرآن دارای مجالهایی است كه مذهب را برای افزودن عناصر و آرایهها تحریک میكرد. به استناد آثار به جای مانده در قرآنهای خطی، سرلوحه سوره و فاصله میان آیات شاخصترین و اولین مکانهایی بودند که قابلیت تزئین یافتند. در ابتدا، این تزئینات شامل کتیبه بسیار ساده عنوان سوره و عدد آیات، به خط کوفی، بدون نقطه و اعراب بوده که با قلم زر و تحریر مشکی نوشته میشده است اما بهتدریج و همزمان با تغییراتی که در زمینه خط صورت گرفت تذهیب نیز دچار تحولاتی شد که با خط تغییر یافته هماهنگی کامل داشت و به آرایش کتب خطی غنا و شکوه بیشتری میداد (قندهاریون، 1389: 15).
به نظر میرسد اولین موضع تزئین سرسورهها بوده اند. سرسورهها محلهایی بودند که مذهبان آنها را با بهره گرفتن از اشکال هندسی، ستارگان، گل و بوته، شاخهها و برگها، انواع ترنج و غیره و با بهره گرفتن از رنگهای طلا، لاجورد، شنگرف، سبز و نقره، تزئین و تذهیب میکردند.
اهمیت تذهیب در کتابآرایی و بهویژه نقش اثرگذار آن در تزئین سرسورهها تا بدان جاست که معمولا در بررسی و تعیین تاریخ آثار می تواند بهعنوان مهمترین فاکتور ارزیابی نسخههای قرآنی، مورد استفاده قرار گیرد. چرا که این امر در قرآنهای بدون تاریخ کمک می کند تا با قطعیت بیشتری درباره تاریخ احتمالی قرآنها نظر دهد. لذا در این پژوهش سرسورهها بهعنوان شاخصترین مکان برای نشان دادن این نقوش مد نظر قرار گرفته تا به مطالعه سیر تحول آنها در چهار دوره صدر اسلام، سلجوقی، ایلخانی و تیموری بپردازد.
1-1- تعریف، بیان ضرورت و اهمیت مساله
در سدههای آغازین حاکمیت اسلام، هنر کتابآرایی شامل کتابهای مذهبی و بهخصوص کلامالله مجید میشده است و آرایش کتابها مشتمل بر نقوش هندسی و غیرهندسی بود که در سرفصل سورههای مبارکه قرآن، لابلای سطور و حاشیه صفحات مورد استفاده قرار میگرفت. عدم رغبت هنرمندان
اسلامی به تقلید از طبیعت، تاکید بر مفاهیم ذهنی و نمادین، چکیدهنگاری و نقشمایههای تزئینی از ویژگیهای شکلی مشترک این نقوش میباشد.
از آنجا که هنر تذهیب در آرایش کلامالله مجید بیشتر مورد استفاده قرار میگرفت و دارای بار معنایی غنی اسلامی بود لذا تذهیب قرآنهای مختلف در طول تاریخ تا دوره معاصر مورد مطالعه قرار گرفت و ویژگیهای قومی، ساختاری و ترکیببندی آنها تحقیق گردید.
تاکنون بیشتر بررسیها و تحقیقات صورت گرفته درخصوص تذهیب قرآن بهصورت کلی بوده است، به شکل اختصاصی در زمینه سرسورهها کار خاصی انجام نگرفته و اگر مطلبی هم نوشته شده، نقیصههایی داشته است. اما شناخت هرچه بیشتر این هنرها منوط به پرداختن به جزئیات، تحلیل ویژگیها و در کنار هم بررسی کردن آنها میباشد. لذا در این تحقیق سعی بر آن بوده که با توجه به احساس نیاز برای پرداختن به چنین موضوعی و شناسایی بهتر شاخصههای هنری قرآن، با تحلیل نقوش در دوره های مختلف تاریخی از صدر اسلام تا دوره صفوی، ویژگیهای شکلی و تذهیبهای این دوران و همچنین دلایل به کارگیری سرسورهها در این کتب قرآنی مشخص گردد.
بر این اساس، پژوهش حاضر ضمن بررسی شرایط تاریخی، فرهنگی و هنری، به اهمیت جایگاه کتابآرایی قرآن در پنج دوره صدر اسلام، عباسی، سلجوقی، ایلخانی و تیموری (از سدههای اول تا نهم ه.ق) پرداخته و با توجه به اینکه تاکید اصلی بر تحلیل نقوش تذهیب و همچنین نحوه استفاده از سرسورهها و تاثیرات آنها درشکل گیری هنرهای قرآنی است و بدان جهت که خط و خوشنویسی نیازمند شرحی وسیعتر میباشد، لذا برای پرهیز از اطاله کلام و ارائه مطالب تکراری، به مفاهیم گستردهای چون تاریخچه خط و کتابت و … چندان پرداخته نشده است.
1-2- پرسشهای پژوهش
1- چه ویژگیهای بصری و هنری در سرسوره قرآنهای آستان قدس رضوی در دوران صدر اسلام تا تیموری وجود دارد؟
2- آیا این سرسورهها می تواند ما را در شناسایی بهتر و بیشتر سیر تحول تذهیب، کتابآرایی و گسترش تکنیکهای جدید یاری کند؟
3- آیا الگو و سنت خاصی در ترسیم نقوش رعایت شده است؟
4- آیا ساختار فرهنگی، سیاسی، هنری و مذهبی در پیدایش و شکل گیری سرسورهها تأثیری داشته است؟
5- تذهیبهای قرآنی دارای چه ویژگیهای بصری هستند که دربر دارنده برخی از مفاهیم عرفانی و اسلامی هستند؟
1-3- فرضیه های پژوهش
به نظر میرسد نقوش تذهیب سرسورهها در قرآنهای مجموعه آستان قدس، از ویژگیهای بصری حاکم بر مکتب کتابآرایی دوران خود برخوردار بوده اند.
به نظر میرسد آرایههای تزئینی نقش و رنگ در سرسوره قرآنها ابزارهای مناسبی جهت شناسایی هنرهای قرآنی در دوران مورد مطالعه میباشند.
به نظر میرسد سیر تحول سرسورهها به زمان انجامشان بستگی دارد و نسبت به موقعیت فرهنگی، سیاسی، هنری و مذهبی هر زمان تکنیک ساخت آنها نیز تغییر کرده است.
به نظر میرسد شرایط سیاسی و اجتماعی مناسب در کنار حمایت مادی و معنوی، فراهم ساختن محیط آموزش و فعالیت، بستر مناسبی برای خلق آثار هنری و پیشرفت همه جانبه آنها مهیا می کند.
به نظر میرسد نوع سیاستهای مملکتداری، شعبه مذهبی، علایق و سلایق حاکمان و درجه اهمیت دادن آنها به فرهنگ و هنر و … هریک از این حکومتها دخالت مستقیمی در تربیت هنرمندان تذهیبکار و خطاطان آن زمان داشته است.
1-4- اهداف و ارزش نظری پژوهش
اگر به صورتی دقیق به تذهیبهای دوران مختلف نگاه کنیم، حرکت و تحول آن را در طول تاریخ میبینیم. هنر کتابآرایی که در دوره ساسانی رو به افول گذارده بود با نفوذ اسلام در ایران زنده شد و آذین کردن قرآن رشد این هنرها را به همراه داشت.
در ابتدای دوران اسلامی بهره گیری از تذهیب محدود بود و نقوش به کار رفته از تجرد کافی برخوردار نبوده است. اما از قرن چهارم هجری به بعد- که تقریبا هنر اسلامی شکل مشخصی به خود گرفت و اندک اندک رشد کرد- اکثر نقوش تزئینی در سطوحی که به شدت تجرید شده و با تخیل و ذهن خلاق هنرمند درهم آمیختهاند، مصور گشت، به شکلی که در دوره های اولیه اسلامی، عباسی، سلجوقی، ایلخانی و تیموری؛ هنر تذهیب از رشدی تکاملی برخوردار شد.
وجود ویژگیهایی متعدد از جمله قدمت، تنوع، غنای نقش و رنگ، ظرافتها و ریزهکاریها، منحصر به فرد بودن و … در مکاتب مذکور سبب شد تا پژوهش حاضر به منظور دستیابی به ویژگیهای هنری و شاخصههای تذهیب، وجوه تشابه و تفارق نقش و رنگ را مد نظر قرار داده و با توجه به غنای منابع و مآخذ، بهویژه کثرت مصاحف شریفه و نسخههای خطی نفیس در گنجینه مخطوطات موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، منتخبی از سرسورههای قرآن را بررسی و به شناسایی، تجزیه و تحلیل تکنیکی آنها بپردازد.
1-5- سابقه، پیشینه و ادبیات نظری پژوهش
در مطالعات و بررسیهای صورت گرفته در مراکز و سازمانهای مختلف مانند کتابخانه دانشگاه سوره، کتابخانه فرهنگستان هنر، کتابخانه آستان قدس مشهد، سایتهای مختلف اینترنتی و … به منظور دست یافتن به مباحث نظری و تحقیقات
فرم در حال بارگذاری ...
[یکشنبه 1399-09-30] [ 02:03:00 ب.ظ ]
|