فرش با  حیات مادی و معنوی ترکمن مأنوس است و معرف هویت و عامل وحدت طوایف مختلف بشمار می آید. نقوش در فرش اصیل ترکمن، دارای ساختاری مشخص و منسجم بوده و تا دهه های اخیر مادر ترکمن خود را ملزم به رعایت آن می دانست.آگاهی از همخوانی پدیده های اقتصادی و طبیعت زیستی، با نقوش سبک جدید، مسأله اساسی این تحقیق بوده است. هدف کلی تحقیق، شناخت دگرگونی نقوش فرش ترکمن پس از پیروزی انقلاب اسلامی و مقایسه آن، بین دو طایفه گوگلان و یموت در استان گلستان است. فرضیه اصلی این تحقیق، بیانگر آن است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نشر آگاهی و گسترش ارتباطات در دگرگونی نقش مایه های سنتی فرش دستباف ترکمن مؤثر بوده است.

   این تحقیق با روش انسان شناسی هنر و با عنایت به شیوه های مختلف زیست اجتماعی، طی دو دوره قبل و بعد از انقلاب، بدنبال آن است که کارکرد دست بافته های ترکمن را در زندگی اجتماعی- اقتصادی نمایان سازد. روش کار، بر اساس گردآوری اطلاعات بر پایه مطالعات کتابخانه ای، شرکت در همایش، مصاحبه مستقیم با سؤالات باز( بافندگان و کارشناسان)، مشاهده، استفاده از ابزارهای مردم نگارانه دیداری و شنیداری است. مهمترین دستاوردهای تحقیق عبارتند از:

• پیش از انقلاب، دستبافته های ترکمن از نظر کارکرد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی از انسجام و پیوستگی عقلایی برخوردار و در اقتصاد خانوار و رفاه زیستی- روانی بافندگان، نقش مثبت و در تداوم وحدت قوم ترکمن مؤثر بوده است.
• پس از پیروزی انقلاب، جنگ، بحران های سیاسی- اقتصادی داخلی و خارجی، افزایش سطح سواد در مقاطع مختلف تحصیلی( دختران و پسران) و …زمینه را برای تحول نقش مایه ها مهیا نمود که به سبب عدم مطالعات بنیادین فرهنگی و انسان شناسانه، نتایج مطلوب حاصل نگردید.

کلید واژه:

نقش مایه – فرش ترکمن – سبک سنتی – سبک جدید – گول    

 

فصل اول: کلیات

                  مقدمه……………………………………………………………………………….1          

1- 1         بیان مسئله…………………………………………………………………………….1

1-2          اهمیت و ضرورت موضوع پژوهش…………………………………………………….2

1-3          اهداف پژوهش ………………………………………………………………………3

1-4          چارچوب نظری پژوهش ……………………………………………………………..3

1-5          روش پژوهش ……………………………………………………………………….3

1-6          قلمرو مکانی پژوهش ………………………………………………………………..3

1-7          قلمرو زمانی پژوهش…………………………………………………………………4

1-8          ابزارهای گردآوری داده ها…………………………………………………………..4

1-9          محدودیت های پژوهش……………………………………………………………..4

 

