چكیده:

 

به منظور بررسی اثرات غلظت­های مختلف بنزیل­آدنین، پراکسیدهیدروژن و اسیدسالیسیلیک بر خواص فیزیکوشیمیایی گل شاخه بریده آنتوریوم، سه آزمایش مجزا در قالب طرح کاملا تصادفی با 5 تکرار در آزمایش اول و دوم و 8 تکرار در آزمایش سوم در آزمایشگاه پس از برداشت دانشگاه محقق اردبیلی طی سال 92-93 اجرا شد. غلظت­های استفاده شده از تیمار اسیدسالیسیلیک در هر سه آزمایش یکسان بود ولی غلظت­های تیمارهای دیگر در هر سه آزمایش متفاوت بود. نتایج حاصل از آزمایش اول نشان داد که سطح 100 پی­پی­ام بنزیل­آدنین تأثیر معنی­داری بر طول عمرگلجایی­، محلول جذب شده و وزن­تر نسبی داشت و غلظت­های 1 و 1000 پی­پی­ام اثر معنی­داری نداشتند. تیمار پراکسیدهیدروژن در غلظت 25 مایکرومولار اثر معنی­داری بر عمرگلجایی، محلول جذب شده و وزن­تر نسبی داشت در حالیکه غلظت­های بالاتر (50 و 100مایکرومولار) اثر معنی­داری نداشتند. نتایج حاصل از آزمایش اول و دوم نشان داد که اسیدسالیسیلیک باعث بهبود طول عمرگلجایی، محلول جذب شده و وزن­تر نسبی نسبت به شاهد شد ولی اختلاف معنی­داری با آن نشان نداد. و غلظت 5/0 میلی­مولار در آزمایش اول و دوم بالاترین عمر گلجایی را دارا بود. نتایج حاصل از آزمایش دوم نشان دادکه سطوح 100،50 و 200 پی­پی­ام بنزیل­آدنین تأثیر معنی­داری بر صفات مورد ارزیابی داشته و سطح 100 پی­پی­ام طول عمر گلجایی بالاتری داشت. در حالیکه غلظت 400 پی­پی­ام تفاوت معنی­داری با شاهد نداشت. تیمار پراکسیدهیدروژن در غلظت­های 5، 15 و 25 مایکرومولار اثر معنی­داری بر صفات مورد ارزیابی داشته در حالیکه غلظت 35 مایکرومولار تفاوت معنی­داری با شاهد نداشت. نتایج حاصل از آزمایش سوم نشان داد که همه سطوح بنزیل­آدنین اثر معنی­داری بر صفات مورد ارزیابی داشتند و سطح 100 پی­پی­ام طول عمر گلجایی بالاتری داشت. تیمار پراکسیدهیدروژن نیز تأثیر معنی­داری بر صفات مورد ارزیابی داشت و غلظت 10 مایکرومولار عمر گلجایی بالاتری را دارا بود. تیمار اسیدسالیسیلیک در همه سطوح اثر معنی­داری بر صفات مورد ارزیابی داشت و غلظت 5/0 میلی­مولار عمر گلجایی بالاتری داشت. همچنین اثر همه تیمارها در آزمایش سوم بر میزان قند محلول و نشت یونی در سطح احتمال 1 درصد معنی­دار بود. كلید واژه ­ها: اسیدسالیسیلیک، بنزیل­آدنین، پراکسیدهیدروژن، عمر گلجایی

فهرست مطالب

 

شماره و عنوان مطالب

صفحه

 فصل اول: کلیات پژوهش

1-1 – مقدمه…………………………………………………………………………………………………… 2

1-2- اهمیت علم فیزیولوژی پس از برداشت ………………………………………………………. 3

1-3- اهمیت علم فیزیولوژی پس از برداشت در گیاهان زینتی………………………………. 4

1-4- عوامل تاثیر گذار در عدم موفقیت صادرات گل های بریده…………………………….. 5

1-5- عوامل موثر در طول عمر گیاهان زینتی………………………………………………………. 6

1-6- دلایل کاهش طول عمر پس از برداشت گل…………………………………………………… 6

1-7- عوامل محیطی موثر در طول عمر گل های شاخه بریده …………………………………. 7

1-7-1- نور………………………………………………………………………………………….. 7

1-7-2- دما…………………………………………………………………………………………. 7

1-7-3- آبیاری…………………………………………………………………………………….. 8

1-7-4- تهویه گلخانه……………………………………………………………………………. 8

1-8-  زمان برداشت گل های شاخه بریده……………………………………………………………. 8

1-9- شرایط نگهداری گل­های شاخه بریده………………………………………………………….. 9

1-10- گیاهشناسی آنتوریوم………………………………………………………………………….. 10

1-11- اهمیت و جایگاه………………………………………………………………………………….. 10

1-12- شرایط نگهداری گل شاخه بریده آنتوریوم……………………………………………… 11

1-13- گلدهی………………………………………………………………………………………………. 11

1-14- برداشت…………………………………………………………………………………………….. 11

1-15- عوامل موثر بر رشد و نمو آنتوریوم………………………………………………………… 12

1-15-1- دما…………………………………………………………………………………….. 12

1-15-2- نور……………………………………………………………………………………… 13

1-15-3- رطوبت……………………………………………………………………………….. 13

1-15-4- تغذیه…………………………………………………………………………………. 14

1-16- روش­های تکثیر آنتوریوم…………………………………………………………………….. 15

1-16-1- ازدیاد با بذر…………………………………………………………………………. 15

1-16-2- ازدیاد رویشی………………………………………………………………………. 16

1-16-2-1- قلمه­گیری……………………………………………………………. 16

1-16-2-2- خوابانیدن…………………………………………………………….. 16

1-16-2-3- تقسیم کردن ……………………………………………………….. 16

1-16-2-4- – ازدیاد از طریق کشت بافت………………………………….. 16

1-17- پس از برداشت آنتوریوم………………………………………………………………………. 17

1-18- محلول­های محافظ گل…………………………………………………………………………. 17

1-18-1- قند …………………………………………………………………………………… 18

1-18-2- ترکیبات ضد­اتیلنی………………………………………………………………. 19

1-18-2-1- ترکیبات نقره………………………………………………………… 19

1-18-2-2- متیل سیکلوپروپن (1-MCP…………………………………. 19

1-18-2-3- آمینواکسی استیک اسید (AOA)…………………………. 19

1-18-2-4- الکل …………………………………………………………………… 20

1-18-2-5- ضد اتیلن­های دیگر……………………………………………….. 20

1-18-2-6-  آنتی­باکتری­ ها و اسیدی کننده­ها…………………………….. 20

1-18-2-7- کیفیت آب……………………………………………………………. 21

1-19- مروری بر پیشینه پژوهش……………………………………………………………………. 21

 

 

1-19-1- اسید­ سالیسیلیک………………………………………………………………………….. 21

1-19-2- پراکسید هیدروژن…………………………………………………………………………. 23

1-19-3- سایتوکنین­ها…………………………………………………………………………………. 26

1-20- مهمترین اهداف پژوهش…………………………………………………………………28

فصل دوم: مواد و روش پژوهش

2-1- مواد و روش شناسی پژوهش…………………………………………………………………… 30

2-2- آماده سازی تیمارهای آزمایش…………………………………………………………………. 32

2-3- شاخص‌های ارزیابی………………………………………………………………………………… 32

2-3-1 عمر گلجایی…………………………………………………………………………….. 32

2-3-2- محلول جذب شده………………………………………………………………….. 33

2-3-3- وزن تر نسبی…………………………………………………………………………. 33

2-3-4- نشت یونی…………………………………………………………………………….. 33

2-3-5- قند محلول……………………………………………………………………………. 34

2-4- روش تجزیه آماری………………………………………………………………………………… 35

2-5- فاصله زمانی اندازه ­گیری شاخص ­ها…………………………………………………………… 35

2-6- علائم اختصاری…………………………………………………………………………………….. 35

 فصل سوم: نتایج و یافته­ های پژوهش

1-3- نتایج آزمایش اول……………………………………………………………. 41

3-1-1- عمر گلجایی…………………………………………………………………………… 41

3- 1-2- میزان محلول جذب شده……………………………………………………….. 42

3-1-3- وزن تر نسبی…………………………………………………………………………. 46

3-1-4- نتیجه ­گیری کلی آزمایش اول…………………………………………………… 50

3-2- نتایج آزمایش دوم…………………………………………………………………………………. 51

3-2-1- عمر گلجایی…………………………………………………………………………… 51

3-2-2- میزان محلول جذب شده………………………………………………………… 52

3-2-3- وزن تر نسبی…………………………………………………………………………. 56

3-2-4- نتیجه ­گیری کلی آزمایش دوم…………………………………………………… 60

3-3- نتایج آزمایش سوم………………………………………………………………………………… 61

3-3-1- عمر گلجایی…………………………………………………………………………… 61

3-3-2- میزان محلول جذب شده………………………………………………………… 62

3-3-3- وزن تر نسبی…………………………………………………………………………. 66

3-3-4- قند محلول……………………………………………………………………………. 70

3-3-5- نشت یونی…………………………………………………………………………….. 73

فصل چهارم: نتیجه ­گیری و بحث

  بنزیل­آدنین…………………………………………………………………………………………………… 78

پراکسیدهیدروژن…………………………………………………………………………………81

اسیدسالیسیلیک…………………………………………………………………………………..83

نتیجه­ گیری کلی………………………………………………………………………………………86

پیشنهادات…………………………………………………………………………………………..87

– مقدمه

گل آرام­بخش و تسکین دهنده دل­ها و زیبایی­بخش محیط زیست و تلطیف کننده روح انسان است و زندگی در مجاورت گل و گیاه برای انسان اثرات مفید روحی و روانی دارد.گل­ها بخش جدایی ناپذیر زندگی انسان­ها بدلیل تنوع­شان در زیبایی، شکل، بافت، رنگ و عطر می­باشند (67). گل­ها علاوه بر اینکه از نظر روحی و روانی دارای تاثیرات مفید همچون افزایش ضریب امید به زندگی و تغذیه­ی روحی، افزایش ضریب کارایی افراد در محیط کاری و افزایش تفاهم و روابط حسنه­ی خانوادگی و اجتماعی هستند، فواید اقتصادی فروانی از جمله نیاز فراوان به نیروی کار و ارزآوری دارند (4). صنعت گل در کشورهای پیشرفته، توسعه فراوانی یافته ولی متاسفانه در کشور پهناور ایران با مشکلات فراوانی رو به رو است. کشور ما ایران از لحاظ جایگاه تولید گل و گیاهان زینتی در رده 17 جهان قرار گرفته است. ولی از لحاظ صادرات در رتبه 107 جهانی است (20).

