فهرست مطالب
عنوان صفحــه
چکیده…………………………………………………………………………………………………………………………………. 1
فصل اوّل:کلّیات تحقیق
1-1-مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………3
1-2-بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………………………..4
1-3-سؤالات تحقیق………………………………………………………………………………………………………………6
1-4-اهمیت وضرورت تحقیق…………………………………………………………………………………………………7
1-5-پیشینه‌تحقیق………………………………………………………………………………………………………………7
1-6-اهداف تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………8
1-7-فرضیه‌های تحقیق…………………………………………………………………………………………………………..8
1-8-تعریف واژه‌ی کلیدی………………………………………………………………………………………………………8
1-9-حدودو قلمروتحقیق……………………………………………………………………………………………………….9
فصل دوّم:مبانی نظری
2-1-معنای لغوی واصطلاحی واژه‌ی تربیت…………………………………………………………………………….11
2-2-تعریف تربیت………………………………………………………………………………………………………………13
2-3-تعاریف سازگاربانگرش دینی…………………………………………………………………………………………13
2-4-تربیت ازمنظرقرآن…………………………………………………………………………………………………………15
2-5-رابطه‌ی اخلاق وسیاست………………………………………………………………………………………………..17
2-6-هدف تربیت………………………………………………………………………………………………………………..21
2-7-ارتباط بین مقوله‌های فلسفی وجنبه‌های مختلف تعلیم وتربیت……………………………………………23
2-8-تعریف علم تعلیم وتربیت(آموزش وپرورش)…………………………………………………………………..23
2-9-علم تعلیم وتربیت…………………………………………………………………………………………………………24
2-10-ویژگیهای علم تعلیم وتربیت………………………………………………………………………………………26
2-11-آراءتربیتی درسده‌های میانه…………………………………………………………………………………………..28
2-12-استفاده ازپندواندرزدرتربیت متربّیان………………………………………………………………………………29
2-12-1-قرآن و روش موعظه و پند و اندرز…………………………………………………………………………..29
2-12-2-شرایط لازم برای موعظه و پند و اندرز………………………………………………………………………29
2-13-تشکیل خانواده وبایدونبایدهای تربیتی…………………………………………………………………………..32
2-13-1-پذیرش مسئولیت شکست وجبران کمبودهای والدین …………………………………………………33
2-13-2-شناسایی کاستی‌ها وتلاش درجهت رفع آنها ……………………………………………………………..34
2-13-3-انضباط ومهربانی……………………………………………………………………………………………………34
2-13-4-تفاوت بین سخت‌بودن با ناتوانی………………………………………………………………………………35
2-14-تعلیم وتربیت……………………………………………………………………………………………………………..35
2-14-1-معنای تربیت درمنظراسلام……………………………………………………………………………………….37
2-14-2-تعلیم وتربیت واهمیت آن درجامعه‌ی اسلامی…………………………………………………………….38
2-14-3-معنای تربیت ازمنظرمکاتب وادیان درغرب………………………………………………………………..40
2-15-حکمت نظری وعملی…………………………………………………………………………………………………43
2-15-1-غایت هستی…………………………………………………………………………………………………………..44
2-15-2-غایت زندگی انسان…………………………………………………………………………………………………45
2-15-3-خودیابی زمینه‌ی خدایابی………………………………………………………………………………………..46
2-15-3-1-استنتاج……………………………………………………………………………………………………………..46
2-15-3-2-رشدوهدایت بندگان،فرجام رحمت الهی……………………………………………………………….47
