فهرست مطالب:

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه……………………………………………….. 2

1-2- بیان مساله………………………………………….. 3

1-3- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق…………………….. 4

1-4- اهداف…………………………………………………. 6

1-5- فرضیه‌ها……………………………………………….. 6

1-6- تعاریف شهرک صنعتی……………………………….. 7

1-7- تاریخچه ایجاد شهرک‌های صنعتی در دنیا…………. 7

1-8- تاریخچه ایجاد شهرک‌های صنعتی در ایران…………. 8

1-9- انواع شهرک‌های صنعتی با توجه به کارکرد اصلی و موقعیت قرار گیری آن‌ ها….8

1-10- نمایی از کالبد شهرک‌های صنعتی………………. 11

1-11- اهداف مکان‌یابی…………………………………… 12

1-12- اهمیت مکان‌یابی شهرک‌های صنعتی از نظر دولت….12

1-12-1- مسایل زیست ‌محیطی…………………………. 13

1-12-2- ملاحظات سیاسی………………………………. 14

1-12-3- توزیع و پراکنش منطقه‌ای جمعیت……………… 14

1-12-4- توزیع منطقه‌ای فعالیت‌های اقتصادی………….. 14

1-12-5- توسعه اقتصادی منطقه………………………….. 15

1-12-6- عدالت اجتماعی…………………………………. 15

1-12-7- تأثیر بر محیط پیرامون……………………………..15

1-12-8- تاثیر بر جوامع انسانی…………………………… 16

1-13- اهمیت مکان­ یابی شهرک­های صنعتی از نظر کارفرمای اقتصادی….17

1-13-1- تصمیم­ گیری از دیدگاه کارفرمایان اقتصادی………18

1-14- مکان‌یابی شهرک صنعتی………………………….. 18

1-14-1- عوامل و ضوابط عام………………………………. 19

1-14-2- عوامل و ضوابط خاص…………………………….. 20

1-15- اشتباهات متداول در مطالعات مکان‌یابی………… 21

1-16- ضوابط و معیارهای استقرار واحدها و فعالیت‌های صنعتی…..23

1-17- ضرورت تصمیم ‌گیری………………………………. 25

1-18- چارچوب و ساختار پردازش‌های چند معیاره مکانی…..26

1-19- مراحل تصمیم‌ گیری چند معیاره مکانی…………. 26

1-20- آنالیز تصمیم‌ گیری چند معیاره……………………. 27

1-21- طبقه ‌بندی‌های صورت گرفته در تصمیم­ گیری­های چند معیاره…..29

1-22- طبقه ‌بندی بر اساس معیارها …………………….29

1-23- طبقه ‌بندی بر اساس تعداد افراد دخیل در فرایند تصمیم‌ گیری……29

1-24- طبقه ‌بندی بر اساس شرایط حاکم بر فرایند تصمیم‌ گیری……….30

1-25- عناصر تصمیم‌ گیری‌های چند معیاره……………. 30

1-26- تحلیل‌های تصمیم‌ گیری چند ­معیاره مکانی…….30

1-27- روش‌های تصمیم‌ گیری‌های چند معیاره……….. 31

1-28- انواع روش‌های تصمیم‌ گیری چند شاخصه………31

1-29- تحلیل تصمیم‌ گیری چند معیاره…………………. 32

1-30- تصمیم ‌گیری چند معیاره …………………………32

1-31- کاربرد سامانه اطلاعات جغرافیایی در مکان‌یابی شهرک‌های صنعتی….33

1-32- روش‌های استاندارد سازی…………………….. 33

1-33- منطق بولین……………………………………… 33

1-34- منطق فازی………………………………………. 35

1-35- روش تحلیل سلسله مراتبی…………………… 36

1-36- مراحل اجرای روش AHP………………………….