     از مهمترین گل­های بریده زینتی که اهمیت بسیار زیادی در دنیا و در کشور ما از نظر تجاری دارد گل آنتوریم با نام علمی (Anthurium andraeanum L.) می­باشد که گیاهی از تیره شیپوری است. گیاهی دائمی گلخانه ای با ریشه های ضخیم است که گونه های آن اغلب به صورت دارزی در جنگل­های استوایی یافت می­ شود. گلی است که برگ­های مخملی و زیبای آن در گل آرایی جایگاه ویژه ای دارد. بیشتر به خاطر اسپات رنگی و گاهی برای برگ­های زیبای آن پرورش داده می شود. مزیت این گل در گل­آرایی ناشی از دمگل بسیار بلند و طولانی بودن دوران گلدهی آن که به حدود3 ماه می رسد، می­باشد. دمگل به یک اسپات ختم شده که داخل آن گل آذین سنبله دم روباهی شکل به نام اسپادیکس قرار دارد و گل­های حقیقی روی آن قرار دارند. اسپات از نظر شکل و اندازه تنوع زیادی دارد. بسیاری از گونه­ ها در فصل پاییز و زمستان گل می دهند (27).

     انسداد آوندی یکی از مشکلات اکثر گل­های شاخه بریده است که ماندگاری آنها را کاهش می دهد. پس از جدا شدن گل از گیاه مادری، سطح برش خورده در معرض میکروارگانیسم های مختلف قرارمی گیرد که این امر باعث انسداد آوند چوبی می شود، به طوریکه از انتقال آب در ساقه جلوگیری کرده و شرایط را برای پیری زود هنگام گل فراهم می کند (1).

     امروزه از مواد شیمیایی مختلفی با خاصیت میکروب­کشی در محلول­های نگهدارنده گل­های شاخه بریده استفاده می­ شود، ولی به دلایل مشکلات زیست محیطی که این ترکیبات دارند، باعث شده است که امروزه مواد طبیعی و سازگار با محیط زیست مورد توجه قرار گیرد.  اخیرا استفاده از انواع اسیدهای آلی برای بهبود کمی و کیفی محصولات زراعی و باغی رواج فراوان یافته است. مقادیر بسیار کم از اسیدهای آلی اثرات قابل ملاحظه­ای در بهبود خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک داشته و به دلیل وجود ترکیبات هورمونی اثرات مفیدی در افزایش تولید و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی دارند (10).

     لذا این پژوهش نیز در همین راستا و به منظور بررسی تاثیر  اسید سالیسیلیک، پراکسید هیدروژن  و بنزیل آدنین روی خواص فیزیکو شیمیایی گل آنتوریوم انجام شد. امید است نتایج این پژوهش به عنوان روشی نوین و موثر در جهت جلوگیری از ضایعات گل­های بریده با افزایش عمر گلجایی آن ها در تجارت  گل اقتصاد کشور تاثیر گذار بوده و علاوه بر کمک به رفع نیاز های داخلی، گام موثری جهت صادرات گل­های شاخه بریده با کیفیت و خواسته بازارهای جهانی باشد.

1-2- اهمیت علم فیزیولوژی پس از برداشت

امروزه برای بالا بردن میزان بهره­وری، استفاده بهتر از منابع کارگری، انرژی و سرمایه، به جای افزایش در تولید، توجه و تاکید بیشتری روی نگهداری فرآورده های پس از برداشت می شود (24).

فیزیولوژی پس از برداشت با مطالعه بیوشیمی در مورد فیزیولوژی بافت و اندام زنده و با شناخت دقیق تغییرات و عملیات موثر بر کاهش مرغوبیت، راه­های کنترل آنها را از هنگام برداشت تا زمان مصرف بررسی می­نماید و با بهره گرفتن از دانش فنی و ابزار موجود در صدد جلوگیری از فساد، افزایش عمر انباری و حفظ ارزش غذایی و کیفیت محصولات باغبانی برمی ­آید (27).

1-3- اهمیت علم فیزیولوژی پس از برداشت در گیاهان زینتی

     سرمایه گذاری مهم به منظور تولید گل که از نظر اقتصادی با اهمیت باشد، از 50 سال پیش در ایران آغاز شده است. قبل از آن تاریخ نیز در بسیاری از منازل و باغ­ها، گل و درختچه­های زینتی و چمن کشت و کار می شد، لیکن این کار از نظر اقتصادی به وسعت و اهمیت امروز نبود. بخش عمده سرمایه گذاری گلکاری ایران در بخش خصوصی است (12).

گیاهان زینتی از جمله محصولاتی هستند که در بسیاری از نقاط ایران قابل تولید بوده و از قابلیت ارزآوری بالایی برخوردارند و می توانند به عنوان یکی از کالاهای عمده غیر نفتی در ترکیب صادرات کشور قرار گیرند (3). بنابراین شرایط کشت و کار، برداشت، حمل و نقل و نگهداری این محصولات حائز اهمیت بوده و نیازمند به اطلاعات تخصصی کافی ضروری می باشد، زیرا ارزش گیاهان زینتی به طراوت و زیبایی آنها بستگی دارد (27).حفظ شادابی گل­های بریدنی و افزایش عمر نگهداری آنها پس از جدا شدن از گیاه مادری به عنوان یک عامل مهم و کاربردی در بازارپسندی و صادرات این محصولات پر ارزش باغبانی، در نظر گرفته می شود (9).

   طبق آمار دفتر امور گل و گیاهان زینتی، تولید گل­های شاخه بریده در کشور در سال 1386 حدود 3/172 میلیون شاخه بوده است. لذا با توجه به گسترش روز افزون تولید و صادرات گیاهان زینتی و بادر نظر گرفتن هزینه های بالای تولید و حساسیت زیاد محصول به شرایط انبارداری، توجه به مسائل پس از برداشت اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد (3).

1-4- عوامل تاثیر گذار در عدم موفقیت صادرات گل های بریده

     عمر پس از برداشت کوتاه بسیاری از گل­های بریده مدت هاست که به عنوان یک چالش در صنعت گلکاری مطرح شده است (31). در حدود20-5 درصد از گل­های بریده هنگام گذشتن از کانال­های مختلف، مرغوبیت خود را از دست می دهند (9). کاهش کیفیت گیاهان شاخه بریدنی از زمان برداشت تا رسیدن به بازارهای گل و هم چنین زمانی که گل­ها بسته بندی شده و برای صادرات به مناطق دور دست آماده می شوند، از جمله مسائلی می­باشند که تولید کنندگان با آن روبرو هستند (60).

ضایعات گل همانند اغلب محصولات کشاورزی که به صورت تازه عرضه می شوند، بسیار زیاد است. حتی در کشورهای صنعتی نیز طبق آمار حدود 20 درصد از گل­های شاخه بر یده هنگام گذشتن از کانال های بازار( برداشت، بسته بندی، حمل ونقل) مرغوبیت خود را از دست داده و بخش عمده ای از گل­های باقیمانده نیز با کیفیت نامطلوب به فروش می رسند (3).

عواملی که سبب عدم موفقیت ایران در صادرات گل­های بریده می شود عبارتند از:

• روش های نادرست بسته بندی
• حمل و نقل نا مناسب

1-1- پیشگفتار ……………………………………………

 

2 1-2- معرفی کادمیوم ………………………………………………

 

3 1-2-1- خواص فیزیکی کادمیوم …………………………………

 

3 1-2-2- کاربردهای کادمیوم …………………………………………..

 

4 1-2-3- منابع آلوده­کننده آب ………………………………………….

 

4 1-2-4- مواجهه انسان با آلودگی کادمیوم ………………………………………………………………….

 

5 1-2-5- اثرات کادمیوم بر روی سلامتی ……………………………

 

7 1-3- کربنات کلسیم ……………………………………………………………

 

8 1-3-1- شکل­های کریستالی کربنات کلسیم ……………………

 

9 1-4- کریستالیزاسیون …………………………………………………….

 

15 1-4-1- فوق اشباعیت ………………………………………………..

 

15 1-4-2- مکانیسم تشکیل بلور ……………………………………..

 

18 1-4-3- مکانیسم رشد بلور ……………………………………………

 

21 1-4-4- عوامل تجربی تعیین کننده اندازه ذرات …………………………………….

 

22 1-4-5- اثر اختلاط بر فرایند تبلور ……………………………………………….

 

23 1-4-6- ترسیب ……………………………………………………………………….

 

24 1-4-7-  صاف کردن و شستشوی رسوب ……………………………………….

 

25 فصل دوم: مروری بر تحقیقات گذشته

 

عنوان   

 

صفحه 2-1- پیشگفتار ……………………………………………………

 

27 2-2- تکنیک­های حذف کادمیوم …………………………………….

 

28 2-2-1- روش­های شیمیایی …………………………………….

 

28 2-2-2- همرسوبی ……………………………………………………

 

34 2-2-3- تکنیک جداسازی غشا ………………………………………..

 

37 2-2-4- تکنیک تبادل یونی ……………………………………..

 

39 2-2-5- تکنیک استخراج با حلال ………………………………………………

 

43 2-2-6- تکنیک جذب ……………………………………………………………..

 

62 2-3- نتایج ……………………………………………………………………..

 

 

 

80 فصل سوم: آزمایشگاهی

 

3-1- شرح دستگاه آزمایش …………………………………………..

 

84 3-2- روش تهیه محلول­های آزمایش ………………………………………..

 

87 3-3- روش آزمایش ………………………………………….

 

87 3-4- دستگاه­های آنالیز استفاده شده در آزمایشات …………………………………………………………..

 

90 3-4-1- دستگاه جذب اتمی …………………………………………………

 

90 3-4-2-  میکروسکوپ الکترونی روبشی …………………….

 

93 3-4-3- طیف سنج پراش اشعه ایکس ………………………………..

 

94 فصل چهارم: بحث و نتیجه­ گیری

 

4-1- تاثیر pH ………………………………………………………

 

97 4-2- تاثیر شدت جریان تزریق ………………………………………

 

99 4-3- تاثیر شدت همزدن ………………………………………………………………….

 

100 4-4- تاثیر غلظت واکنشگرها …………………………………………….

 

101 4-5- تاثیر غلظت اولیه کادمیوم …………………………………………

 

102 4-6- تاثیر دما ……………………………………………………

 

103 4-7- تاثیر جابجایی واکنشگرها ……………………………………………..

 

105 عنوان   

 

صفحه 4-8- تاثیر حضور و عدم حضور دانه­ های اولیه ……………………………………………………………………

 

106 4-9- اثر افزایش کربنات آمونیوم به جای کربنات سدیم …………………………………………………..

 

107 4-10- اثر استفاده از پساب یک واحد صنعتی …………………………………………………………………..

 

108 4-11- تعیین مکانیسم همرسوبی …………………………………………….