2-16-تربیت ازمنظردین………………………………………………………………………………………………………..47
2-16-1- امکان تربیت…………………………………………………………………………………………………………48
2-16-2- حدودتربیت………………………………………………………………………………………………………….49
2-16-3- منزلت تربیت………………………………………………………………………………………………………..51
2-16-3-1-تأمل درماهیّت امررسالت…………………………………………………………………………………….53
2-16-3-2-تأمل درمعنای احیای نفس…………………………………………………………………………………..54
2-16-3-3-ارزیابی معناوگستره‌ی هدایت……………………………………………………………………………….55
2-16-3-4-تربیت ومعنای برترین میراث……………………………………………………………………………….56
2-17-ساحت‌های تربیتی………………………………………………………………………………………………………57
2-17-1-تربیت تکوینی……………………………………………………………………………………………………… 57
2-17-2-تربیت شرعی…………………………………………………………………………………………………………58
2-18-فلسفه تربیت…………………………………………………………………………………………………………..59
فصل سوّم:زندگی‌نامه‌ی خواجه‌نظام‌الملک‌توسی
3-1-زندگی‌نامه‌ی خواجه‌نظام‌الملک‌توسی………………………………………………………………………………62
3-2-اوضاع سیاسی – اجتماعی عصرسلجوقیان……………………………………………………………………….66
3-2-1-آلپ‌ارسلان………………………………………………………………………………………………………………67
3-2-2-ملک‌شاه…………………………………………………………………………………………………………………..67
3-3-سبک وشیوه‌ی نگارش کتاب………………………………………………………………………………………….69
3-4-القاب………………………………………………………………………………………………………………………….74
3-5-آثارنظام‌الملک………………………………………………………………………………………………………………74
3-6-خاندان نظام‌الملک………………………………………………………………………………………………………75
3-7-نقش نظام‌الملک درنظامیه…………………………………………………………………………………………….76
3-11-اقدامات برجسته‌ی خواجه‌نظام…………………………………………………………………………………..78
فصل چهارم:بررسی آرای تربیتی خواجه نظام الملک توسی
4-1-اندیشههای تربیتی اقتصادی خواجه نظام الملک باتوجه به کتاب سیاست نامه ……………………83
4-1-1-مداراباشهروندان ……………………………………………………………………………………………………83
4-1-2-توجه به امنیت……………………………………………………………………………………………………….83
4-1-3-نخبه‌سالاری…………………………………………………………………………………………………………..84
4-1-4-نظارت برکارگزاران………………………………………………………………………………………………..84
4-1-5-گردش مدیران……………………………………………………………………………………………………….85
4-1-6-توجه به رفاه عمومی………………………………………………………………………………………………86
4-1-7-توجّه به پژوهش …………………………………………………………………………………………………..86
4-1-8-اثرات تشویق وتنبیه دربرنامه‌های تربیتی……………………………………………………………………88
4-2-تربیت درجهت پیشگیری ازفساد…………………………………………………………………………………..91
4-3-نظام‌الملک وملک نظام‌یافته…………………………………………………………………………………………..95
4-3-1-خوراک………………………………………………………………………………………………………………….95
4-3-2-نامه‌هاوفرمان‌ها……………………………………………………………………………………………………….95
4-3-3-جانوران………………………………………………………………………………………………………………..96
4-3-4-داستانهاوحکایت‌های تاریخی…………………………………………………………………………………..96
4-4-تربیت درنظم وترتیب………………………………………………………………………………………………..98
4-4-1-درترتیب باردادن خاص وعام………………………………………………………………………………….98
4-4-2-حفظ سلسله مراتب اداری ونظامی وحرمت سران لشکر…………………………………………….99