1-37- ایجاد ساختار سلسله مراتبی معیارها……….38

1-38- مزایای فرایند سلسله مراتبی…………………. 39

1-39- محدودیت‌های فرایند تحلیل سلسله مراتبی….40

1-40- روش ترکیب خطی وزنی……………………….. 41

فصل دوم: ادبیات و پیشینه تحقیق

2-1- پیشینه تحقیق در ایران………………………….. 43

2-2- پیشینه تحقیق در سایر کشورها ………………..46

فصل سوم: مواد و روش­ها

3-1- موقعیت منطقه مورد مطالعه…………………….. 51

3-2- تاریخچه استان…………………………………….. 51

3-2-1- شهرستان بویراحمد……………………………. 53

3-2-2- شهرستان گچساران…………………………… 53

3-2-3- شهرستان کهگیلویه……………………………. 54

3-2-4- شهرستان دنا…………………………………… 55

3-2-5- شهرستان بهمئی……………………………… 55

3-3- اقلیم استان……………………………………….. 55

3-3-1- بادهای استان………………………………….. 57

3-4- زمین ­شناسی استان……………………………. 58

 

 

3-4-1- منطقه یاسوج…………………………………….59

3-4-2- منطقه دهدشت……………………………….. 59

3-4-3- منطقه گچساران……………………………….. 59

3-5- وضعیت خاک‌ شناسی استان…………………… 62

3-6- توپوگرافی استان………………………………….. 63

3-7- منابع آب استان…………………………………… 65

3-7-1- دریاچه‌ها و تالاب‌های استان………………….. 65

3-8- وضعیت پوشش گیاهی استان………………….. 67

3-8-1- جنگل…………………………………………….. 68

3-8-2- مراتع……………………………………………….69

3-9- مناطق حفاظت ­شده و ویژگی حیات ‌وحش استان…70

3-9-1- منطقه حفاظت‌ شده دنا………………………. 71

3-9-2- منطقه حفاظت‌ شده جنگلی دنای ‌شرقی……71

3-9-3-منطقه حفاظت‌ شده تنگ سولک……………… 72

3-9-4- منطقه حفاظت ‌شده کوه خیز و سرخ………… 72

3-9-5- منطقه حفاظت ‌شده کوه دیل…………………. 73

3-9-6- منطقه حفاظت ‌شده کوه خامین……………… 73

3-10- موقعیت اقتصادی و اجتماعی استان………….. 74

3-11- جمعیت استان……………………………………. 75

3-12- وضعیت صنایع و معادن استان………………….. 76

3-13- کشاورزی و دام ­داری استان……………………. 76

3-13-1- زراعت و باغبانی………………………………. 77

3-14- وضعیت شهرک‌های صنعتی استان……………. 78

3-15- نرم افزار…………………………………………… 80

3-16- تعیین معیارها……………………………………. 80

3-17- تهیه لایه‌های اطلاعاتی………………………… 80

3-18- استاندارد سازی معیارها………………………. 80

3-18-1- منطق بولین………………………………….. 80

3-18-2- منطق فازی……………………………………. 81

3-19- تعیین وزن معیارها با بهره گرفتن از روش سلسله مراتبی….81

3-20- ترکیب و تلفیق نقشه‌های معیارها براساس روش ترکیب خطی- وزنی (WLC)….82

3-21- بررسی صحت مناسب…………………………. 83

3-22- ارزشیابی شهرک‌های صنعتی مستقر……….. 83

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ­ها (یافته­ ها)