 

109 4-12- ضریب توزیع …………………………………………………….

 

110 4-13- سختی آب ………………………………………………………………..

 

112 4-14- حذف کادمیوم از نمونه واقعی ……………………………….

 

113 4-15- عکس­برداری SEM ………………………………………………

 

114 4-16- آنالیز XRD ………………………………………………………..

 

117 4-17- درصد خطا آزمایش­ها ………………………………………..

 

119 فصل پنجم: نتیجه ­گیری و پیشنهادات

 

5-1- نتیجه ­گیری کلی ………………………………………………………………

 

121 5-2- پیشنهادات …………………………………………………………………

 

123 فهرست منابع و مآخذ

 

منابع فارسی ……………………………………………………………..

 

124 منابع انگلیسی ………………………………………………………..

 

125

– پیشگفتار
حفاظت از محیط زیست که نسل امروز و نسل­های آینده باید در آن حیات اجتماعی رو به رشد داشته باشند یک وظیفه عمومی تلقی می­گردد. انواعی از آلودگی­ها در آب خروجی از کارخانه­ها، نیروگاه­ها و پالایشگاه­ها وجود دارد. به همین دلیل باید نسبت به سیستم­های آبی، انواع منابع آلوده­کننده، اثرات آلودگی، روش­های دفع آلودگی و روش­های پیشگیری از آلودگی اطلاع کافی در دسترس جامعه باشد (Manahan, 2004).
امروزه آلودگی آب­های طبیعی با فلزات سنگین اثرات بالقوه سمی بر موجودات زنده می­گذارد. شهرنشینی و توسعه کشت و صنعت منجر به آلودگی آب با فلزات سنگین می­ شود (Ghaedi et al., 2010; Silva et al., 2009).
چگالی فلزات سنگین بیشتر از 5 گرم بر سانتی­متر مکعب یا 5 برابر چگالی آب است. برای مثال چگالی کادمیوم 7/8 گرم بر سانتی­متر مکعب می­باشد در حالی که چگالی کلسیم و باریم به ترتیب 55/1 و 6/2 گرم بر سانتی­متر مکعب­ است. محدودیت منابع آبی، کمبود بارندگی، خطر بحران کم آبی و اهمیت بازیابی مجدد آب از یک سو و افزایش آلودگی آب­های سطحی و زیرزمینی به وسیله فلزات سنگین از سوی دیگر، یافتن راه حل­های قابل قبول زیست محیطی را در جهت

فهرست مطالب

عنوان                                                                                           صفحه

فصل اول:                   کلیات تحقیق 3

1-1-   مقدمه 4

1-2-   اهمیت و ضرورت تحقیق 7

1-3-   اهداف مشخص تحقیق 9

1-3-1-       هدف کلی 9

1-3-2-       هدف‌های فرعی 9

1-4-   سؤالات تحقیق 9

1-4-1-       سؤال اساسی 9

1-4-2-       سؤالات فرعی 9

1-5-    تعریف واژه ‏ها و اصطلاحات فنی و تخصصی (به صورت مفهومی و عملیاتی): 10

فصل دوم:                 ادبیات و پیشینه تحقیق 13

2-1-    مقدمه 14

2-2-    مبانی نظری تحقیق 14

2-2-1-        تعریف و مفهوم فساد 14

2-2-2-        تاریخچه و پیشینه فساد 14

2-2-3-        انواع فساد 18

2-2-4-        پیامدهای فساد 19

2-2-5-        سطوح فساد 20

2-2-6-        مفهوم و کلیات سازمان 20

2-2-7-        انواع سازمان 22

2-2-8-        سطوح عملکرد سازمان 25

2-2-9-        دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 25

2-2-10-      فساد از دیدگاه دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 26

2-2-11-      انواع فساد از دیدگاه دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 26

2-2-12-      ساختار فساد اداری در ایران بعد از انقلاب 28

2-3-    سوابق و پیشینه پژوهش 31

2-3-1          تحقیق‌های داخلی 32

2-3-2          تحقیق‌های خارجی 43

2-3-3          توصیف کمی نتایج تحقیق‌های داخلی و خارجی 50

2-4-    مدل مفهومی تحقیق 52

فصل  سوم:              روش تحقیق 54

3-1-    مقدمه 55

3-2-    روش پژوهش 56

3-3-    قلمرو مکانی و زمانی و موضوعی تحقیق 56

3-4-    جامعه و نمونه مورد بررسی 56

3-5-    روش، ابزار تجزیه و تحلیل و جمع آوری داده‌ها 57

3-6-    مطالعه موردی 57

3-6-1          تعریف مطالعه موردی 58

3-6-2          زمینه های کاربرد تحقیق موردی 58

3-6-3          اهمیت و ویژگی‌های مطالعه موردی 58

3-6-4          خصوصیات روش تحقیق موردی 59

3-6-5          مراحل مطالعه موردی 59

3-6-6          مزایای مطالعه موردی 60

3-6-7          معایب تحقیق موردی 60

فصل چهارم:              یافته‌ها و تجزیه و تحلیل آن‌ ها 61

4-1-    مقدمه 62

4-2-    معرفی دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل و پیشینه آن 62

4-3-    ساختار دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 64

4-4-    دفاتر تخصصی دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 66

4-5-    حوزه های فعالیت دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 67

4-6-    استراتژی‌های دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در زمینه  مبارزه با فساد 68

4-7-    اقدامات دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در زمینه فساد 70

4-7-1          کنوانسیون بین‌المللی مبارزه با فساد 70

4-7-2          کمک‌های فنی 74

4-7-2-1 افزایش آگاهی و دسترسی 75

4-7-2-2 پی گیری‌های اجرای کنوانسیون 76

4-7-2-3 استرداد دارایی‌ها 79

4-7-2-4 تقویت سلامت قوه قضاییه 83

4-7-3          پشتیبانی‌های علمی 86

4-7-3-1 تاسیس آکادمی ضد فساد 86

4-7-3-2 تشکیل کتابخانه عمومی 87

4-7-3-3 برگزاری همایش‌ها و اجلاس‌های عمومی 88

4-7-4       همکاری با سایر سازمان‌ها 92

4-7-4-1 همکاری با سایر سازمان‌های بین‌المللی 92

4-7-4-2 همکاری با بخش‌های خصوصی و غیردولتی 93

4-8-    اقدامات انجام شده در ایران در زمینه مبارزه با فساد 93

فصل پنجم:                بحث و نتیجه گیری و پیشنهادها 101

5-1-    خلاصه تحقیق 102

5-2-  موانع و محدودیت‌های تحقیق 104

5-3-    پیشنهادها جهت پژوهش‌های آتی 104

5-3-1          پیشنهاد به محققان 105

5-3-2          پیشنهاد به سازمان‌ها و مدیران اجرایی 105

پیوست ها 107

منابع و مأخذ 144

 

چکیده لاتین 150

 

 

فهرست جداول

عنوان                                                                                           صفحه

جدول 1-1 روند فساد در ایران از نظر شاخص ادراک فساد طی ساله‌ای 2012-2004 5

جدول 2-1 پیشینه تحقیق‌های داخلی 33

جدول 2-2 پیشینه تحقیق‌های داخلی 34

جدول 2-3 پیشینه تحقیق‌های داخلی 35

جدول 2-4 پیشینه تحقیق‌های داخلی 36

جدول 2-5 پیشینه تحقیق‌های داخلی 37

جدول 2-6 پیشینه تحقیق‌های داخلی 38

جدول 2-7 نتیجه گیری از منابع داخلی 39

جدول 2-8 پیشینه تحقیق‌های خارجی 43

جدول 2-9 پیشینه تحقیق‌های خارجی 44

جدول 2-10 پیشینه تحقیق‌های خارجی 45

جدول 2-11 پیشینه تحقیق‌های خارجی 46

جدول 2-12 پیشینه تحقیق‌های خارجی 47

جدول2-13 نتیجه گیری از منابع خارجی 48

جدول 4-1 تجارب دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در زمینه پیشگیری از فساد…………………………….. 96

جدول 4-2 تجارب دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در زمینه نظارت بر فساد 99

جدول 4-3 تجارب دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در زمینه مقابله با فساد……………………………… 100

 فهرست نمودارها

عنوان                                                                                           صفحه

نمودار 1-1 نمرات شاخص ادراک فساد  ایران در دهه اخیر 6

نمودار 4-1 63

نمودار 4-2 66

 

 

فهرست شکل­ها

عنوان                                                                                                           صفحه

شکل2-1 مدل مفهومی معرفی سازمان و عملکرد آن در سه حوزه (پیشگیری،نظارت،مقابله) 53

شکل 4-1 ساختار دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 65

شکل 4-2 حوزه های فعالیت دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل 67

شکل 4-3 اقدامات دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در زمینه فساد 69

شکل 4-4 روند بازیابی اموال به سرقت رفته 81 

 

 

فهرست پیوست ها

عنوان                                                                                           صفحه

 

چکیده

با توجه به ماهیت فراملی و بین‌المللی بودن موضوع فساد و مبارزه با آن، اقدامات زیادی در سطح بین‌المللی و منطقه­ای برای مبارزه با این پدیده صورت پذیرفته است. در این میان، نقش سازمان ملل متحد و ارکان آن بسیار تعیین کننده است. این سازمان می‌تواند در کمک به کشورهای عضو برای جلوگیری از فساد اداری، ارتقای سلامت و شفافیت بسیار موثر، کارآمد و تأثیرگذار عمل کند. از جمله ارکان مهم سازمان ملل متحد، دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل است که در ایران شعبه دارد و بر اساس اساس‌نامه‌اش به مقابله با فساد در سطح ملی، منطقه­ای و بین‌المللی می ­پردازد.

هدف این تحقیق شناخت نقش دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در مبارزه با فساد، به منظور بهره­مندی از استراتژی­ها و تجربیات این دفتر برای مبارزه با فساد در ایران می­باشد. در مبانی نظری تحقیق به بیان ادبیات فساد، فساد از دید دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل و فساد در ایران پرداخته شده است. سپس نتایج تحقیقات صورت گرفته در زمینه فساد و دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل معرفی شده است که البته نتایج تحقیق­های داخلی صورت گرفته بیشتر به فساد و ابعاد آن پرداخته و در تحقیق­های خارجی نیز که عمدتاً به صورت کتاب درآمده است به معرفی برخی از اقدامات دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل پرداخته شده است. تحقیق حاضر با بهره گرفتن از روش توصیفی، مورد پژوهی صورت گرفته است. از این رو، پس از تعریف مطالعه موردی و جنبه­ های مختلف آن، شاخص ­های مورد استفاده در تحقیق در سه حوزه (پیشگیری، مراقبه و مقابله) تعیین شده است.