4-4-3-عدل وعدالت……………………………………………………………………………………………………….100
4-4-4-کم‌گویی وگزیده‌گویی…………………………………………………………………………………………..107
4-5-برابری اقتصادی واجتماعی………………………………………………………………………………………..108
4-5-1-ویژگی یک محتسب……………………………………………………………………………………………..109
4-5-2-درمظالم نشستن پادشاه………………………………………………………………………………………….111
4-5-3-آثارغفلت پادشاه ازاحوال رعیت وکشور………………………………………………………………….112
4-5-4- ضرورت به کارگیری جاسوس دراصناف وگرو‌های مختلف……………………………………..112
4-5-5- لزوم پرهیزازشتاب درتصمیم‌گیری درامورمملکت…………………………………………………….113
4-5-6-لزوم پاسداری ازشریعت وپژوهش‌کردن درفرائض وسنت ها……………………………………..114
4-5-7- ضرورت اقامه‌ی دادگری ومبارزه باخوارج………………………………………………………………114
4-6- اخلاق وسیاست درآراءخواجه ونقدی برسیاست عملی خواجه……………………………………..116
4-6-1-گروه‌های جامعه دراندیشه‌ی خواجه‌نظام‌الملک…………………………………………………………116
4-6-2-مسأله‌ی حیاتی دررکن بقای حکومت………………………………………………………………………120
4-6-2-1-عدالت شاه نسبت به رعیّت ………………………………………………………………………………123
4-6-2-2-جلوگیری ازظلم وزیرنسبت به مردم……………………………………………………………………123
4-6-2-3-جلوگیری ازظلم عمال بررعیّت………………………………………………………………………….123
4-6-2-4-جلوگیری ازظلم مقطعان بررعیّت……………………………………………………………………….124
4-6-2-5-جلوگیری ازظلم مردم بریکدیگر…………………………………………………………………………125
4-6-2-6- نظارت برامرقضاوت برای حسن اجرای عدالت…………………………………………………..125
4-6-2-7-ارتباط دین ودولت……………………………………………………………………………………………129
4-7-نکات تربیتی برای فرمان روا……………………………………………………………………………………..132
4-7-1-رازآفرینش سیرالملوک………………………………………………………………………………………….133
4-7-2-ضرورت شایسته‌سالاری………………………………………………………………………………………..134
4-7-3- تحلیل وانگیزه‌های انتقادی نظام الملک ازوضع دیوانی واداری موجود………………………..136
4-7-3-1-کردارنامه‌ی سفیران…………………………………………………………………………………………..137
4-7-3-2-پادشاه…………………………………………………………………………………………………………….138
4-7-3-2-1-خیرخواهی یاخودخواهی………………………………………………………………………………140
4-7-3-2-2-هرج ومرج درگزینش…………………………………………………………………………………..140
4-7-3-2-3-شورا…………………………………………………………………………………………………………..141
4-7-3-2-4-تربیت برای سیاست……………………………………………………………………………………..142
4-7-3-2-5-دیدگاه خواجه‌نظام‌الملک نسبت به جایگاه زن………………………………………………….143
4-7-3-2-6-مصلحت‌اندیشی یک شاخصه ی تربیتی…………………………………………………………..146
4-7-3-2-7-سامان‌دادن روابط شهریاروسایرطبقات جامعه وگروه‌های مذهبی…………………………150
4-7-4-درتربیت پادشاهان………………………………………………………………………………………………..154
4-8-شاخصه‌ی تربیتی درسیرالملوک………………………………………………………………………………….158
4-8-1-تربیت وتعلیم دین………………………………………………………………………………………………..158
4-8-2- رعایت عدالت نسبت به کارگزاران………………………………………………………………………..159
4-8-3-عدم شتاب‌زدگی………………………………………………………………………………………………….165
4-8-4-سیره‌ی عملی نظام‌الملک……………………………………………………………………………………….160
4-8-5-لازم وملزوم بودن تربیت وسیاست…………………………………………………………………………163