فصل دوم: تاریخ و ساختار اجتماعی ترکمن

                  مقدمه……………………………………………………………………………..6              

2-1          واژه شناسی کلمه ترکمن…………………………………………………………….6

2-2          تاریخ  …………………………………………………………………………….7

2-2-1      آسیای میانه…………………………………………………………………………7

2-2-2      تاریخ ترکمنان……………………………………………………………………..9

2-2-3      هخامنشیان………………………………………………………………………..01

2-2-4      دین ترکمنان………………………………………………………………………..12

2-2-5      مغولان……………………………………………………………………………..12

2-2-6      دوران اواخر قاجار و پهلوی………………………………………………………. 15

2-2-6-1   ورود روس ها به آسیای مرکزی در قرن 19……………………………………….. 15

2-2-6-2   دوران پهلوی………………………………………………………………….. 15

2-3            جغرافیا……………………………………………………………………….. 16

2-3-1      موقعیت جغرافیایی……………………………………………………………… 17

2-3-2      جمعیت……………………………………………………………………….. 17

2-3-3      اصالت ترکمن…………………………………………………………………. 18

2-3-3-1   زبان………………………………………………………………………….. 18

2-3-3-2   اسب(اسب های آسمانی)……………………………………………………….. 19

2-3-3-3   موسیقی………………………………………………………………………. 19

2-3-3-4   فرش…………………………………………………………………………. 20

2-4          ساختار اجتماعی تراکمه………………………………………………………….. 20

2-4-1      هرم قدرت……………………………………………………………………… 21

2-4-2       طوایف یموت…………………………………………………………………. 21

2-4-3       تقسیمات عشیرتی یموت………………………………………………………… 22

2-4-4       طوایف گوگلان……………………………………………………………….. 23

2-4-5       تقسیمات عشیرتی گوگلان………………………………………………………. 23

2-5           عوامل مهم در تبیین ساختار اجتماعی طوایف ترکمن………………………………… 24

2-5-1       خانواده……………………………………………………………………….. 24

2-5-2       مردان…………………………………………………………………………. 24

2-5-3       زنان………………………………………………………………………….. 24

2-5-4       تأثیر جغرافیا بر فرهنگ…………………………………………………………. 25

2-5-5       اعتقادات مذهبی و باورها………………………………………………………… 26

2-5-6       اقتصاد………………………………………………………………………… 27

2-5-7       کشاورزی……………………………………………………………………… 29

 

 