در جمع­بندی یافته­ های تحقیق، ابتدا به معرفی دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل و اقدامات و استراتژی­ های این دفتر پرداخته شده و سپس تجارب این دفتر در کشورها در زمینه مبارزه با فساد بیان شده است.

نتیجه نهایی این تحقیق، با توجه به محدودیت­های تحقیق (مانند عدم همکاری شعبه ایران دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل، نبود تحقیقات مرتبط با موضوع تحقیق، مدت زمان محدود نگارش پایان نامه و …) نشان می­دهد که، برای پیاده­سازی اقدامات دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل، توجه به شرایط و مقتضیات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ایران ضروری است و بومی­سازی اقدامات این دفتر لازمه اجرای این امر است؛ و در این راه، همکاری و مشارکت مردم، بخش خصوصی و جامعه مدنی از ضروریات است.

کلید واژه‌ها : فساد، پیشگیری، نظارت، مقابله، دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل.

 

فصل اول

 

             کلیات تحقیق

 

1-1-                      مقدمه

هرچند فساد به معنای (عام) از زمان حضرت آدم(ع) وجود داشته است ولی فساد خاص (اداری) به قول آقای آلاتاس از زمان هامورابی یعنی 1200 سال قبل از مسیح معمول بوده است (رفیع پور،1386:ص 23). مباحث نظری درباره فساد در دهه 1950 به شكل جدی طرح شد، و از دهه 1970 اولین آثار و مطالعات نظری و بررسی­های تجربی درباره فساد و علل آن ارائه شد و از آن زمان به بعد مقوله فساد به عنوان یكی از مهم­ترین مباحث در زمینه دولت، حكمرانی و توسعه مطرح بوده است (صادقی و همکاران، 1388: ص2).

افزایش شهرنشینی نیز در سال­های اخیر افزایش بوروكراسی اداری را به همراه داشته است و همین امر راه را برای افزایش فساد هموار کرده است.

افزایش شهرنشینی باعث افزایش رشوه در پرداخت مالیات، رشوه جهت استخدام، رشوه جهت قراردادهای مقاطعه كاری، رشوه برای دریافت مجوزهای فعالیت­های اقتصادی و … شده كه خاص مناطق شهری است (صادقی و همکاران، 1388: ص7 ).

به همین جهت در همه کشورها قوانینی برای مقابله با فساد وضع می­ کنند و در صدد مقابله با آن بر می­آیند (جباری پور، 1389: ص 1).

در سیاست­های کلی ناظر بر برنامه ­های توسعه، به ویژه برنامه چهارم و پنجم، ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری، در چندین بند به موضوع مقابله با فساد پرداخته شده است (جباری پور، 1389، ص1).

اما با این حال، وضعیت ایران در زمینه مقابله با فساد در جهان مناسب نیست .

در تحقیق میدانی که توسط یکی از محققان ایرانی برای اندازه ­گیری ادراک فساد از نظر مردم صورت گرفته، یافته­ های زیر به دست آمده: در حالی که تنها 2% از پاسخگویان معتقدند که در کشور ما فساد مالی وجود ندارد، اما 98% بقیه وجود فساد را به اندازه­ها و در سطوح گوناگون تایید می­کردند (رفیع پور ، 1385، ص92).

در حالی که بر اساس آمار سازمان شفافیت بین‌الملل[2] در سال 2006، ایران در میان کشورهای جهان از نظر شاخص ادراک فساد با نمره 2/3-1/3 از 10 در رتبه 105 قرار داشته، در سال 2010، ایران  با نمره 2/2 در رتبه 146 جهان قرار گرفته؛ و در سال 2011 دارای نمره 7/2 و در مقام 124 از بین 183 کشور جهان قرار گرفته؛ و در سال 2012 با نمره 8/2، در مقام 133 از بین 176 کشور جهان قرار گرفته است.

جدول 1-1:  روند فساد در ایران در بین سایر کشورها از نظر شاخص ادراک فساد طی ساله‌ای 2012-2004

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

سال	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012
تعداد کشور	133	146	158	163	179	180	180	180	183	176
نمره   (بین0تا 10)	3	9/2	9/2	7/2	5/2	3/2	8/1	2/2	7/2	8/2
رتبه	78	87	88	105	131	141	168	146	120	133

                                مأخذ: سازمان شفافیت بین‌الملل

 

 

نمودار 1-1: نمرات شاخص ادراک فساد  ایران در دهه اخیر

آمارهای ارائه شده توسط سازمان­های بین­المللی، وضعیت فساد در ایران را نگران کننده گزارش می­ کنند و تأسف برانگیزتر آن که بر اساس این گزارش، میزان فساد در ایران طی 9 سال گذشته از روند روبه رشدی –  که به هیچ وجه شایسته نام و تمدن و فرهنگ اسلامی کشور ایران نیست –  برخوردار بوده است (توکلی ، 1390)

از طرفی، با توجه به گستردگی فساد در کشورهای مختلف (اعم از کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته) سازمان­های بین ­المللی درصدد مبارزه با فساد برآمده‌اند (آلبرشت، 2006، ص2) و اقداماتی را هم انجام داده­اند. از جمله این سازمان­ها که به مبارزه با فساد پرداخته است، دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل می­باشد.دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل از ارکان اصلی سازمان ملل متحد به شمار آمده و تنها سازمان جهانی در این زمینه است که در ایران شعبه دارد.

نتیجه این که ، وجود مسئله فساد و عدم تبیین و شناخت نقش سازمان­های جهانی مقابله با فساد و به کار نبستن تجربیات و راهکارهای این سازمان­ها از جمله دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل که به مبارزه با فساد می ­پردازد در جمهوری اسلامی ایران کماکان وجود دارد.

1-1-                      اهمیت و ضرورت تحقیق

پدیده فساد، به ویژه در دنیای امروز و مخصوصاً در کشورهای در حال توسعه، به عنوان یکی از مهم­ترین موانع پیشرفت جامعه، مطرح شده است. این پدیده صدمات جبران ناپذیری (مثل زایل شدن مشروعیت دولت) را بر سرعت حرکت چرخ توسعه جامعه ایجاد کرده و مسیر توسعه و پیشرفت را مسدود و محدود می­سازد (زاهدی و همکاران، 1388: ص 2).

در ایران هم فساد اداری به ویژه در دوره­ رضا شاه در حكومت بیداد می­کرد به طوری که در طی دوران حكومت او 44 هزار سند به نام وی انتقال یافت. از سال­های دهه 1340 که درآمد دولت بیش از پیش وابسته به نفت شد، و به ویژه در دهه 1350 كه با افزایش ناگهانی قیمت نفت درآمدهای نفتی ایران تقریباً چهار برابر شد، فساد اداری رو به گسترش نهاد. (الوانی و همکاران، 1389،ص 6) به طوری که از سال 1350 تا سال 1357 تنها در بازرسی شاهنشاهی 3750 پرونده سوء استفاده کلان تشکیل گردید (حسینیان، 1384). با پیروزی انقلاب اسلامی، مفاسد اداری و مالی به حداقل رسید و عاملان فاسد جولان کمتری داشتند. اما متأسفانه با گذشت زمان، این پدیده شوم مجدداًٌٌ چهره نمایاند و در حال حاضر ایران نیز مانند سایر کشورها دچار بیماری فساد بوده و میزان آن رو به افزایش نیز می‌باشد. علاوه بر برخی سوء استفاده­های سال­های گذشته نظیر اختلاس مرتضی رفیق دوست در سال 74  مبنی بر 123 میلیارد تومان که به حبس ابد محکوم شد و اختلاس شهرام جزایری در سال 80 و محکومیت او به 27 سال (رفیع پور، 1386: ص 69-70)، اخیراً هم (شهریور 1390) به گزارش جراید، اختلاس 3 هزار میلیارد تومانی در نظام بانکی توسط شخصی به نام{مه آفرید امیرخسروی} (از طریق یکی از شعب بانک صادرات و با گرفتن مشاوران و کارشناسان بانکی اقدام به تهیه اعتبار اسنادی خارج از عرف بانک‌داری، خارج از سیستم نرم‌افزاری بانک و حدود اختیارات و بدون ثبت در دفاتر و مسئولیت شعبه، البته با دادن رشوه یک میلیارد تومانی به رئیس شعبه صورت گرفته و شخص اختلاس کننده با دریافت این اسناد اعتباری اقدام به واگذاری و تنزیل در ۷ بانک دیگر کرده و در سررسید هم با گرفتن اعتبار بیشتر نسبت به تسویه اسناد قبلی اقدام کرده و به همین دلیل حجم اختلاس به ۳ هزار میلیارد تومان رسیده است.‌ این امر اوضاع نامناسب ایران در زمینه فساد را نشان می‌دهد. بنابراین، باید هر چه زودتر برای درمان این بیماری اقدام گردد و برای انجام این کار باید از تجارب سازمان­های جهانی استفاده شود زیرا تجارب آن­ها حاصل تجارب کشورهای مختلف با شرایط محیطی و اقتصادی و فرهنگی و سیاسی گوناگون است.

بنا به فرموده حضرت علی (ع) :

« هر که تجربه­ها را نگه دارد [و به موقع به کار ببندد] اعمال و برنامه‌هایش درست می­شود» (غررالحکم، جلد 2، ص 299).

از آن جا که دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل دارای تجربیاتی در زمینه مقابله با فساد از جمله در زمینه پیشگیری، مراقبه و مقابله با فساد است، در این راه توانسته از همکاری­های بین ­المللی استفاده کرده و به موفقیت­هایی هم در زمینه کاهش فساد دست یابد unodc.org)).

همچنین، بنا بر تاکید‌های مقام معظم رهبری برای مبارزه و مقابله با فساد در فرمان هشت ماده­ای مورخ 10/02/1380 ایشان خطاب به روسای قوای سه‌گانه، و اخیراً ابلاغ سیاست­های کلی نظام اداری (صفایی، 1389: ص1) ، انجام تحقیق در حوزه فساد دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان، ضروری بوده و مزایای زیر را به دنبال خواهد داشت:

• انتخاب راهکار بهتر مبارزه با فساد در حوزه های پیشگیری[1]، نظارت[2] و مقابله[3] با میزان اثربخشی بالا، با توجه به محیط فرهنگی و اجتماعی و سیاسی کشور جمهوری اسلامی  ایران؛
• صرفه جویی در هزینه های بی مورد و اضافی در راستای کاهش فساد در کشور؛
• داشتن یک مدل عینی برای مقابله با فساد؛
• عدم تجربه دوباره شکست‌های پیشین این سازمان در کشورهای دیگر و جلوگیری از اشتباهات مکرر و تکراری.

1-2-                      اهداف مشخص تحقیق

 

• هدف کلی

توجه به منابع انسانی پدیده ای است كه در دو دهه اخیر توسعه فراوان یافته است. چهارچوبهای فكری جدید و دگرگونی های عمیقی كه در حوزه و عرصه منابع انسانی پدید آمده، راه را برای بهره گیری بیشتر از توان و تخصص كاركنان سازمانها هموار كرده است . بسیاری از رخدادهای سالهای اخیر كه در چهارچوب عدم تمركز و كاهش لایه های سازمانی ، مدیریت مشاركتی، مدیریت عملكرد و نظایر آن پدید آمده اند رمز افزایش بهره وری  منابع انسانی محسوب می شوند. این مفاهیم بدین معنا است كه نگرش سازمانها نسبت به نیروی كار دگرگون شده و از آن به عنوان “سرمایه های هوشمند ” یا “دارایی و منابع پرارزش ” یاد می كنند. بهره گیری از این منبع برای سازمان ارزش افزوده ایجاد می كند ( بزازجزایری، پرداختچی،1386). رویكرد تفكر سیستمی تلاش می كند تا برخوردی اصولی تر با پیچیدگی های دنیای كنونی داشته باشد و از این طریق راه كار مناسب تری برای مواجهه با آن ها ارائه نماید. كیفیت زندگی كاری [1]از مباحثی است كه در نیم قرن گذشته از جوانب مختلف مورد بحث، بررسی و مطالعه قرار گرفته است و هنوز هم در مورد مصادیق آن اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد (غلامی ، 1388).

نظر سنجی ها مشخص کرده است که بیش از 50در صد کارکنان سازمانها نمی دانند ماموریت سازمانی که در آن کار می کنند چیست؟84درصد آنان این گونه تصور می کنند که آگاهی از ماموریت سازمانی تاثیر چندانی بر روی کیفیت کارشان نمی گذارد و44درصد کارمندان سازمانها هیچگونه همدلی وارتباط عاطفی بین خود و مدیران                رده های بالاتر سازمانی که در آن کار می کنند،نمی بینند.بررسی دیگری در همین زمینه نشان می دهد که دو پدیده زندگی کاری وزندگی شخصی اثرات متقابل وتشدیدکننده ای بر یکدیگردارند. فردی که در زندگی خانوادگی وشخصی خود مشکلات زیادی دارد،بطور قطع این مشکلات ،بر روی تمرکز ،رضایت از کار ،بهره وری وشادابی وی در محیط کار اثر می گذارد.(شیر آشیانی ،1388).

یکی از عمده ترین مسائل شغلی که معمولا”به شکل واکنش در برابر فشارهای شغلی وسازمانی در میان کارکنان خدمات انسانی دیده می شود،پدیده فرسودگی شغلی است .فرسودگی شغلی کاهش قدرت سازگاری فرد با عوامل فشارزاست وسندرمی است مرکب از خستگی جسمی وعاطفی که منجر به ایجاد خود پنداره ی منفی در فرد است ،نگرش منفی نسبت به شغل وفقدان احساس ارتباط با مراجعان به هنگام انجام وظیفه می شود.در سال های اخیر ،اصطلاح فرسودگی شغلی در نوشته های مختلف با استرس حرفه ای ارتباط داده شده است .

کیفیت بالای زندگی کاری به عنوان شرط و پیش زمینه اساسی توانمند سازی منابع انسانی مورد نیاز سازمانها شناخته شده است. کیفیت زندگی کاری یکی از روش های جذب و نگهداری کارکنان مستعد برای دستیابی به عملکرد و بهره روی بالاست. کیفیت زندگی کاری باعث تصمیم گیری مشارکتی،امنیت شغلی، بهبود شرایط و محیط کار، ایجاد فرصت پیشرفت شغلی و غنی سازی شغل در سازمان می باشد.کیفیت زندگی کاری یک فرهنگ و نگرش است که در آن کارکنان در کانون توجه قرار گرفته و با فراهم نمودن زمینه ها و امکانات رشد و ارتقاء باعث افزایش رفاه عمومی میشود ( ابطحی،1370(همچنین فرسودگی شغلی عامل مهمی در عدم موفقیت سازمان در رسیدن به هدفهاست. امروزه یکی از بحرانی ترین مسائل زندگی، کار در جهان پیچیده صنعتی میباشد و تعداد زیادی از افراد و نیروهای انسانی با مشکل استرس و در نهایت فرسودگی شغلی در گیرند و منابع زیادی در اثر آن از بین می رود(ابطحی،1370) علاوه بر تاثیرات منفی فرسودگی شغلی بر اشخاص ، سازمانها نیز با عواقب مهم و هزینه های مربوط به فرسودگی شغلی روبرو می شوند.( سید جوادین ، 1387) مدیران می توانند با بالا بردن کیفیت زندگی کاری ، زمینه فرسودگی شغلی کارکنان را کاهش دهند.

2-بیان مسئله :

موفقیت هر سازمانی بستگی به تخصیص، به کارگیری مناسب ابزار،تجهیزات، پول، مواد خام و منابع انسانی آن سازمان دارد و این امر در صورتی امکان پذیر خواهد بود که سازمانها بتوانند مهارتها، تواناییها و خصوصیات فردی و جمعی کارکنان خود را در راستای اهداف سازمان به کار گیرند از این رو گفته می شود سازمان، ترتیب منظم افراد برای دستیابی به اهداف مشخص است از طرفی در جهان امروز ، توانمندی ، قدرت اقتصادی و رفاه هر کشوری در گرو استفاده بهینه از امکانات ، منابع و نیروی انسانی آن کشور است در نتیجه هرچه نیروی کار شایسته تر و          کارآمد تر باشد، پیشرفت و توفیق آن کشور در عرصه های گوناگون اقتصادی اجتماعی بیشتر خواهد بود.

در راستای اهداف توفیق، کیفیت بالای زندگی کاری به عنوان شرط و پیش زمینه اساسی توانمندسازی منابع انسانی مورد نیاز سازمانها شناخته شده است.کیفیت زندگی کاری یکی از روش های جذب و نگهداری کارکنان مستعد برای دستیابی به عملکرد و بهره وری بالاست . کیفیت زندگی کاری باعث تصمیم گیری مشارکتی ، امنیت شغلی، بهبود شرایط و محیط کار، ایجاد فرصت پیشرفت شغلی و غنی سازی شغل در سازمان  می باشد. کیفیت زندگی کاری یک فرهنگ و نگرش است که در آن کارکنان در کانون توجه قرار گرفته و با فراهم نمودن زمینه ها و امکانات رشد و ارتقاء باعث افزایش رفاه عمومی می شود(ابطحی ، 1370) همچنین فرسودگی شغلی عامل مهمی در عدم موفقیت سازمان در رسیدن به اهداف است.

امروزه یکی از بحرانی ترین مسائل زندگی، کار در جهان پیچیده صنعتی میباشد و تعداد زیادی از افراد و نیروهای انسانی با مشکل استرس و در نهایت

 فرسودگی شغلی در گیرند و منابع زیادی در اثر آن از بین                              می رود(ابطحی،1370) علاوه بر تاْثیرات منفی فرسودگی شغلی بر اشخاص ، سازمانها نیز با عواقب مهم و                   هزینه های مربوط به فرسودگی شغلی روبرو می شوند.( سید جوادین ، 1387) مدیران می توانند با بالا بردن کیفیت زندگی کاری ، زمینه فرسودگی شغلی کارکنان را کاهش دهند.

تنش در محیط كاری امری شایع است و بسیاری از افراد با آن مواجه می شوند، لذا گروهی از صاحب نظران رفتار سازمانی فشار روانی را بیماری شایع قرن توصیف كرده اند كه در دراز مدت می‌تواند منجر به فرسودگی شغلی شود پس فرسودگی شغلی یكی از عمده ترین پیامدهای اجتناب ناپذیر تنش كاری است كه به دنبال خود فرسودگی جسمی، تغییر در رفتار و عملكرد شغلی را به ارمغان می آورد، كه در واقع می توان گفت فرسودگی شغلی با            نشانه های زیر شناخته می شود:

1ـ شاخصهای هیجانی كه علایمی مثل بی علاقه شدن نسبت به شغل خود، افسردگی، احساس درماندگی و ناتوانی، از دست دادن همدلی نسبت به دیگران.

2ـ  شاخصهای نگرشی شامل بدبینی نسبت به دیگران، نسبت به مدیریت سازمان محل كار خود گله مند شدن از دیگران.

3ـ شاخصهای رفتاری شامل تحریک پذیری و پرخاشگر بودن، افزایش سوء مصرف مواد و افزایش مشكلات و درگیریها با مرئوسان، روسا، همكاران، همسر و فرزندان.

4ـ شاخصهای روان تنی مثل ابتلا به اختلال گوارشی و سردردها و ……..

5ـ شاخصهای سازمانی شامل دزدی، غیبت از كار، تنزل ابعاد اخلاقی و معنوی كاركنان است. (ساعتچی  ،1376)

افرادی كه فرسودگی شغلی را تجربه می كنند یک تاثیر منفی بر همكارانشان می گذارند هم به وسیله ایجاد تضادهای پرسنلی و هم ایجاد اختلال در انجام وظایف شغلی پس می تواند مسری باشد و به صورت تعاملات غیررسمی در شغل تداوم یابد همچنین از جمله آثاری كه فرسودگی شغلی به عنوان یک  سرایت كننده منفی دارد سرایت و تاثیر آن در زندگی خانوادگی افراد است. (بورك و گرنگلاس[2] 2001).

جكسون و مسلش (1982) مشاهده نموند كه سطح خستگی هیجانی مرتبط با شغل افراد با گزارش همسرانشان در مورد عصبی، ناراحت و خسته و افسرده بودن آنان در منزل ارتباط معتبری داشت. این خستگی هیجانی مرتبط با شغل با كیفیت پایین زندگی خانوادگی كه توسط همسر شخص گزارش می شود ارتباط قوی داشت.

در حدود 50 سال پیش یک جامعه شناس بنام ویلارد والر اهمیت موقعیت شغلی شوهر و تاثیر آن بر ازدواج و روابط خانوادگی خاطر نشان ساخت (ایگمن ،1986) وی خاطر نشان ساخت كه موقعیت اقتصادی خانواده فرایند تعارض خانواده را عمیقا تحت تاثیر قرار می دهد. شرایط سخت كاری و استرسهای ناشی از آن به خانه منتقل                 می شود و زن و شوهر را علیه یكدیگر بر می انگیزاند. آمار بالای جدایی خانوادگی در كاركنان مشاغل كه چالش و درگیری زیادی دارند، مشاهده شده است. شخصی كه خودش را در شغلش شكست خورده می بیند، احتمالا با پرخاشگری در منزل در مقام جبران آن بر می آید و ذكر این نكته ضروری است كه چنین خانواده هایی موفق نخواهند بود. (رسولی، 1381).

مبنای تحقیق حاضر بر پایه نظریه صاحب نظرانی چون والتون و مسلش در رابطه با متغیر مستقل ” کیفیت زندگی کاری ” بر اساس شاخصهای ارائه شده در مدل والتون و در رابطه با متغیر وابسته ” فرسودگی شغلی ” بر اساس مدل نظری ارائه شده توسط مسلش و جکسون پیشنهاد می شود:، والتون در ارائه چهارچوبی برای تجزیه و تحلیل کیفیت زندگی کاری، آن را به هشت عامل تقسیم میکند: 1- پرداخت منصفانه و کافی 2- امنیت و سلامت محیط کار 3- تامین فرصت رشد و امنیت مداوم 4- قانون گرایی در سازمان 5- وابستگی اجتماعی در زندگی کاری 6 – فضای کلی زندگی 7- وحدت و انسجام اجتماعی 8- توسعه قابلیت‌های انسان. و بر اساس نظریه مسلش و جکسون ، فرسودگی شغلی شامل سه مولفه می باشد: 1- خستگی عاطفی 2- مسخ شخصیت 3- عدم موفقیت عاطفی. بنابراین، پژوهشگر در صدد است بررسی نماید که آیا بین کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی کارکنان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر رابطه وجود دارد؟

3-اهمیت وضرورت مسئله:

امروزه درصد بالایی از منابع و سرمایه سازمانها را منابع انسانی تشكیل می دهد و همچنین نیروی انسانی به عنوان عامل استراتژیک در هر سازمان به شمار می رود. دانشگاه ها نیز از این امر مستثنا نبوده و بخش عمده منابع موجود در دانشگاه ها را عامل انسانی تشكیل می دهد . نوع وظایف محوله به این سازمان و وضعیت خاص آن در کشور و تعامل گسترده با قشر جوان کشور دارای اهمیت است بررسی و اطلاع از میزان کیفیت زندگی کاری کارکنان در هر سازمان از جمله دانشگاه ها نیز از اهمیت فوق العاده ای بر خوردار است و بر مدیریت لازم است همواره آن را مدنظر داشته باشد.فرسودگی شغلی وقتی که حجم کار زیاد ، پاداش نا کافی ، عدم صداقت با شکست مواجه شدن کار و یا متعارض شدن ارزشها ، با هم ترکیب می شوند اتفاق می افتد در رهگذر این پیامدها جامعه نیز به بحرانهای پیچیده و دشواری روبرو می شود. در این مسیر استفاده از تکنیک ها و روش های مختلف بهبود کیفیت کاری         می تواند مفید واقع شود .

با توجه به شیوع و گسترش روزافزون فرسودگی شغلی در بین كاركنان مشاغل مختلف بطوریكه سازمان بهداشت جهانی (W.H.O) 1987 اعلام كرده است كه  جمعیت كارمندی از شغل خود ناراضی هستند و 90 درصد آنها معتقدند كه شغلشان در جهت اهداف زندگی آنها نیست و 75 درصد كسانی هستند كه به دنبال كمك های روانپزشكی هستند به دلیل عدم رضایت شغلی و عدم توانایی. و همچنین درگیریهای شغلی كاملا با تعارضهای كاری و خانوادگی مرتبط هستند و در جهت درك هر چه بیشتر این ارتباط و تاثیراتی كه بر هم دارند سعی خواهیم كرد كه با آگاهی علمی و مدارك مستند پیشنهاداتی را جهت برنامه ریزیهای لازم برای ارتقاء بهداشت روانی و حرفه ای كارمندان به منظور كاهش تبعات منفی این مساله ارائه دهیم.

مهم ترین ضرورت توجه به کیفیت زندگی کاری در سازمانها را  می توان به قرار زیر بر شمرد:

1- کیفیت زندگی کاری به عنوان فرهنگی که سطح بالایی از تعهد متقابل را بین اهداف سازمانی بوجود                می آورد کمک می کند که افراد به اهداف سازمان و توسعه آن متعهد باشد

2- کیفیت زندگی کاری بعنوان یک هدف ، بهبود عملکرد سازمانی را از طریق ایجاد مشاغل و محیط های کار چالشی تر راضی کننده تر موثرتر برای افراد در کلیه سطوح را فراهم کند

3- کیفیت زندگی کاری بعنوان فرایند موجبات تحقق اهداف را از طریق دخالت دادن و مشارکت فعال کلیه افراد سازمان را فراهم می کند.

4-اهداف تحقیق:

-هدف کلی: شناخت رابطه کیفیت زندگی و فرسودگی شغلی در کارکنان دانشگاه آزاد واحد اسلامشهر

– اهداف ویژه:

1- تعیین رابطه بین پرداخت منصفانه و کافی و فرسودگی شغلی کارکنان دانشگاه آزاد واحد اسلامشهر

2ـ تعیین رابطه بین امنیت و سلامت محیط کار و فرسودگی شغلی کارکنان دانشگاه آزاد واحد اسلامشهر

3- تعیین رابطه بین فرصت رشدوامنیت مداوم و فرسودگی شغلی کارکنان دانشگاه آزاد واحد اسلامشهر

4ـ تعیین رابطه بین قانون گرایی در سازمان و فرسودگی شغلی کارکنان دانشگاه آزاد واحد اسلامشهر

5ـ تعیین رابطه بین وابستگی اجتماعی زندگی کاری وفرسودگی شغلی کارکنان دانشگاه آزاد واحد اسلامشهر

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                صفحه

 

چکیده 1

مقدمه. 3

1-1- بیان مسئله. 4

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق.. 5

1-3- فرضیه‌های تحقیق.. 6

1-4- سوالات تحقیق.. 7

1-5- متغیرهای موجود در تحقیق.. 7

1-6- اهداف تحقیق.. 7

1-7- کاربردهای تحقیق.. 8

1-8- روش تحقیق.. 8

1-9- روش و ابزار گردآوری اطلاعات… 8

1-10- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات… 9

1-11- قلمرو تحقیق.. 9

1-12- تعریف اصطلاحات و مفاهیم کلیدی.. 9

1-13- مدل مفهومی تحقیق.. 11

خلاصه فصل.. 12

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق

مقدمه. 14

2-1- سیر تحول و تاریخچه مدیریت دانش… 16

2-2- سه فاز مدیریت دانش… 18

2-3- روند تاریخی حرکت سازمانها به سوی سازمان های دانش مدار  19

2-4- دانش چیست؟. 21

2-4-1- حوزه های تعریف دانش… 21

2-4-2- تعریف دانش در سیر زمان.. 22

2-5- سلسله مراتب دانش… 24

2-5-1- هرم دانش… 25

2-5-2- تفاوت دانش و اطلاعات… 25

2-6- انواع دانش… 26

2-7- عناصر دانش… 28

2-8- کارکردهای دانش… 29

2-9- مدیریت دانش… 30

2-9-1- اهمیت و ضرورت مدیریت دانش… 30

2-9-2- طیف تعاریف مدیریت دانش… 31

2-9-3- مفهوم مدیریت دانش… 32

2-9-4- تفاوت مدیریت اطلاعات و مدیریت دانش… 35

2-9-5- مبانی نظری مدیریت دانش… 35

2-9-6- اصول مدیریت دانش… 36

2-9-7- مراحل مدیریت دانش… 37

2-9-8- گام‌های اصلی پیاده سازی مدیریت دانش در سازمان‌ها 37

2-10- نقش ها و مهارت‌های مورد نیاز در پیاده سازی مدیریت دانش    39

2-11- مزایای مدیریت دانش… 40

2-12- انتقادات وارده بر مدیریت دانش… 42

2-13- عوامل شکست و موفقیت مدیریت دانش… 43

2-14- مفاهیم مرتبط با مدیریت دانش… 44

2-15- چرخه دانش (فرایند مدیریت دانش). 45

2-16- مدیریت دانش در حوزه دولتی.. 46

2-16-1- اهمیت نیاز به مدیریت دانش در سازمان های دولتی.. 46

2-16-2- عناصر و ابعاد مدیریت دانش در سازمان های دولتی.. 48

2-16-3- موانع استقرار مدیریت دانش در سازمان‌های دولتی.. 50

2-17- مدل های مدیریت دانش… 50

2-18- مبانی نظری تحلیل مفهوم مسیر شغلی (کارراهه). 57

2-18-1- تعریف مسیر شغلی.. 57

2-18-2- توسعه مسیر شغلی.. 58

2-18-3- توسعه مسیر شغلی در مقایسه با توسعه کارکنان.. 60

2-18-4- انواع مسیرهای شغلی.. 60

2-18-5- مراحل سنتی مسیر شغلی.. 61

2-18-6- مراحل برنامه ریزی مسیر شغلی.. 63

2-19- سوابق تحقیق.. 65

2-20- نگاهی مختصر به سازمان صنعت، معدن و تجارت استان زنجان   70

خلاصه فصل.. 72

فصل سوم: روش (متدولوژی) تحقیق

مقدمه. 74

3-1- روش تحقیق.. 74

3-2- متغیرهای تحقیق.. 76

3-3- جامعه و نمونه آماری.. 78

3-4- ابزار جمع آوری داده ها 78

3-5- اعتبار (روایی) و اعتماد (پایایی) ابزار اندازه گیری.. 80

3-6- روش تجزیه و تحلیل داده ها 82

خلاصه فصل.. 84

فصل چهارم: تجزیه تحلیل داده ها

مقدمه. 86

4-1- تحلیل توصیفی.. 86

 

4-1-1- توصیف مشخصات عمومی نمونه مورد مطالعه. 86

4-1-2- توصیف عوامل پنج گانه. 89

4-2- تحلیل استنباطی.. 92

4-2-1- بررسی روابط بین ابعاد مفاهیم. 92

4-2-3- آزمون فرضیات مدل.. 116

4-2-3-1- ارتباط میان عناصر چرخه دانش و مسیرهای شغلی   119

4-2-4- مدل اندازه گیری متغیرهای برونزا(Y-MODEL). 123

فصل پنجم: نتایج و پیشنهادها

مقدمه. 126

5-1- نتایج توصیفی.. 126

5-2- نتایج تحلیل استنباطی.. 127

5-3- پیشنهادها 131

5-4- محدودیت‌های تحقیق.. 132

5-5- پیشنهاد به محققین آینده 133

پیوست ها 134

منابع و مأخذ. 138

منابع فارسی.. 139

منابع غیر فارسی.. 144

چکیده انگلیسی.. 147

 

فهرست جداول

 