4-8-5-1-اموردیوانی………………………………………………………………………………………………………164
4-8-5-2-امورنظامی……………………………………………………………………………………………………….166
4-8-5-3- تنظیم امورجاری مرکزترتیبات اجرایی دربار……………………………………………………….168
4-8-6-خواجه‌نظام‌الملک درجدال بادگراندیشان………………………………………………………………….171
فصل پنجم:نتیجه گیری وپیشنهاد
5-نتیجه‌گیری…………………………………………………………………………………………………………………..176
ارائه پیشنهاد………………………………………………………………………………………………………………….178
نمودارها………………………………………………………………………………………………………………………….179
فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………………..184
چکیده:
سیاست‌نامه‌ها مانند هر پدیده‌ی ادبی دیگر،درانعکاس ساختاربنیادین جامعه مؤثّرند.سیاست‌نامه‌ها نوعی ادبیات که براساس شرایط ومحیط اجتماعی وویژگی‌های درونی افرادی که به آن پرداخته اند،درچارچوب خاصّی نوشته می شوند.خواجه‌نظام‌الملک‌توسی یکی از سیاست‌نامه‌نویسان بنام ایران است.اثرمشهور او سیاست‌نامه نام داردکه یکی ازبی‌تکلّف‌ترین نمونه‌های نثرفارسی کهن،به حساب می‌آید.وی ازقالب سیاست‌نامه برای بیان مشکلات واصلاح جامعه بهره برده است.نگارنده‌ی این سطورباتحقیق وپژوهش دراین اثر به این نتیجه رسیده است که تأثیرادبی وتاریخی سیاست نامه درامورتربیتی ازقدرت واستحکام لازم برخوردار است.نظام‌الملک تربیت‌دهنده‌ای است که می کوشد امورمملکت رابرپایه‌ی دین وعقلانیت استوارسازد و در اندیشه‌ی سیاسی خودمبانی تربیتی رابامسائل سیاسی ایران باستان بیامیزد.به همین دلیل می توان سرچشمه‌ی آثارتربیتی خواجه‌نظام‌الملک را در این راستا ارزیابی کرد.وی درفصل‌های گوناگون این کتاب سعی نموده گوهرتربیت راهمچون نگینی برانگشتری قدرت سیاسی بنشاندوبه همین دلیل تأثیری شگرف به لحاظ ادبی وتاریخی برامورتربیتی داشته باشد.
کلیدواژه‌ها:آرای تربیتی،سیاست‌نامه،خواجه‌نظام‌الملک.
-1-مقدمه
تربیت همواره همراه انسان بوده وبخش جدایی‌ناپذیرموجودیت بشراست.زیرا بشردارای نیازهایی برای زندگی بهتراست.تربیت برای اصلاح جامعه دارای ارزش حیاتی می باشد.تربیت براساس شرایط ومحیط اجتماعی وویژگی‌ها وداشته‌های افرادی که به آن پرداخته‌انددرقالب ها،چارچوب هاوانواع گوناگونی پدیدارشده است.درعصرسلجوقیان سیاست‌نامه‌نویسی یکی ازمواردی بوده که موردتوجه قرارگرفت.اثرگران قدرخواجه نیزازاین امرمستثنی نیست.موفَّقیت خواجه دراین امرسبب سازتحولی دراین زمینه گردیدتانویسندگان بسیاری دست به آفرینش سیاست نامه بزنند.
یکی ازنام‌دارترین سیاست‌نامه‌نویسان درقرن پنجم خواجه‌نظام‌الملک‌توسی بوده که ازچهره‌های استثنائی درسیاست‌نامه‌نویسی به شمارمی‌آید.اوباآمیزش افکاروعقایدباتجربه‌های گران‌سنگ خودبه آفرینش داستان‌هاواندرزهای حکیمانه‌ی تربیتی پرداخته است.هرحکایت وخبری درسیرالملوک برای شکل‌گیری بهتر،مواردی راکانون توجه‌ی خودقرارداده که نمودار داشته های این وزیربزرگ ایرانی است.وی باتوانمندی‌های خودتوانسته نکات تربیتی ارزشمندی رادرسیاست نامه بیافریندوپایه گذاراثری جاودان باشد.
درپایان‌نامه‌ی حاضر،به بررسی آرای تربیتی سیاست نامه‌ی خواجه‌نظام‌الملک‌توسی پرداخته شده است.