  پی نوشت………………………………………………………………………..31

فصل سوم: روش / ساختار فرش ترکمن

                   مقدمه…………………………………………………………………………….35

3-1            هنر…………………………………………………………………………… 53

3-2            زیبایی………………………………………………………………………… 36

3-3           بررسی جایگاه جوامع ترکمن بر اساس مطالعات انسان شناسی………………… 36

3-4           تفاوت های عمده در فرم های هنری بین جوامع کوچک و پیچیده……………………… 38

3-5         بررسی نقش هنر بر فرد و جامعه……………………………………………………. 38

3-5-1     کارکردهای هنر…………………………………………………………………. 40

3-5-1-1  لذت حسی برای فرد……………………………………………………………. 40

3-5-1-2  یگانگی فرهنگی……………………………………………………………….. 40

3-5-1-3  هنر و ثبت تاریخ فرهنگی……………………………………………………….. 40

3-5-1-4  نقش هنر در تداوم جامعه………………………………………………………… 41

3-5-1-5  کنترل اجتماعی………………………………………………………………… 41

3-5-1-6  حفظ یا به چالش کشیدن وضع موجود…………………………………………….. 42

3-6         ساختار فرش ترکمن……………………………………………………………… 44

3-6-1      ابزار آلات قالیبافی ترکمن……………………………………………………….. 45

3-6-1-2  دار…………………………………………………………………………… 45

3-6-1-3  شانه« داراق»…………………………………………………………………… 46

3-6-1-4  گره………………………………………………………………………….. 47

3-6-1-5  پشم و رنگ…………………………………………………………………… 47

3-7        فرهنگ قالیبافی………………………………………………………………….. 48

3-7-1    باورها و آداب در بافت قالی……………………………………………………….. 48

3-7-2    چله کشی فرش………………………………………………………………….. 50

3-8       مشخصات فرش ترکمن……………………………………………………………. 51

3-9       منشأ نقش های قالی ترکمن…………………………………………………………. 52

3-10     مظاهر مشخص قالی ترکمن………………………………………………………… 52

3-11     اسامی نقوش قالی ترکمن………………………………………………………….. 53

3-12     نقش های ترکمن و الهام از طبیعت………………………………………………….. 53

3-13     گول…………………………………………………………………………….. 54

3-13-1 انواع گول های سنتی در طوایف ترکمن…………………………………………….. 54

3-13     بعد از انقلاب…………………………………………………………………….. 55

3-14     عناصر صوری در مطالعه فرش ترکمن……………………………………………….. 55

3-14-1  مهارت در بافت…………………………………………………………………. 55

3-14-2  نظم در ظاهر و مهارت……………………………………………………………. 56

3-14-3   فقدان مهارت…………………………………………………………………… 56

3-14-4   تقارن………………………………………………………………………….. 56

3-14-5   تقارن معکوس………………………………………………………………….. 56

3-14-6   ریتم…………………………………………………………………………… 57

3-14-7   طرح های حاشیه ای…………………………………………………………….. 57

3-14-8   تزئین بخش های مهم……………………………………………………………. 57

3-14-9   نماد پردازی……………………………………………………………………. 58

3-14-10 فقدان ثبات تصویری ……………………………………………………………. 58

3-14-11 فقدان یکدستگی نمادها…………………………………………………………. 58

3-14-12 نام نقش ها…………………………………………………………………….. 59

3-14-13 توزیع جغرافیایی تفسیر طرح های مشابه……………………………………………. 59

3-14-14 استنباط از معنی………………………………………………………………… 59

3-14-15 ثبات نمونه های شیوه کار در مقابل ثبات تفسیر……………………………………… 60

3-14-16 سوء تغییر در تقاضا……………………………………………………………… 60

3-14-17 تأثیر سطوح تزئینی……………………………………………………………… 60

3-14-18 سبک…………………………………………………………………………. 60

3-14-19 ثبات شکل…………………………………………………………………….. 60

3-14-20 تبدیل شکل در موارد جدید……………………………………………………… 61

3-14-21 تعیین فنی شکل………………………………………………………………… 61

3-14-22 ویژگی انحصاری سبک…………………………………………………………. 61

3-14-23 نقش مایه های ترکیبی…………………………………………………………… 62

3-14-24 بافنده در محدوده فرهنگی خود…………………………………………………… 62

3-14-25 سیطره سبک بر نوآوری………………………………………………………… 62

3-14-24 عناصر شاخص سبک…………………………………………………………… 62

3-14-27  نابسامانی های کیفی……………………………………………………………. 63

3-15       عوامل عمده عدم ثبات رنگ در منطقه……………………………………………… 63

3-16        مشکلات فرش ترکمن در مصاحبه با بافندگان………………………………………. 63

                   پی نوشت………………………………………………………………………. 65

فصل چهارم: تحلیل

                  مقدمه……………………………………………………………………………..68

4-1         نمونه‌ای از قدیمی­ترین فرش بجای مانده از ترکمن‌های یموت…………………………. 70

4-2         نتایج …………………………………………………………………………… 75

4-3         پیشنهادات ………………………………………………………………………. 76

                 پی نوشت…………………………………………………………………………..77

4-4        منابع و مواخذ……………………………………………………………………. 78

مقدمه:

   ترکمنان، دسته ای از کوچ نشینان زرد پوست آسیای مرکزی بودندکه بدلیل شیوه خاص معیشتی و ویژگی های مترتب بر جوامع کوچک(بدوی) شناخت تاریخ آنان به آسانی میسر نیست. از اینرو، محققان با توجه به شرایط جغرافیایی، تاریخی، اقتصادی، فرهنگ مادی و …راه را برای شناخت عمیق تر فرهنگ این مردم هموار می کنند.

   فرش، بعنوان یکی از مظاهر فرهنگ مادی ترکمن، حامل بخشی از  تجربیات قومی حاصل از فراز و نشیب های طوایف مختلف در طول حیات خویش است. تراکمه، فرش را روح  و یکی از اسناد چهارگانه اصالت و هویت قومی ( زبان، موسیقی، فرش، اسب) دانسته و به آن مباهات می کنند. در این نوشتار، به بررسی دگرگونی نقش در فرش ترکمن در دو طایفه یموت و گوگلان( ساکن در استان گلستان)، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از منظر انسان شناسی هنر پرداخته شده است.

      از دیدگاه انسان شناسی، هیچ فرهنگی را نمی توان بدون هنر متصور شد. از اینرو، انسان شناسان هنر در مطالعه هنرجوامع کوچک، هنر را بر اساس مهارت های ویژه، زیبایی معنا دار و خلاقانه، که بر جنبه های ارتباطی و  عقاید عموم تأثیر گذار است، تعریف می کنند. بر این مبنا، انسان شناسان هنر با کشف شیوه های زیست یک اجتماع، به فهم دلایل خاص تولید هنری و کشف نظام زیبایی شناختی یک پدیده فرهنگی می پردازند. فرش اصیل ترکمن، با حفظ ساختاری مشخص و دارا بودن ویژگی های منحصر به خود، تا دهه های اخیر، حافظ اصالت و هویت قومی بوده  و مادر ترکمن آنرا سینه به سینه به دختران خود، به ودیعه می گذاشت.

   قبل از پیروزی انقلاب ، فرش دستباف ترکمن  نقش مؤثری در اقتصاد و رفاه خانوار داشته و پس از انقلاب،  تحت تأثیر سیاست های اقتصادی داخلی و خارجی، به منظور رقابت و حفظ بازار ، اقدام به تغییراتی در ساختار دار،طرح و رنگ و… دستخوش دگرگونی گردید.

 1-1 بیان مسئله:

   فرش، تنیده با زندگی ترکمن است. فرش نه تنها، ارزشمندترین یادگار از مهارت خلاق مادر ترکمن محسوب می شود، بلکه، بدلیل شیوه خاص زندگی (معیشت بر پایه شکار، گردآوری، سکونت گاه های موقت، ساختار اجتماعی- قبیله ای و…) منبع غنی ای برای مطالعات مردم شناسی و تاریخی آنان نیز بشمار می آید.  در فرش های اصیل ترکمن، ما به یک منبع زیبایی شناسی از کار و تلاش گروهی بر می خوریم که طی نسل های متوالی گردهم آمده و اگر خطری در کمین این بازمانده گرانبهای ازمنه دور دست و کهن باشد، همانا شرایط تمدن و تاراج گری زندگی کنونی است. بدون شک مطالعات انسان شناسانه بر روی یک فرهنگ، علاوه بر فراهم نمودن درک متغیرها موجبات شناخت عمیق و همه جانبه، زمینه را برای ایجاد تحولات مثبت آگاهانه در زمینه های مختلف فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی فراهم می آورد.