جدول2-1 : گاهشمار مدیریت دانش… 16

جدول2-2 : تاریخچه تکوین مدیریت دانش… 18

جدول 2-3 : تفاوت اطلاعات و دانش… 26

جدول2-4 : مفهوم مدیریت دانش… 34

جدول 2-5 : تفاوت مدیریت اطلاعات و مدیریت دانش… 35

جدول 3-1: مقیاس لیکرت پرسشنامه. 80

جدول 3-2 : پایایی پرسشنامه. 81

جدول 3-3 : آزمون KMO.. 82

جدول 4-1: توزیع فراوانی نمونه به تفکیک جنسیت… 86

جدول 4-2: توزیع فراوانی نمونه به تفکیک سنی.. 87

جدول 4-3: میزان تحصیلات پاسخ دهندگان.. 87

جدول 4-4: سمت سازمانی پاسخ دهندگان.. 88

جدول 4-5: سابقه خدمت پاسخگویان.. 89

جدول 4-6: آمار توصیفی مؤلفه های جذب دانش… 90

جدول 4-7: آمار توصیفی مؤلفه های ذخیره دانش… 90

جدول 4-8: آمار توصیفی مؤلفه های اشتراک دانش… 91

جدول 4-9: آمار توصیفی مؤلفه های بکارگیری دانش… 91

جدول 4-10: آمار توصیفی مؤلفه های مسیر شغلی.. 92

جدول 4-11: آزمون همبستگی پیرسون بین منبع انسانی و غیرانسانی دریافت دانش    93

جدول 4-12: آزمون همبستگی پیرسون بین منبع انسانی دریافت دانش و امکانا‌ت‌ جذب ‌دانش   94

جدول 4-13: آزمون همبستگی پیرسون بین منبع غیرانسانی دریافت دانش و امکانات جذب دانش   94

جدول 4-14: آزمون همبستگی پیرسون بین پایگاه داده و دسترسی به پایگاه داده 95

جدول 4-15: آزمون همبستگی پیرسون بین پایگاه داده و سامانه ذخیره دانش    96

جدول 4-16: آزمون همبستگی پیرسون بین دسترسی به پایگاه داده و سامانه ذخیره دانش    96

جدول 4-17: آزمون همبستگی پیرسون بین آموخته‌های کارکنان و مشوق‌های سازمانی   97

جدول 4-18: آزمون همبستگی پیرسون بین بکارگیری مهارت و وظیفه سازمانی   98

جدول 4-19: آزمون همبستگی پیرسون بین بکارگیری مهارت و توانایی کسب شده 98

جدول 4-20: آزمون همبستگی پیرسون بین توانایی کسب شده و وظیفه سازمانی   99

جدول 4-21: آزمون همبستگی پیرسون بین ارتقایی (عمودی) و چرخشی   99

جدول 4-22: آزمون همبستگی پیرسون بین ارتقایی (عمودی) و انتقالی   100

جدول 4-23: آزمون همبستگی پیرسون بین ارتقایی (عمودی) و افقی   100

جدول 4-24: آزمون همبستگی پیرسون بین چرخشی و انتقالی   101

جدول 4-25: آزمون همبستگی پیرسون بین چرخشی وثابت (افقی)  101

جدول 4-26: آزمون همبستگی پیرسون بین انتقالی و ثابت (افقی)  102

 

فهرست نموداها

نمودار 4-1: نمودار دایره‌ای تحصیلات پاسخ دهندگان.. 87

نمودار 4-2: سمت سازمانی پاسخ دهندگان.. 88

نمودار 4-3: سابقه خدمت پاسخگویان.. 89

 

 

فهرست اشكال

شکل 1-1: مدل مفهومی تحقیق.. 11

شکل2-1: دو بخش متفاوت دانش… 22

شکل2-2 : هرم دانش… 25

شکل 2-3: چهار كاركرد اساسی دانش… 30

شکل2-4 : عناصر تشکیل دهنده فرایند دانش… 46

شکل 2-5: مدل مفهومی مدیریت دانش در سازمان های دولتی.. 49

شکل2-6 : مدل نوناکا و تاکیوچی.. 51

شکل 2-7: فرایند چرخه دانش (متغیرهای مستقل تحقیق). 56

شکل 2-8 : مدل توسعه مسیر شغلی.. 59

شکل 4-1: مدل مفهومی مسیر شغلی.. 103

شکل 4-2: مدل تخمین غیر استاندارد مسیر شغلی.. 104

شکل 4-3: مدل تخمین استاندارد مسیر شغلی.. 105

شکل 4-4: مدل اعداد معنی داری مسیر شغلی.. 105

شکل 4-5: مدل مفهومی جذب دانش… 106

شکل 4-6: مدل تخمین غیر استاندارد جذب دانش… 107

شکل 4-7: مدل تخمین استاندارد جذب دانش… 107

شکل 4-8: مدل اعداد معنی‌داری جذب دانش… 108

شکل 4-9: مدل مفهومی ذخیره دانش… 109

شکل 4-10: مدل تخمین غیراستاندارد ذخیره دانش… 109

شکل 4-11: مدل تخمین استاندارد ذخیره دانش… 110

شکل 4-12: مدل اعداد معنی داری ذخیره دانش… 110

شکل 4-13: مدل مفهومی اشتراک دانش… 111

شکل 4-14: مدل تخمین غیراستاندارد اشتراک دانش… 111

شکل 4-15: مدل تخمین استاندارد اشتراک دانش… 112

شکل 4-16: مدل اعداد معنی‌داری اشتراک دانش… 112

شکل 4-17: مدل مفهومی بکارگیری دانش… 113

شکل 4-18: مدل تخمین غیراستاندارد بکارگیری دانش… 113

شکل 4-19: مدل تخمین استاندارد بکارگیری دانش… 114

شکل 4- 20: مدل اعداد معنی‌داری بکارگیری دانش… 116

شکل 4-21: مدل مفهومی تحقیق.. 116

شکل 4-22: مدل تخمین غیراستاندارد تحقیق.. 117

شکل 4-23: مدل تخمین استاندارد تحقیق.. 117

شکل 4-24: مدل اعداد معنی‌داری تحقیق.. 118

شکل 4-25: مدل تخمین استاندارد مسیرشغلی عمودی (ارتقایی)  119

شکل 4-26: مدل تخمین استاندارد مسیرشغلی چرخشی.. 120

شکل 4-27: مدل تخمین استاندارد مسیرشغلی انتقالی.. 121

شکل 4-28: مدل تخمین استاندارد مسیرشغلی ثابت (افقی). 122

شکل 4-29: مدل تخمین استاندارد متغیرهای برونزا 123

شکل 4-30: مدل اعداد معنی داری متغیرهای برونزا 124

 

 

 

چکیده

سازمان‌ها برای مقابله با تهدیدات محیطی و استفاده فرصت‌های احتمالی، ناچارند ظرفیت‌ها و توانمندی درونی خود را بشناسند، نقاط ضعف را بیابند و به تقویت نقاط قوت بپردازند. در چنین شرایطی سازمان‌هایی موفق و کامیاب هستند که ضمن کسب دانش و آگاهی وسیع از عوامل محیطی برای حفظ حیات خود، بتوانند زمینه رشد و پویایی و افزایش عملکرد سازمان را بهبود بخشند. یکی از راه های تحقق این امر مقوله مدیریت دانش است و امروزه مدیریت دانش به عنوان منبعی مهم درجهت مزیت رقابتی و ارزش آفرینی شناخته شده است. تغییرات سریع و رشد روزافزون دانش و اطلاعات، هر سازمانی را بر آن می دارد تا برای بقاء، تمام تلاش خود را در مدیریت دانش به کار گیرد.

حوزه مدیریت دانش هر روز گسترده تر می شود و سازمان صنعت، معدن و تجارت زنجان درصدد آشنا کردن کارکنان خود با دانش روز است. در این میان فرایند چرخه دانش در سازمان صنعت، معدن و تجارت زنجان امری ضروری برای افزایش علم و دانش کارکنان و انجام صحیح وظایف می باشد.

در این پژوهش به بررسی ارتباط میان چرخه دانش از حوزه مدیریت دانش و مسیر شغلی از حوزه مدیریت سرمایه انسانی پرداخته ایم. جامعه آماری این تحقیق شامل کارکنان سازمان صنعت، معدن و تجارت استان زنجان می‌باشد. در ضمن داده‌های جمع‌ آوری شده از طریق پرسشنامه با روش مدل معادلات ساختاری و با بهره گرفتن از نرم افزار لیزرل مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته‌اند.

نتایج حاصل از فرضیه‌ها بیانگر این مطلب می‌باشد که بین جذب، ذخیره، اشتراک و بکارگیری دانش با مسیر شغلی ارتباطی معنی‌دار و مثبت وجود دارد.

 

 

فصل اول

 

کلیات تحقیق

 

مقدمه

عصر کنونی، عصر تحولات شتابنده و غیرقابل پیش‌بینی است. وضعیت مدیریت در جامعه ما بیانگر عدم توازن میان پیچیدگی‌های روزافزون سازمان‌ها و عدم توانایی‌های این سازمان‌ها در پیش‌بینی و مقابله با این تحولات می‌باشند. سازمان‌ها برای مقابله با تهدیدات محیطی و استفاده فرصتهای احتمالی، ناچارند ظرفیت‌ها و توانمندی درونی خود را بشناسند، نقاط ضعف را بیابند و به تقویت نقاط قوت بپردازند. مسائل و مشکلات مدیریت آن چنان پیچیده و گسترده شده‌اند که تشخیص آنها به آسانی میسر نیست و ماهمیت انسانی سازما‌ن‌ها و پیچیده بودن رفتارهای کارکنان، این پیچیدگی را مضاعف کرده است.

در چنین شرایطی سازمان‌هایی موفق و کامیاب هستند که ضمن کسب دانش و آگاهی وسیع از عوامل محیطی برای حفظ حیات خود، بتوانند زمینه رشد و پویایی و افزایش عملکرد سازمان را بهبود بخشند (رحیمی و نجفی، 1386 : 11).

یکی از راه‌های تحقق این امر مقوله مدیریت دانش[1] است. مدیریت دانش از اواخر دهه 1970 مطرح گردید. در گذشته‌ای نه چندان دور، قدرت و مزیت رقابتی یک سازمان یا یک جامعه، دسترسی بیشتر به منابع مادی محسوب می‌شد. اما اکنون شرایط جامعه متحول شده و اصلی‌ترین مزیت رقابتی برای سازمان‌ها، توان آنها در مدیریت دانش محسوب می‌شود (خوانساری، 1384: 3).

اگر از دیدگاه سیستمی به سازمان‌ها بنگریم و سازمان را مجموعه‌ای از سیستمها بدانیم که به شکلی هماهنگ و متعامل به فعالیت مشغولند، در آن صورت مدیریت دانش هم یکی از سیستمهای وظیفه‌ای شمرده می‌شود که نقش و عملکردی همچون سایر سیستمهای وظیفه‌ای نظیر سیستم مدیریت منابع انسانی و مسیر شغلی و غیره بر عهده دارد (اعرابی وموسوی، 1389: 9).

به گفته پیتر دراکر راز موفقیت سازمانها در قرن 21 همانا مدیریت دانش است (اورمزدی، 1386). بنابراین مدیریت سازمان‌ها باید با تکیه بر دانایی، امکان اتخاذ تصمیمات معقول تر در موضوعات مهم و بهبود عملکردهای مبتنی بر دانش را پیدا کنند. از اینرو مدیریت دانایی موضوعی مهمتر از خود دانایی محسوب می‌شود که در سازمانها به دنبال آن است که نحوه چگونگی تبدیل اطلاعات و دانسته های فردی و سازمانی را به دانش و مهارتهای فردی و گروهی تبیین و روشن نماید. امروزه مدیریت دانش به عنوان منبعی مهم درجهت مزیت رقابتی و ارزش آفرینی شناخته شده است (ابراهیم سبا و جنیفر راولی[2]، 2010).

فقدان سازوکارهای صحیح ارزیابی و پیاده‌سازی مدیریت دانش، این سرمایه‌گذاری را در ذهن مدیران تنها به یک هزینه اضافی تبدیل کرده است. از اینرو سازمان‌ها باید محیطی را برای اشتراک و انتقال و تقابل دانش در میان اعضای خود بوجود آورند و سعی در ایجاد بسترسازی و شناسایی عوامل زمینه‌ای جهت استقرار مدیریت دانش در سازمان نمایند (فایرستون و مک ال روی[3] ، 1387: 127).

مدیریت دانش در سبز فایل، تحولات شگرفی را در مباحث مدیریتی ایجاد کرده است. با توجه به اینکه مدیریت ، تنها به دانش کد شده و مستند شده اکتفا نمی‌کند، بسیاری از سازمان‌ها و شرکت‌های جهان با تکیه بر دانش ضمنی و آشکار خود، درصدد ارتقای جایگاه رقابتی و افزایش اثربخشی و بهره‌وری خود هستند. در راستای رسیدن به این اهداف، مدیریت دانش به دنبال تصرف دانش، خرد و تجربیات با ارزش افزوده کارکنان و نیز پیاده‌سازی، بازیابی و نگهداری دانش به عنوان دارایی‌های سازمان است (اورمزدی ، 1386).

1-1- بیان مسئله

1-2- بیان مسئله

محیطی که شرکت‌ها امروزه در آن فعالیت می‌کنند محیطی در حال رشد و بسیار رقابتی است و شرکت‌ها برای ادامه حیات مجبور به رقابت با عوامل متعددی در سطح ملی و بین المللی و بسط فعالیت‌های خود از طریق سرمایه گذاری هستند. شرکت‌ها برای سرمایه گذاری به منابع مالی نیاز دارند. اما منابع مالی و استفاده از آنها باید به نحوی تعیین شود تا شرکت بتواند سود آور باشد و این وظیفه مدیر مالی است که منابع تامین مالی و نحوه استفاده از آنها را تعیین کند. منابع تامین مالی شرکت‌ها بر اساس تامین مالی آنها به دو بخش ((منابع مالی داخلی و منابع مالی خارجی)) تقسیم می‌شود. در منابع مالی داخلی، شرکت از محل سود کسب شده اقدام به تامین مالی می‌کند یعنی به جای تقسیم سود بین سهامداران سود را در فعالیت‌های عمدتاً عملیاتی شرکت به منظور کسب بازده بیشتر به کار می‌گیرد. در تامین مالی خارجی شرکت از محل بدهی‌ها (استقراض) و انتشار سهام اقدام به تامین مالی می‌کند. تفاوت اصلی بدهی و سهام را می‌توان در الزام پرداخت و مزایای مالیاتی بدهی، خلاصه کرد (رمضان پور و همکاران،1391).

مودیلیانی و میلر (1958) بیان می‌کنند که در بازار‌های رقابت کامل (بازار‌های فاقد مشکلات نمایندگی و عدم تقارن اطلاعاتی) تصمیمات سرمایه گذاری و تامین مالی شرکت‌ها مستقل از یکدیگر هستند. به عبارت دیگر شرکت‌ها می‌توانند همیشه تامین مالی خارجی را با هزینه ای معادل هزینه خودشان انجام دهند، لیکن فرض عدم نقص بازار، غیر واقع بینانه است. در صورت وجود نقص‌های بازار سرمایه، منابع وجوه داخلی و خارجی نمی توانند کاملا جایگزین یکدیگر باشند (ارسلان و همکاران، 2006).

اما مدیر مالی باید همیشه مواظب باشد که روش‌های تامین مالی با نوع سرمایه گذاری در شرکت سازگار باشد و همچنین از اهرم در حد معقول آن استفاده کند تا هم ارزش شرکت حداکثر شود و هم از پیامدهای نامطلوب ریسک مالی به واسطه استفاده از بدهی جلوگیری کند. همچنین به نظر می‌رسد که باید انگیزه ای در واحد تجاری ایجاد شود تا از این منبع تامین مالی که نیز محدود می‌باشد استفاده بهینه نماید و این استفاده بهینه در به حداکثر رساندن ثروت سهامداران نمایان می‌شود.

 

از جمله مهمترین گروه‌های استفاده کننده از اطلاعات حسابداری، تامین کنندگان منابع مالی و اعتبار دهندگان به طور عام و سرمایه گذاران به طور خاص است. بدیهی است سرمایه گذاران نیازمند ابزاری خواهند بود تا از طریق آن بتوانند ریسک و بازده هر سرمایه گذاری را پیش بینی کنند، از طرف دیگر از جمله متداول ترین مدل نظری که جهت پیش بینی بازده اوراق بهادار به کار گرفته می‌شود، مدل قیمت گذاری دارایی‌های سرمایه ای است که جهت بکار گیری آن در تصمیم گیری، ابتدا لازم است متغیر مدل اصلی مذکور تعیین شود. بنابراین سرمایه گذاران به فرایند پیش بینی ریسک سیستماتیک توجه خاصی خواهند داشت. در حال حاضر یک راه کار برای برآورد ریسک سیستماتیک استفاده از اطلاعات بازار (قیمت و بازده سهام) است. ولی چنانچه در مواردی امکان دسترسی به اطلاعات بازار وجود نداشته باشد، به عنوان نمونه در زمانی که سهام برای اولین بار در بورس عرضه شود و یا برای شرکت‌های خارج از بورس، در این صورت چگونه باید ریسک سیستماتیک سهام پیش بینی شود. برای نیل به هدف باید ابتدا تعیین نمود که آیا بین اطلاعات مذکور با ریسک سیستماتیک رابطه وجود دارد یا خیر؟

نتایج حاصل از تحقیقات نشان می‌دهد که بین اطلاعات حسابداری (از جمله نسبت‌های مالی، سود حسابداری و جریان وجوه نقد) با ریسک سیستماتیک رابطه وجود دارد (اسماعیل و کیم، 1989، بیور و کیتلر، 1970). از جمله در تحقیقی اسماعیل و کیم (1989) نشان دادند که اطلاعات مربوط به جریان وجوه نقد نسبت به سود حسابداری در فرایند پیش بینی ریسک سیستماتیک دارای محتوای افزاینده اطلاعاتی است.

در این تحقیق رابطه روش‌های مختلف تامین مالی با ریسک سیستماتیک و غیر سیستماتیک بررسی می‌شود.

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق

هدف اصلی شرکت‌ها به حداکثر رساندن ثروت سهامدارن است. در این رابطه تعیین ابزارهای تامین مالی مناسب و ارتباطی که با ثروت سهامداران دارند از نگرانی‌های عمده مدیران است. در ایران این ابزارها بیشتر به تسهیلات دریافتی و سهام عادی به عنوان منابع خارجی و سود انباشته به عنوان منبع داخلی محدود می‌شود که هر یک ویژگی‌های خاص خود را داراست. در این میان بازار سرمایه با نقش اتکا ناپذیر خود در رشد و توسعه اقتصادی کشور، نسبت به روش‌های تامین مالی در قالب تغییرات ریسک و بازده سهام که عوامل موثر در تصمیم گیری‌های سرمایه گذاران به شمار می‌روند، واکنش نشان می‌دهند.

امروزه خرید سهام شرکتها یکی از روش‌های سرمایه گذاری برای کسب بازده قابل قبول به شماره می‌رود اما بازدهی این سرمایه گذاری همواره با ریسک توام است که می‌توان بخشی از این ریسک‌ها (ریسک غیر سیستماتیک) را با تشکیل سبد اوراق بهادار و تنوع بخشیدن به انواع دارایی‌ها کنترل کرد به همین علت، شناخت ویژگی‌های ریسک برای سرمایه گذاری اهمیت ویژه ای دارد.

آگاهی از میزان ریسک شرکت‌ها، خصوصا ً ریسک سیستماتیک می‌تواند نقش بسزایی در تصمیم گیری‌ها ایفا نماید، زیرا اعتقاد بر این است که بازده سهام شرکت‌ها تابعی از ریسک سیستماتیک است و این ریسک بیانگر تغییرات نرخ بازده یک سهم به تغییرات نرخ بازده کل بازار سهام است.

ریسک و بازده دو عامل کلیدی در انواع سرمایه گذاری‌ها هستند، بازدهی که یک سرمایه گذار بدست می‌آورد قطعی نیست، بنابراین مجبور به تحمل ریسک است. از سوی دیگر در یک سرمایه گذاری عقلانی ریسک غیر سیستماتیک با تنوع در سرمایه گذاری‌ها و صنایع مختلف قابل حذف یا کاهش می‌باشد.

لذا تحقیق حاضر به دنبال بررسی رابطه روش های مختلف تامین مالی بر ریسک سیستماتیک و غیر سیستماتیک جهت کمک به سرمایه گذاران، مدیران، تحلیلگران و دیگر افراد ذی نفع می‌باشد.

با توجه به اهمیت مطالب ذکر شده در بالا این سئوالات مطرح می‌گردد:

• آیا بین روش‌های تامین مالی و ریسک سیستماتیک در بازار سرمایه ایران ارتباط معناداری وجود دارد؟
• آیا بین روش‌های تامین مالی و ریسک غیر سیستماتیک در بازار سرمایه ایران ارتباط معناداری وجود دارد؟

 

1-4- جنبه نوآوری تحقیق

طی سال‌های اخیر تحقیقات اندکی در ارتباط با تامین مالی با متغیر‌های مالی و غیر مالی صورت گرفته، اما تا اکنون در ایران هیچ گونه تحقیقی در مورد ارتباط روش‌های تامین مالی با ریسک سیستماتیک و غیر سیستماتیک انجام نشده