4-1- استاندارد­ سازی نقشه‌ها با بهره گرفتن از منطق بولین….85

4-1-1- نقشه شیب…………………………………… 85

4-1-2- نقشه بولین کاربری اراضی…………………… 85

4-1-3- نقشه بولین فاصله گسل…………………….. 86

4-1-4- نقشه بولین حریم مناطق مسکونی………… 87

4-1-5- نقشه بولین مناطق حفاظت ­شده…………… 87

4-1-6- نقشه بولین مسیل……………………………. 88

4-1-7- نقشه بولین جاده……………………………… 89

4-1-8- نقشه بولین آب­های سطحی…………………… 89

4-2- رویهم­ گذاری نقشه‌های بولین معیارها………….. 90

4-3- نقشه فازی معیارها………………………………. 91

4-3-1-نقشه شیب……………………………………… 91

4-3-2- نقشه فازی راه‌های ارتباطی………………….. 91

4-3-3- نقشه فازی فاصله از آب­های سطحی………….. 92

4-3-4- نقشه فازی فاصله از مناطق مسکونی………. 93

4-3-5- نقشه فازی کاربری اراضی…………………….. 93

4-4- وزن ­دهی معیارها…………………………………. 94

4-5- رویهم­ گذاری لایه‌های اطلاعاتی با روش ترکیب وزنی خطی…..94

4-6- وضعیت مطلوبیت شهرک‌های صنعتی استان…..95

فصل پنجم: نتیجه­ گیری و پیشنهادات

5-1- ارزیابی معیارها……………………………………. 99

5-2- استاندارد­ سازی معیارها…………………………. 99

5-3- پیشنهادات………………………………………… 101

منابع و ماخذ…………………………………………….. 102

چکیده:

مکان­ یابی مناطق صنعتی با در نظر­ گرفتن پیامدهای اقتصادی و زیست ­محیطی یک عامل کلیدی در        برنامه ریزی‌ها و مدیریت مناطق می‌باشد. از آن جا که معیارهای مکان­ یابی متنوع و وسیع می‌باشند، لذا، لازم است معیارهای مناسب جهت تامین شرایط و ضوابط مورد ­­­نیاز انتخاب گردیده تا بهترین نتیجه حاصل گردد. توسعه پایدار نیازمند یافتن روشی جدید برای طراحی و استقرار مناطق صنعتی است، تا بتواند تاثیر زیست­ محیطی منفی حاصل از ایجاد و بهره­ برداری صنایع را به حداقل برساند.

بدین منظور و جهت ارزشیابی زیست­ محیطی مکان شهرک‌های صنعتی استان کهگیلویه و بویر­احمد هشت معیار شیب، فاصله از راه‌های ارتباطی، فاصله از آبراه، فاصله از مناطق مسکونی، کاربری اراضی، مناطق حفاظت­ شده، فاصله از گسل و فاصله از مسیل انتخاب و مورد استفاده قرار گرفت. لایه‌های اطلاعاتی معیارها به محیط GIS وارد گردید. برای استاندارد ­سازی معیارها با بهره گرفتن از منطق بولین ابتدا لایه‌های استاندارد ­شده توسط عملگر اشتراک همپوشانی گردید و در نهایت نقشه تناسب استقرار صنایع تهیه گردید. در مرحله بعد استاندارد ­سازی عوامل با توابع فازی انجام و وزن­ دهی لایه‌ها با روش زوجی انجام شد. در نهایت لایه‌های محدودیت شامل فاصله از گسل، فاصله از مسیل و مناطق حفاظت ­شده توسط منطق بولین استاندارد شد. لایه‌های شیب، فاصله از راه‌های ارتباطی، فاصله از آبراه، فاصله از مناطق مسکونی و کاربری اراضی با بهره گرفتن از توابع فازی استاندارد گردید سپس با بهره گرفتن از معادله ترکیب خطی وزنی در محیط GIS لایه ­ها تلفیق و نقشه مطلوبیت استقرار صنایع بدست آمد.

نتایج حاصل از همپوشانی بولین بیانگر آن بود که در استان کهگیلویه و بویر­احمد، 20 لکه جهت استقرار صنایع مناسب می‌باشد که در قسمت جنوب و شرق منطقه مورد مطالعه واقع گردیده­اند. نتایج حاصل از روش ترکیب وزنی نشان داد که 5/5 درصد از وسعت منطقه از مطلوبیت بالا جهت استقرار صنایع برخوردار می‌باشد. همپوشانی نقشه موقعیت‌ شهرک‌های صنعتی مستقر با نقشه حاصل از منطق بولین مشخص کرد که شهرک‌های صنعتی استان کهگیلویه و بویر­احمد در مناطق نامناسب واقع گردیده­اند. همچنین نقشه حاصل از ترکیب وزنی خطی نشان داد هیچ کدام از شهرک‌های صنعتی استان در مناطقی با مطلوبیت بالا قرار ندارند.

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1- مقدمه

افزایش جمعیت و نیاز روز افزون کشور به محصولات جدید، منجر به احداث و توسعه فضاهای تولیدی و صنعتی گردید. تعدد و تنوع و ارتقای محصولات جدید در همه عرصه‌های زندگی و پاسخ به نیازهای عمومی باعث شد تا کارخانجات تولیدی، به سرعت گسترش یافته و در مدت کوتاهی نیاز روز افزون کشور به صنایع و کارخانجات پیشرفته و مدرن تفکر احداث شهرک‌های صنعتی را پدید آورد.

رشد صنعت به صورت مجتمع، منطقه، ناحیه، قطب یا شهرک صنعتی پدیده‌ای گردید تا به لحاظ اهمیت از آغاز قرن بیستم میلادی در توسعه صنعتی کشورهای جهان و بهره‌ گیری از امکانات و قابلیت‌های هر منطقه مورد توجه ویژه قرار گیرد لزوم همگام ­شدن در راه صنعت و توسعه ملزم به در ­نظر ­گرفتن آمایش سرزمین و تقسیم نیروی کار در مناطق مختلف کشور با هدف توسعه صنعتی محورها و قطب‌ها، مکان‌هایی را برای تجمع واحدهای صنعتی به صورت شهرک یا مجتمع، انتخاب و سازماندهی کند. این سازماندهی متأثر از عواملی مانند رشد جمعیت، اشتغال، محدودیت زمین، حفاظت و توسعه محیط زیست و تعیین کاربری زمین‌های صنعتی می‌باشد (Forslid et al., 2002).

شهرک صنعتی مکانی است دارای محدوده و مساحت معین برای استقرار مجموعه‌ای از واحدهای صنعتی پژوهشی و فن‌آوری و خدمات پشتیبانی از قبیل طراحی، مهندسی، آموزشی، اطلاع‌ رسانی، مشاوره‌ای و بازرگانی که تمام یا پاره‌ای از امکانات زیر بنایی و خدمات ضروری را با توجه به نوع و وسعت شهرک و ترکیب فعالیت‌های آن در اختیار واحدهای مذکور قرار می‌دهد. در چند ­دهه اخیر ایجاد و بهره‌ برداری شهرک‌های صنعتی رشد چشمگیری داشته است. ایجاد شهرک‌های صنعتی که به منظور نیل به خودکفایی صنعتی کشور و منطقه، هدایت سرمایه‌ها و بهره‌ گیری از نیروی انسانی متخصص انجام می‌گیرد و فواید بسیاری در ارتقای سطح زندگی مردم، ایجاد کار، گردش سرمایه و بهره‌ مندی انسان‌ها دارد. اما اگر شهرک صنعتی و صنایع مستقر در آن بدون توجه به امکانات مکانی، منابع زیست‌ محیطی و دستور العمل‌های رفتاری از جمله مقررات حفاظت محیط زیست، فیزیولوژی انسان‌ها، گیاهان، حیوانات و مواهب طبیعی از قبیل آب، هوا و خاک، ایجاد شوند ممکن است باعث بروز اثرات ناسازگار شوند و بر خلاف اهداف مورد انتظار نتیجه دهند. بنابراین، اگر مکان شهرک‌ها مناسب نباشد سرمایه هدر داده شده است (منوری، 1380).

بررسی شرایط کنونی ایران و ایجاد شهرک‌ها و نواحی صنعتی در نقاط مختلف کشور، حتی پس از تصویب قانون شرکت شهرک‌های صنعتی ایران نشان می‌دهد که نه تنها به مساله آمایش سرزمین چه در مقیاس ملی و یا منطقه‌ای، حتی در شرایط حاضر توجه نمی‌شود و تقسیم کار و محدودة وظایف از دیدگاه کارشناسی مطرح نیست، بلکه سیاست‌ها و اعمال نفوذها موجبات شکل‌ گیری مسایل مرتبط با آمایش سرزمین شده و می‌شود (پولاددژ، 1373؛ دفتر برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 1364).

با توجه به اینکه توسعه و محیط زیست دو موضوع جدایی ناپذیر می‌باشند ضروری است که با دستیابی و استفاده از ابزارهای مدیریت محیط­ زیست، در کلیه‌ی برنامه‌های توسعه حداقل خسارت به منابع و محیط زیست وارد شود. اما عدم توجه به آثار و پیامدهای کوتاه ‌مدت و بلند مدت پروژه‌های مختلف، عمدتاً سبب بروز مشکلات اساسی برای انسان و طبیعت خواهد شد (منوری، 1389).

2-1- بیان مسأله

مکان‌یابی مناسب برای ایجاد یک فعالیت در حوزه جغرافیایی معین، جزء مراحل مهم پروژه‌های اجرایی به ویژه در سطح کلان و ملی به شمار می‌رود. مکان‌های نهایی باید حتی­ الامکان همه شرایط و ضوابط مورد نیاز را تامین نمایند ((Collins et al., 2001. از آنجا که مکان‌یابی دارای ماهیت مکانی است، بنابراین سامانه اطلاعات جغرافیایی ابزاری مطمئن با توانایی استفاده از لایه‌های اطلاعاتی متعدد و پردازش آن می‌باشد. همچنین با توجه به توانایی آن در مسایل تصمیم‌ گیری و ادغام و رویهم گذاری لایه‌های اطلاعاتی موجب شده است جهت مکان‌یابی مناسب از این سامانه استفاده گردد (Kao and Lin, 1996). سامانه اطلاعات جغرافیایی ابزار مهمی جهت تهیه نقشه تناسب کاربری اراضی و طراحی مکانی برای برنامه ‌ریزی و مدیریت هستند (Collins et al., 2001, Brail, 2001; Malczewski, 2004). برنامه ­ریزی مکانی شامل فنون تصمیم‌ گیری است که از انواع تحلیل تصمیم ‌گیری چند­ معیاره و ارزیابی چند­ معیاره مشتق می‌شود و ترکیب سامانه اطلاعات جغرافیایی با روش تحلیل تصمیم‌ گیری چند ­معیاره یک ابزار قوی برای برنامه ‌ریزی مکانی پدید آورده است (Malczewski, 2006). تحلیل تصمیم‌ گیری چند ­معیاره یکی از انواع روش‌های رایج می‌باشد که به وسیله سیستم پشتیبان تصمیم‌ گیری به منظور سنجش مسیرهای متفاوت در اجرای یک عمل بر اساس عوامل متعدد و همچنین مشخص­ کردن بهترین مسیر پیاده ‌سازی و اجرا می‌شود (Prakash, 2003).

عوامل موثر در انتخاب و اولویت‌ بندی مکانی بسیار مهم و در عین­ حال متنوع و متعددند. برخی از این عوامل ثابت و ایستا و برخی پویا و متغیرند بدین معنا که با گذشت زمان تغییراتی در آن‌ ها ایجاد می‌شود که اهمیت کمتر و بیشتر پیدا می‌کنند. در عین حال پاره‌ای از عوامل موثر بر اولویت ‌بندی مکانی، عینی و قابل محاسبه و برخی ذهنی و جنبه سلیقه‌ای و شخصی دارند (Ramanathan, 2001).

 اتخاذ تصمیم‌های لازم در مورد تعیین و اولویت ‌بندی مکانی از طریق پردازش فهرستی از معیارهای مختلف برای تعیین مناطق بالقوه امکان‌ پذیر است. ارزیابی چنین فهرستی از معیارهای مختلف برنامه ­ریزان را در تصمیم­ گیری می‌تواند کمک کند (رستم­پور، 1376).

3-1- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

تعیین محل کارخانه، یکی از کلیدی‌ ترین گام‌های تأسیس کارخانه است، چرا که نتایج این تصمیم در بلند مدت ظاهر شده، اثرات بسزایی از بعد اقتصادی، محیط زیست، مسایل اجتماعی و … دارد. یکی از جنبه‌های تأثیرهای درون سازمانی، تاثیر مستقیم آن در سود دهی کارخانه خواهد بود و از بّعد برون سازمانی، ساخت کارخانه‌های بزرگ در یک منطقه می‌تواند شرایط مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، محیط زیست و غیره را تحت تأثیر خود قرار دهد. تعیین محل کارخانه از نظر اقتصادی نقش مهمی در میزان سرمایه­ گذاری اولیه به هنگام تأسیس کارخانه دارد. همچنین هنگام بهره‌ برداری طرح، این تصمیم‌ گیری، تأثیر کلیدی در قیمت تمام­ شده کالا را دارد.

احداث یک یا چند واحد صنعتی در مکان‌های بهینه و در بهترین وضعیت ممکن، نه تنها گردش مواد و خدمات به مشتریان را بهبود می‌بخشد، بلکه کارخانه را در یک وضعیت مطلوب قرار می‌دهد. تصمیم‌های مرتبط با انتخاب و فراگیری ویژگی‌های مکان‌یابی یک مرکز، می‌تواند اثر بزرگی بر توانایی کسب و حفظ مزیت رقابتی باشد (Choo, 2003 Mazzrol and). ولی بی‌ توجهی به مساله مهم مکان سبب می‌شود تا واحد تولیدی به    سود دهی مورد نظر نرسد و از رسیدن به هدف خود بازماند. انجام مطالعات مکان‌یابی درست و مناسب، علاوه بر تأثیر اقتصادی بر عملکرد واحد صنعتی، اثرات اجتماعی، زیست ­محیطی، فرهنگی و اقتصادی در منطقه احداث خود خواهد داشت. در ضمن ویژگی‌های منطقه‌ای نیز به عنوان عامل کلیدی موثر در تعیین محل در مسایل مکان‌یابی محسوب می‌شوند. فراهم ساختن امکانات و تسهیلات زیر بنایی در مکانی دارای شرایط بهینه نسبت به سایر مکان‌ها، به منظور ایجاد شهرک‌های صنعتی، باعث ایجاد انگیزه برای سرمایه­ گذاری بخش خصوصی و دولتی در آن مکان می‌گردد. ارزیابی و مطالعه مکان‌های مختلف و با بهره گرفتن از روش‌های گوناگون به منظور یافتن مکان مناسب برای تخصیص این امکانات و تسهیلات ضروری است. اما پیش از پرداختن به امر مکان‌یابی شهرک صنعتی (گر چه شهرک‌های صنعتی ترکیبی یا چند ­منظوره، از رایج‌ ترین نوع شهرک‌ها هستند)، ابتدا باید نوع شهرک صنعتی بر اساس عملکرد آن با توجه به قابلیت‌های و توان‌های منطقه و بر اساس منابع تولید و در جهت سیاست‌های آمایشی در سطح ملی و منطقه‌ای مشخص گردد.

بخش خصوصی تمایل دارد واحدهای صنعتی و تولیدی خود را در نواحی و مکان‌هایی مستقر سازد که بتواند به هدف خود مبنی بر بیشینه ­کردن سود نایل گردد. این در حالی است که بخش دولتی با تکیه بیشتر بر موضوعات خاص سیاسی و اجتماعی و در جهت از میان بر داشتن نابرابری‌های منطقه‌ای و ایجاد تعادل بین مناطق مختلف و توسعه همه ‌جانبه و متوازن در سطح کشور گام بر می‌دارد و بر همین اساس اقدام به مکان‌یابی تأسیسات گوناگون می‌کند (Ruiz Puente et al., 2007).