اساس این پایان نامه برپنج فصل بنانهاده شده است: بعدازبیان کلّیات درفصل اوّل،درفصل دوّم به بنیادنظری مربوط به موضوع یعنی آرای تربیتی،تربیت وتعاریف وتقسیم بندی‌های آن پرداخته شده است.فصل سوّم به شرح زندگینامه،آثاروسبک شخصی خواجه‌نظام‌الملک اختصاص یافته است.درفصل چهارم،تجزیه وتحلیل وبررسی آرای تربیتی موجوددرسیرالملوک نظام‌الملک ارائه شده وسرانجام درفصل پنجم،نتیجه‌گیری آورده شده است.
ازموانع وتنگناهای موجودبرای این پایان‌نامه،میتوان به عدم پیشینه‌تحقیقاتی درباره ی آرای تربیتی نهفته دربطن سیرالملوک هاازجمله سیاست‌نامه‌ی خواجه،محدودیت منابع موجوددرخصوص نظام‌الملک اشاره نمود.دراین پایان‌نامه ازسیاست‌نامه بامقدمه وتعلیقات عطاءاللّه تدین بیشتراستفاده شده است.
اندرزنامه،به عنوان رایج‌ترین شکل بیان اندیشه‌ی سیاسی دردوره‌ی اسلامی،ازاهمیّت ویژهای برخوردار است،زیرااین رساله‌ها عموماًبه هدف تأثیرگذاری برمناسبات سیاسی وتصمیم‌گیری شهریار،وباتوجه به آرایش نیروهای سیاسی به نگارش درمی آیندوازاین حیث آن هارامی توان نوشته‌های سیاسی به معنای دقیق کلمه دانست.سنّت اندرزنامه‌نویسی به دوره‌ی ساسانی باز می گردد،که باگسترش نهاددربار،لاجرم تشریفات وآیین‌های وابسته به سلطنت نیزتوسعه یافته وطبقه‌ای ازفرهیختگان دردربارشکل گرفت که یکی ازوظایف آن هاتربیت این آداب به شاه‌زادگان ونگارش آثاری تربیتی برای شاهان بود.
1-2-بیان مسأله
خواجه‌نظام‌الملک،یکی ازبزرگ‌ترین نویسندگان قرن پنجم درعرصه‌ی سیاست‌نامه‌نویسی است.دربین سیرالملوک‌هایی که به رشته2ی تحریر درآمده است ازموفّق‌ترین دستاوردهای تربیتی-سیاسی قلمدادمی‌شود.سیاست‌نامه‌نویسی،هنری بسیارارزشمندوسترگ است که تأثیراجتماعی چشم گیروعمیقی به همراه داردوباتوجه به نیازانسانِ امروزبه پرورش روح،این هنرهم چنان موردتوجه است.
برای شکل‌گیری سیاست‌نامه،عناصروساختاری به کارمی رودکه این عناصرازیک طرف نیازمندآموزه‌هاوارزش‌های اخلاقی وتربیتی آن هادرضمیرخویش هستند،وازطرف دیگربه زندگی اجتماعی نویسنده گره خورده است.این عناصرباعناوینی چون سیاست عملی،شروط وبایستگی‌های حکومت،درصدتأثیرحوزه‌ی اخلاق وتربیت درحکم رانی،حیات فردی واجتماعی،معرفی می گردند.
این که کیفیت به کارگیری عناصرتربیتی درسیاست‌نامه چگونه است سؤالی است که درباره ی آن میتوان به تحقیق وتفکرپرداخت.بررسی سبکی این اثرسبب آشنایی بهتر وبیشتربانویسنده می شود.درتحقیق حاضرتلاش شده تاآرای تربیتی سیرالملوک خواجه به تفصیل موردبررسی وتحلیل قرارگیرد.
واژه‌ی تربیت ازریشه‌ی(رَبَو)به معنای زیادت وفزونی ورشدوبرآمدن گرفته شده است وکاربردهای مختلف ازاین ریشه همه همین معنارادربرداردچنان که(ربو)نفس عمیق وبلندراگویندکه موجب برآمدن سینه است و(ربوه ورابیه)سرزمین بلند ومرتفع راگویندو(ربا)یعنی افزون شدونموکرد.
تربیت عبارتست از پرورش مهارتهای مختلف زندگی که بر سه عامل حواس،تخیل وشخصیت فرداثرمی‌گذارد.درتعریف دیگر؛انتخاب رفتاروگفتارمناسب،ایجادشرایط وعوامل لازم وکمک به شخص مورد نظر تا بتوانداستعدادهای نهفته‌اش رادر تمام ابعادوجودو به طورهماهنگ شکوفا سازدو به تدریج به سوی اهداف وکمال مطلوب حرکت کند.
سیاست‌نامه یاسیرالملوک اثرخواجه‌نظام‌الملک‌توسی است که درقرن پنجم وبه زبان فارسی درآیین فرمانروایی،کشورداری،اخلاق وسیاستِ پادشاهان گذشته نوشته شده است.سبک این کتاب ساده وخالی از تکلُّف وتصنُّع است وازشاهکارهای زبان فارسی به شمارمی آید.نظام‌الملک نگارش این کتاب رابه فرمان ملک‌شاه سلجوقی آغازکردودردوره ی سلطنت محمدبن‌ملکشاه به پایان رسانید.
ابوعلی‌حسن‌پسرعلی‌پسراسحاق‌توسی شناخته شده به خواجه‌نظام‌الملک‌توسی(408-485ه.ق)وزیرنیرومنددوتن ازشاهان دوره ی سلجوقیان درایران بود؛وی نیرومندترین وزیردردودمان سلجوقی بودوسلجوقیان نیزدرزمان وی به اوج نیرومندی رسیدند.اوبیست ونه سال به سیاست درونی وبیرونی سلجوقی جهت می داد.
نهضتی که نظام‌الملک باساختن نظامیه‌های متعدد بوجودآورد به زودی وباسرعتی شگفت‌آور درسراسرشهرهای کشورهای اسلامی دنبال شد.به طوری که درسده‌های پنجم وششم هیچ شهری نبودکه درآن مدارس متعددوجود نداشت چه کوچک چه بزرگ امرا وحاکمان نیز به پیروی ازوی یابرای نشان دادن علاقه‌ی خودبه علم،به احداث مراکز تعلیم درشهرهای خودهمت گماشتندوکلیه مدارس دارای کتابخانه‌ی معتبر بودند.
برخی از پندهاومثلهای گرانبهایش دربخش‌های اخلاقی درباب نحوه ی حکمرانی‌های پادشاهان ازقبیل مقبولیت مشورت ودوری جستن ازتعجیل دراُمُور کارهاودربخشش به بندگان لایق آمده است.
وی درفصل سی‌ونه این کتاب دردوری جستن ازشتاب کردن وتعجیل،اشارات سلیس وبه جایی آورده است.
درفصل چهل‌ویکم کتابش دررسیدگی براحوال مستحقان وعالمان دین ازبیت‌المال تاکید شده است.
فرازی دیگرازموضوعات تربیتی درسیاست نامه اشاره داردبه اینکه ازبوذرجمهرپرسیدندکه علّت نابودی پادشاهی آل ساسانی چه بوده است درحالی که ازاندیشه‌های والای تو-که درتدبیروخردودانش بی‌هم‌تایی-بهره می‌بردند.بوذرجمهرپاسخ می‌دهداین که کارهای بزرگ رابه آدم‌های کوچک می دادند.
خواجه درپاسخ پاسبانان که فقیرراخواستندازوی دورسازنداظهارمی‌داشت شمابرای خدمت به چنین انسانهایی ضعیف ودرمانده انتخاب شده‌ایدوگرنه پادشاهان واُمرانیازی به خدمت شما ندارند.
|
[یکشنبه 1399-09-30] [ 07:20:00 ب.ظ ]
|
