چکیده

این پایان‎نامه به «بررسی وضعیت موسیقی و نی‎نوازی در دوره قاجار» می‎پردازد. موضوع این رساله در بین سالهای (1345-1210ق) عمدتاً دربار تهران واصفهان را دربرمی‎گیرد. در این رساله باتوجه به بررسی‎هایی که صورت گرفت نشان می‎دهد ساز نی یکی از متداول‎ترین سازهای موسیقی کلاسیک ایرانی است و نوازندگان این ساز به صورت تکنوازی و گاهی به صورت همنوازی فعالیت می‎کردند و نوازندگان تحت حمایت دربار بوده‎اند. اکثر این نوازندگان اصفهانی بوده و شیوه نوازندگی آنان تحت تأثیر مکتب اصفهان است. از تصاویر و صفحات ضبط شده مشخص گردید که از نی کوتاه بیشتر استفاده می‎شده و نی بین دو دندان جلویی قرار می‎گرفته، نوازندگان در این دوره در معرفی و شناخت این ساز و ورود به دربار نقش بسزایی داشته‎اند.

کلید واژگان:

نی، نی نوازان، دوره قاجار، آوا نگاری.

کلیات

در این پایان‎نامه به‏وضعیت موسیقی در دوره قاجار پرداخته می‎شود و سپس وضعیت ساز نی و نی‎نوازان. به همین دلیل پایان‎نامه دربردارنده‎ی معرفی نوازندگان نی در این دوره و پرداختن به صفحات ضبط شده آنان است. باتوجه به اینکه به ساز نی به علت دشواربودن در نوازندگی نسبت به نوازندگی سازهای دیگر و مورد حمایت قرار گرفتن کمتر نسبت به سایر سازها، نوازندگان کمتری به این ساز تمایل نشان داده‎اند و به همین دلیل است باتوجه به مستندات موجود کمتر تحقیقی صورت گرفته است. باتوجه به راویان این ساز و شواهد عینی ردیف‎هایی که مخصوص این ساز باشد ارائه نشده، هر چند دربار قاجار، تهران را به عنوان پایتخت خود انتخاب کرده بودند اما چون اکثر نوازندگان از شهر اصفهان بودند و درباریان در اصفهان نیز حضور داشتند موضوع این رساله در محدوده زمانی (1345-1210ق) دربار تهران و اصفهان را دربرمی‎گیرد. طبق بررسی‎ها و تحقیقات انجام شده، به علت اندک بودن نوازندگان و استادان این ساز و عدم وجود یک ردیف مناسب برای این ساز، هنرجویان و نوازندگان این ساز، برای رفع کاستی‎های موجود در یادگیری، مجبور بودند از منابع سازهای دیگر به‎خصوص تار استفاده کنند. بر همین اساس برای پیگیری بهتر تحولات می‎بایست از تغییرات اخیر، معاصر و قبل‎تر از آن شروع و به صورت ریشه‎یابی وارد دوره‎های قدیمی‎تر شویم با علم به اینکه از این ساز بیشتر روایت شده و نقش آن بر کتیبه‎ها درج گردیده است.

می‎توان در این تحقیق دو فرضیه و دو سؤال مهم را مطرح کرد: فرضیات: 1ـ در تمام دوره قاجار نی نوازی به یک اندازه مورد توجه نبوده است. 2ـ اکثر اجراها بدون در نظر گرفتن شرایط و مکان اجرایی در یک قالب و ژانر مشخصی صورت می‎گرفته است.

سؤالات: 1ـ آیا ساز نی در دربار قاجار از یک روند تثبیت شده برخوردار بوده است؟

2ـ آیا نی نوازی قاجار برای اجرا در شرایط مختلف مثل اجرای در دربار یا اجرای در محفل و… ژانرهای خاصی را انتخاب می‎کرده‎اند؟

این تحقیق توصیفی ـ تحلیلی بوده است و با بهره گرفتن از تکنیک‎های کتابخانه‎ای و تاریخ موسیقی و مقالات و منابع موجود در موسیقی قاجار و پایگاه‎های معتبر اینترنتی انجام می‎شود.

از آنجا که اکثر تحقیقات در مورد این ساز بدست موسیقی‎دانانی که ساز آنها نی نبوده، نمی‎توان تصور روشنی از وضعیت این ساز و نوازندگان در دوران قاجار نشان داد. به همین دلیل تحقیق جامع در این مهم، امری ضروری به نظر می‎رسد هر چند منابع موجود بسیار اندک می‎باشد.

فهرست مطالب

وضعیت ساز نی و نی نوازان در دوره قاجار                           1

بخش اول

تاریخچه مختصر قاجار                                                        2

وضعیت موسیقی در دوره قاجار                                                                    2

وضعیت موسیقی و موسیقی‎دانان در حکومت پادشاهان قاجار                                  4

بخش دوم

رابطه نی نوازان و تحولات شکل گرفته در موسیقی قاجار                                       12

معرفی نی نوازان در دوره قاجار و شرح زندگی آنها                                              14

تاریخچه مختصر ساز نی                                                                            14

نوازندگان نی در دوره قاجار                                                                        19

بخش سوم

آوانگاری تعدادی از نواخته‎های نی نوازان قاجار                           26

عراق ماهور، صفدرخان                                                                             27

آواز بیات ترک، نائب اسدالله                                                                        29

تصنیف گیلکی و رنگ، نائب اسدالله                                                               31

آواز بیداد، نائب اسدالله                                                                             33

رنگ فرح، اکبرخان                                                                                  34

آواز اصفهان، نائب اسدالله                                                                           37

آواز دشتی، نائب اسدالله                                                                            38

آواز اکبرخان                                                                                         39

تصنیف بیداد، نایب اسدالله                                                                         40

نتیجه گیری                                                                                                              42

منابع                                                                                                                         45

ضمائم                                                                                                                       46

چکیده انگلیسی                                                                                                       46

عنوان انگلیسی                                                                                                        47

مقدمه

وضعیت ساز نی و نی‎نوازان در دوران قاجار

دراین دوره به‏علت رواج شریعت گرایی، موسیقی تحریم شد و دانستن ساز و آواز با لهو ولعب به صورت جدی مطرح شد. این تحریم تا زمان قاجاریه ادامه داشت که اهالی و دوستداران موسیقی با مشکلات زیادی روبرو بودند اما همین که در این دوره و حتی دوره قاجاریه از اهل موسیقی به عنوان عَمَله طرب یاد می‎شود، بیانگر آن است که موسیقی با نگاه عیش و طرب دیده می‎شد و جنبه‎های هنری آن مورد توجه نبود. در نزد عوام و در صحنه اجتماعی که تحت تأثیر علمای دینی قرار داشتند موسیقی چندان مقامی نداشت و تقریباً به صورت مخفیانه دنبال می‎شد. جعفر شهری در کتاب تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم می‎گوید:

«تار زنی و تار سازی دو حرفۀ کافرگونه تلقی می‎شد که متابعت از شیطان به شمار می‎رفت و اهل این دو حرفه طرد و تکفیر می‎شدند نه کسی دوست و مونس آنها می‎شد و نه کسی به آنها منزل می‎داد، چرا که اعتقاد داشتند صدای ساز خانه را