   پژوهش حاضر، بطور اخص با نگاهی انسان شناختی به بررسی و تحلیل دگرگونی فرش ترکمن های استان گلستان ( یموت و گوگلان) می پردازد تا در این میان  بتوان، ضمن بیان ویژگی های زیبایی شناسی ذاتی  فرهنگ ترکمن به موقعیت اجتماعی تولید، رواج و پذیرش اثر هنری توجه نمود. لازم به ذکر است که هدف از تحقیق حاضر، ورود به مبحث نمادشناسی نقوش نبوده چرا که خود مستلزم مطالعات و بررسی های درزمانی و تطبیقی بسیار گسترده تری است.

   سؤال اصلی تحقیق این است که آیا تغییرات ساختاری دستبافته های ترکمن طی دو دوره، بر اقتصاد خانوار و رفاه جامعه تأثیر گذار بوده است؟ و یا دگرگونی های حادث در نقوش با سیر پذیرش بازار همسو و هم جهت بوده است؟

  2-1اهمیت و ضرورت موضوع پژوهش:

   فرش دستباف ترکمن، به عنوان برترین فعالیت اقتصادی زنان، کاربردی ترین هنر و عامل تبلور عینی فرهنگ بومی  و اصیل مردمی است که باور های طوایف مختلف ترکمن در آن متجلی است. مهمترین عامل توجه اقوام ترکمن  به فرش دستباف ، به مبانی و ارزش ها ی والای فرهنگی این « هنر – صنعت»مربوط می شود چرا که هر طرح و نقش و هر رنگ و رنگامیزی ، خود یاداور آداب، رسوم، عادات و سنت ها و در مجموع فرهنگ بومی و آداب معنوی جامعه است که چون دری گران بها و تحفه ای نفیس باید حفظ و حراست شود و بدیهی است که هرگونه سهل انگاری و تعلل در این زمینه آثار زیانبار و غیر قابل جبرانی خواهد داشت.

   از منظر دیگر، بدلیل آنکه ترکمن ها، جزو اقوام مرز نشین( گروهی از یموت ها در کشور ترکمنستان و جمع کثیری در ایران) هستند و با توجه به جایگاه هویتی- اصالتی فرش برای ترکمن ها و نیز فعالیت های گسترده کشور ترکمنستان در نشر فرهنگی و جاذبه های قومی،  پرداختن به مطالعات انسان شناسی (هنر) ضمن صیانت از مرزهای فرهنگی-سیاسی، گسترش مرزهای فرهنگی را در پی خواهد داشت. 

 3-1 اهداف پژوهش:

–   بررسی دگرگونی نقش، در فرش ترکمن یموت و گوگلان، در پس از پیروزی انقلاب(استان گلستان)

–  تحلیل ساختاری فرش ترکمن در قبل و پس از انقلاب.

 4-1 چارچوب نظری پژوهش: 

   تحقیق حاضر ، دگرگونی نقش فرش ترکمن را در چهار فصل بررسی می کند. در فصل اول، کلیات تحقیق مطرح می شود. فصل دوم، مشتمل بر مطالعه ای اجمالی از تاریخ، در سه دوره هخامنشیان، مغول، پهلوی  است. از دیگر بخش های این فصل جغرافیا و بیان تأثیر آن بر فرهنگ، تبیین ساختار اجتماعی و اصالت ترکمنان و معرفی دو طایفه یموت و گوگلان است. در فصل سوم، به بیان روش انسان شناسی هنر و تعاریف آن از هنر و زیبایی در مطالعه جوامع کوچک و نیز به ساختار فرش ترکمن و مطالعه عناصر صوری در آن پرداخته شده است. فصل چهارم، اختصاص به تحلیل نقوش فرش قدیم و جدید، نتایج و پیشنهادات دارد.

 5-1روش پژوهش:  

این پژوهش، از نظر هدف، بنیادی-کاربردی  و از منظرروش تحقیق، توصیفی است.

 6-1قلمرو مکانی پژوهش:

تحقیق در دشت گرگان ( شرق دریای خزر)، محل سکونت اقوام یموت ( شهرستان های بندر ترکمن و آق قلا)و گوگلان( شهرستان گنبد کاووس) به عمل آمده.

 

 7-1قلمرو زمانی پژوهش: