پیشگفتار: 5

1-1 بیان مسأله: 8

1-2 اهمیت و ضرورت انجام تحقیق : 9

1-3 اهداف تحقیق……………………………….9

1-3-1 هدف اصلی………………………………….9

1-3-2 اهداف فرعی…………………….9

1-4 سوالات تحقیق : 9

1-4-1 سوال اصلی: 9

1-4-2سوالات فرعی: 9

1-5 روش تحقیق ……………………………..9

1-6 محدودیت ها…………………..10

2-1 سانسور. 12

2-2 روش‌های سانسور. 12

2-2-1 سانسور پیشگیرانه (پیش از انتشار) : 12

2-2-2 سانسور پیگیرانه / تعقیبی (پس از انتشار) : 12

2-2-3 سانسور قانونی و غیرقانونی: 13

2-2-4 سانسور رسمی و غیررسمی.. 13

2-2-5 سانسور اقتصادی.. 13

2-2-6 خودسانسوری: 13

2-3 انواع سانسور. 14

2-3-1 سانسور سیاسی – اجتماعی.. 14

2-3-2 سانسور اخلاقی.. 14

2-3-3 سانسور دینی.. 14

2-4 سانسور در خدمات كتابداری.. 14

2-4-1 سانسور در مرحله مجموعه‌سازی: 15

2-4-2 سانسور در مرحله سازماندهی مواد. 15

2-4-3 سانسور در مرحله امانت.. 15

2-5 سانسور در عصر حاضر. 16

2-6 نظارت استبدادی.. 19

2-6-1 عصر محمدشاه قاجار. 19

2-6-2 عصر ناصرالدین شاه 20

2-6-2-2 وزارت انطباعات.. 22

2-6-2-3 اداره سانسور. 23

2-6-3 عصر مظفر الدین شاه 24

2-6-3-1 امین السلطان. 24

2-6-3-2 عین الدوله. 25

2-6-3-3 امین الدوله. 25

2-6-3-4 نظارت مظفری و تشکیل مجلس… 25

2-6-3-5 صدور و مجوز امتیاز. 25

2-1-3-6 تصویب قانون اساسی.. 26

2-7 سانسور در دورة رضاشاه 27

2-7-1 مطبوعات داخلی……………………….27

2-7-2 مطبوعات برون مرزی.. 31

2-8 پیشینه تحقیق…………………………34

 

 

3 -1 به قدرت رسیدن محمد رضا شاه 37

3-2 ایدئولوژی حكومت پهلوی هاا…………………..38

3-3 قوانین مصوبه در امر مطبوعات.. 51

3-3-1 قانون سوم دیماه سال 1321: 51

3-3-2 قانون مطبوعاتی زنگنه. 54

3-3-3 قانون مطبوعاتی دکتر مصدق.. 57

3-3-4 قانون مطبوعاتی  1334………………59

4-1 سانسور در سال های 1320 تا 1332. 62

4-2 پدیده جانشینی.. 68

4-3 تشکل های مطبوعاتی.. 73

4-4 مجلس و مطبوعات.. 77

4-5 سانسور مطبوعات پس از کودتای 28 مرداد. 89

نتیجه گیری.. 101

منابع: 104

کتاب و مقاله. 104

اسناد. 109

مذاکرات مجلس… 109

روزنامه ها 110

منابع انگلیسی.. 111

پیشگفتار:

سانسور، محدودیت آزادی گفتار و کردار است و در زمینه‌های اخلاقی و سیاسی در همه جوامع کم و بیش اعمال می‌شود. حتی در آزادترین جوامع، معیارهای رفتاری معینی وجود­دارد و تا زمانی­که تغییر­نکرده ـ به آهستگی و تدریجی ـ سانسور را اجتناب­ناپذیر می­سازد.  در این پژوهش، سانسور در مطبوعات در نظر است و دامنه تاریخی آن، دوران پهلوی دوم را دربرمی­گیرد.

در سال­های حکومت رضاشاه که مطبوعات گسترش کمی و کیفی بی­سابقه­ای یافت، به همان نسبت یک دستگاه سانسور نیرومند برپا شد که کارآمدترین سانسور را در یک دوره نسبتاً دراز تاریخ ایران برقرارکرد. مطبوعات بیش از همه، زبان طبقه متوسط است و طبقه متوسط کوچک ایران آن روز، گرایش و توانایی چالش­کردن دستگاه شهربانی رضاشاهی را نداشت. مخالفت­ها اندک و محدود بود و کنترل آن، آسان. روزنامه­ها جز آنچه دلخواه مقامات دولتی بود، نمی­نوشتند. روزنامه­های مخالف، مانند دنیا، عمری کوتاه داشتند. نشریات زیرزمینی و بیشتر اعلامیه­ها اندک بودند و چاپخانه­های‌شان زود کشف می­شد. شیوه ­های بی­رحمانه سرکوبگری بی­آنکه پردامنه باشد، برای به­راه­آوردن مخالفان و ناراضیان بسنده می­بود. پس از رضاشاه، در آن دوازده سالی که پنج سالش در اشغال خارجی گذشت، همان اوضاع و احوال پیش از رضاشاه با ابعاد بزرگ­تر بازگشت. از هر گوشه صدها روزنامه رنگارنگ ـ به اندازه­ای که دیگر در یافتن نام برای روزنامه­ها درمی­ماندند، سربرآوردند. آزادی مطبوعات به بالاترین درجه بود و سانسور و هر کنترل دیگری، از جمله مسئولیت مدنی مطبوعات، تقریباً ناموجود. در سال ۱۳۲1، نخست­وزیر وقت، قوام، که عضو اشرافیت کهن ایران بود، با همه ویژگی­های استبدادی آن، همه روزنامه­ها را توقیف­کرد و چند روزنامه دولتی را به­جای آنها انتشار داد، ولی حکومتش دیری نپایید و سایه این ضربتی که به مطبوعات زد، تا پایان زندگی سیاسی­اش، او را دنبال­کرد. آزادی مطبوعات در آن سال­ها، بیشتر با حکومت نظامی محدود می­شد که با رأی مجلس برقرارشد و مقررات آن، اجازه دستگیری نامحدود افراد و توقیف روزنامه‌ها را می­داد. در دوره سال­های 1320 تا 1332، فراوانی امتیاز روزنامه­هایی که اساساً برای انتشار مرتب گرفته نشده­بود، به مدیران روزنامه­های توقیف­شده اجازه­می­داد تا روزنامه خود را با نام تازه ـ که در زیرش با حروف ریزتر می­نوشتند «بجای ـ به همان صورت انتشاردهند.

حمله یا انتقاد تند به پادشاه، مخالفت با حکومت وقت، تبلیغات کمونیستی در دوره رضاشاه و پس از ۱۳۲۷ و غیرقانونی­شدن حزب توده، هواداری از کودتا، انقلاب و مبارزات چریکی در جهان زمینه ­های اصلی سانسور بودند.

محمدرضاشاه در سال‌های قدرت مطلق خود، از سال ۱۳۳۲ و به­ویژه از سال ۱۳۳۴، نمونه دوران رضاشاه را پیش­چشم داشت، ولی او با طبقه متوسطی بسیار نیرومندتر روبرو بود که بخش بزرگی از آن، سرنگونی رژیم پادشاهی را می­خواست و بخش بزرگتری مشارکت در فرایند سیاسی را. مطبوعات ایران که در دوره رضاشاه حرفه­ای شده بود، در سال­های پس از او، رشد همه سویه­ای کرد و به یک رکن مهم نظام سیاسی تبدیل­شد. کنترل این مطبوعات در سال­های دیکتاتوری محمدرضاشاه به مراجع سانسوری واگذارشد که هرگز نه فرماندهی یگانه یافتند و نه استراتژی روشنی. ساواک یک سر سانسور بود و اداره انتشارات و تبلیغات زیرنظر نخست­وزیر (بعداً وزارت اطلاعات و باز بعداً وزارت اطلاعات و جهانگردی) سر دیگر آن و وزارت فرهنگ و هنر سانسور کتاب، فیلم و تئاتر را برعهده داشت.

این پژوهش شامل چهارفصل است. فصل اول به كلیات پژوهش می ­پردازد. در فصل دوم پیشینة سانسور در ایران را از ورود روزنامه و در قالب دوره­ های حکومتی هر یک از شاهان از دورة محمدشاه تا پایان دورة پهلوی اول دربردارد. در فصل سوم به ساختار قدرت در دورة پهلوی دوم و قوانین مصوبه در امر مطبوعات: قانون سوم دی­ماه1321، قانون مطبوعاتی زنگنه و قانون مطبوعاتی دکتر مصدق و قانون 1334 پرداخته­شده است که برای درک بهتر از شرایط و چگونگی ایجاد سانسور ضروری به نظر می رسید. فصل چهارم به سانسور مطبوعات در دوران پهلوی دوم اختصاص دارد. در این فصل به تفصیل، روند سانسور مطبوعات و دوره­ های انقباض و انبساط آن در دوره­ های مختلف اشاره دارد و در بخش های مجلس و مطبوعات، سانسور مطبوعات در سال­های 1320 تا 1332، پدیدة جانشینی، تشکل­های مطبوعاتی و سانسور مطبوعات پس از کودتای 28 مرداد تنظیم­شده است.

 1-1 بیان مسأله:

از انتشار روزنامه کاغذ اخبار توسط میرزا صالح شیرازی تا انقلاب مشروطه، دورة تأسیس و تکوین مطبوعات ایران است. در این بازة زمانی مطبوعات رشد کمی و کیفی چشمگیری یافتند. همین امر سبب شد که ادارة سانسور به پیشنهاد اعتمادالسلطنه و در زمان ناصرالدین شاه شکل بگیرد. فعالیت­های مطبوعاتی از انقلاب مشروطه تا استقرار پهلوی اول، با وجود محدودیت­ها و فشارهای گوناگون نسبتاً پویا و پررونق بود. با تثبیت قدرت رضاشاه، از رونق و پویایی مطبوعات کاسته شد و نظارت و سانسور دولتی افزایش یافت. از آنجا که وی نقد آزادی­خواهان را برنمی­تافت بر مطبوعات سانسور شدیدی اعمال کرد. در آغاز، وزارت داخله و معارف این وظیفه را بر عهده داشتند، اما از سال 1308 به بعد وزارت دربار با مسئولیت عبدالحسین تیمور تاش پایة اصلی سانسور مطبوعات شده و یگانه مرجع رسیدگی به توقیف جراید، وزیر دربار شد. پس از کشته­شدن تیمور تاش، مجدداً وزرات داخله و معارف مجری سانسور مطبوعات شدند. با تأسیس ادارة راهنمای نامه نگاری این نهاد مجری سانسور مطبوعات شد و هیچ روزنامه­ای حق نداشت مطالب خود را بدون اجازه این نهاد منتشر نمایند.

سانسور مطبوعات در دورة پهلوی دوم دارای فراز و فرودهای فراوانی بوده است. به طور کلی در ارتباط با

 سانسور  مطبوعات سه دوره از هم قابل تمیز است:

• دورة از شهریور 1320تا کودتای 28 مرداد 1332
• از کودتای 28 مرداد تا 1356
• سال های 1356 و 1357

پایان زمامداری پهلوی اول آغاز آرایش سیاسی جدیدی در مطبوعات بود به طوری که نیروهای سرکوب شده در دهة پیش به صحنة سیاسی آمدند. گسترش کمی و تنوع فکری سیاسی-اجتماعی افراد فعال در عرصة مطبوعات از ویژگی­های این دوره است. بر خلاف سال­های حکومت رضا شاه، فضای حاکم بر مطبوعات این دوره، فضای انتقاد و حتی مخالف بود. این ویژگی با وجود تلاش­ های دولت تا کودتای 28 مرداد دوام آورد. پس از کودتا سیاست سانسور و تحدید مطبوعات با شدت و جدیت بیشتری دنبال شد و فضای سنگین و نفس­گیری که محصول حکومت کودتا بود، ادامة حیات را روز به روز برای مطبوعات دشوارتر کرد.

سانسور مطبوعات در دورة پهلوی دوم شامل حوزه های سیاسی بود، اما پس از 15خرداد 1342 حوزه های مذهبی را نیز دربرگرفت. قریب ده سال پس از کودتا، سانسور منحصراً با فرمانداری نظامی سازمان امنیت بود. از حکومت علم به بعد سانسور مطبوعات به ادارة کل انتشارات و رادیو که بعداً به وزارت اطلاعات تبدیل شد، محول گردید. در سال 1356 با اعلام فضای باز سیاسی دوران تازه­ای در حیات مطبوعات ایران آغاز و در اواسط سال1357 سانسور به کلی برداشته شد.

1-2 اهمیت و ضرورت انجام تحقیق :

نبودن پژوهش و تحقیقی جامع در ارتباط با سانسور مطبوعات در دوره پهلوی دوم، احساس نیاز و خلاءی بود که نگارنده را بر آن داشت تا با پژوهشی در این زمینه بتواند بخشی از این خلاء را پر نمایند به ویژه آن که تکیه اصلی این پژوهش بر اسناد این دوره است.

1-3  اهداف تحقیق

1-3-1 هدف اصلی

1-1- فواید ارزش تغذیه ای آبزیان………………………………………………………………….. 2

1-2- ماهی کپور……………………………………………………………………………………. 3

1-3- لزوم فرآوری ماهی کپور…………………………………………………………………….. 4

1-4- لزوم استفاده از محصولات دارای ارزش افزوده……………………………………………. 5

1-5- گوشت چرخ­شده ماهی…………………………………………………………………….. 6

1-6- سوریمی و فرآورده های مرتبط با آن……………………………………………………….. 7

1-6-1- فرایند تهیه سوریمی…………………………………………………………………….. 9

1-6-2- پسآب ناشی از فرایند………………………………………………………………….. 11

1-6-3-برآورد کیفیت ژل……………………………………………………………………………. 11

1-6-4- تغییرات سوریمی در طول دوره انجماد………………………………………………… 11

1-7- آنتی­اکسیدان­ها……………………………………………………………………………… 12

1-7-1-انواع آنتی­اکسیدان­های غذایی…………………………………………………………….. 12

1-7-1-1- آنتی­اکسیدان­های اولیه……………………………………………………………….. 12

1-7-1-2- آنتی­اکسیدان­های ثانویه…………………………………………………………….. 13

1-7-1-3- آنتی­اکسیدان­های سینرژیستی……………………………………………………… 13

1-7-2- آنتی­اکسیدان­ها با توجه به مکانیسم آن­ها در بازدارندگی اکسیداسیون لیپیدها……. 13

1-7-3- مسیر تولید و هدف کاربرد آنتی­اکسیدان­ها……………………………………………. 14

1-7-4- تاریخچه کاربرد آنتی­اکسیدان­ها در مواد­غذایی………………………………………… 15

1-7-5- آنتی­اکسیدان­های سنتزی و طبیعی……………………………………………………. 15

1-7-5-1- آنتی­اکسیدان­های سنتزی…………………………………………………………….. 15

1-7-5-2- آنتی­اکسیدان­های طبیعی……………………………………………………………… 16

1-7-5-3- مزیت و ومعایب آنتی­اکسیدان­های طبیعی…………………………………………. 17

1-7-6- مقایسه فعالیت آنتی­اکسیدانی آنتی­اکسیدان­های سنتتیک و آنتی­اکسیدان­های طبیعی….18

1-8- اسانس ­های ضروری……………………………………………………………………….. 19

2-1- منشا و طبقه ­بندی اسانس ­ها……………………………………………………………. 21

2-2- خواص بیولوژیکی و مکانیزم عمل اسانس ­ها…………………………………………… 22

1-8-1- مرزنجوش……………………………………………………………………………….. 24

1-9- پرسش اصلی تحقیق…………………………………………………………………… 25

1-10- فرضیه ­های تحقیق………………………………………………………………………. 25

فصل دوم: مرور منابع

1-2- سوابق تحقیقات…………………………………………………………………………… 27

فصل سوم: مواد و روش‌ها

3-1- مواد………………………………………………………………………………………… 32

3-1-1- مواد مصرفی…………………………………………………………………………….. 32

3-1-2- وسایل غیرمصرفی…………………………………………………………………. 32

3-2- روش­های تولید…………………………………………………………………………. 32

 

 

3-2-1- تهیه گوشت چرخ­شده و شسته­شده ماهی (سوریمی)……………………… 32

3-3- روش­های اندازه ­گیری……………………………………………………………………. 33

3-3-1- اندازه ­گیری پروتئین……………………………………………………………………. 33

3-3-2- اندازه ­گیری چربی کل………………………………………………………………… 33

3-3-3- اندازه ­گیری خاکستر……………………………………………………………….. 34

3-3-4- اندازه ­گیری پراکسید………………………………………………………………… 34

3-3-5- اندازه ­گیری تیوباربیتوریک­اسید……………………………………………………… 35

3-3-6- اندازه ­گیری مواد ازته فرار……………………………………………………….. 35

3-3-7- شمارش باکتری­ های سرماگرا …………………………………………………… 35

3-3-8- شمارش سودوموناس­ها…………………………………………………………. 35

3-3-9- رنگ­سنجی………………………………………………………………………… 35

3-3-10- تجزیه و تحلیل آماری……………………………………………………….. 36

فصل چهارم: نتایج

4-1- پارامترهای شیمیایی…………………………………………………………….. 38

4-1-1- آنالیز تقریبی (چربی، پروتئین و خاکستر)…………………………………. 38

4-1-2- پراکسید………………………………………………………………………….. 39

4-1-3- تیوباربیتوریک­اسید……………………………………………………………… 40

4-1-4- مواد ازته فرار……………………………………………………………………. 41

4-2- شاخص ­های میکروبی……………………………………………………………….. 42

4-2-1- باکتری­ های سرماگرا……………………………………………………………… 42

4-2-2- باکتری­ های سودوموناس­……………………………………………………….. 43

4-3- رنگ­سنجی……………………………………………………………………….. 44

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1- پارامترهای شیمیایی……………………………………………………………. 46

5-1-1- آنالیز تقریبی (چربی، پروتئین و خاکستر)…………………………………… 46

5-1-2- پراکسید…………………………………………………………………….. 46

5-1-3- تیوباربیتوریک­اسید…………………………………………………………….. 47

5-1-4- بازهای ازته فرار………………………………………………………………… 48

5-2- شاخص ­های میکروبی (باکتری­ های سرماگرا و باکتری­ های سودوموناس)………… 49

5-3- آنالیز رنگ……………………………………………………………………….. 51

نیجه‌گیری نهایی……………………………………………………………………… 52

پیشنهادات…………………………………………………………………………….. 52

فهرست منابع…………………………………………………………………………… 53

چکیده:

در این مطالعه اثرات آنتی­اکسیدانی و آنتی­باکتریایی اسانس مرزنجوش بر ماندگاری سوریمی در طول دوره نگهداری در انجماد مورد بررسی قرار گرفت. بعد از تهیه سوریمی به روش دستی، نیمی از آن به عنوان تیمار شاهد با نگهدارنده­های انجماد و نیم دیگر آن به عنوان تیمار سوریمی حاوی 5/0 درصد (وزن به حجم) اسانس مرزنجوش، پس از مخلوط­کردن با اسانس، در پلاستیک­های مخصوص فریزر بسته­بندی و در دمای ۱۸- درجه سانتی ­گراد به مدت ۰، ۱، ۳ و ۶ ماه نگهداری شدند. نتایج نشان داد كه، پس از گذشت ۶ ماه نگهداری در حالت انجماد، اختلاف معنی­داری بین درصد خاکستر در دو تیمار وجود نداشت، اما میزان پروتئین و چربی در تیمار شاهد (سوریمی بدون افزودنی) نسبت به سوریمی حاوی 5/0 درصد اسانس مرزنجوش كمتر بود(05/0P<). همچنین میزان TBA و TVN و پراکسید سوریمی عمل­آوری شده با اسانس مرزنجوش نسبت به شاهد در تمام ماه­ها دارای روند کاهشی معنی­دار بود. میزان باکتری­ های سرماگرا و سودوموناس­ها در هر دو تیمار در ماه­های صفر، اول و سوم مشابه بود. اما در پایان ماه ششم میزان باکتری­ ها در تیمار سوریمی عمل­آوری شده به طور معنی­داری نسبت به تیمار شاهد کاهش یافت. با­توجه به نتایج حاصل از آنالیز شاخص ­های رنگی، برخلاف شاخص قرمزی (a*) که در کل دوره فاقد اختلاف معنی­دار بود، شاخص سفیدی (Whiteness*) و زردی (b*) در ماه اول و ششم، روشنایی (L*) در ماه اول، سوم و ششم در تیمار حاوی اسانس نسبت تیمار شاهد دارای اختلاف معنی­دار بودند (05/0>P). در کل می­توان نتیجه ­گیری کرد كه، اضافه­کردن 5/0 درصد اسانس مرزنجوش به سوریمی می ­تواند باعث افزایش خواص آنتی­میكروبی و آنتی­اكسیدانی آن  شود و روند فساد میكروبی و اكسیداسیونی را به طور معنی­داری کاهش دهد.

فصل اول: مقدمه و کلیات

1-1- فواید و ارزش تغذیه‌ای آبزیان

همواره در طول تاریخ نگرش انسان به ماهی و سایر غذاهای دریایی در حال تغییر و تکامل بوده ­است، به طوری­که در اوایل دهه ۷۰ میلادی، ماهی را تنها به­عنوان منبعی در جهت مقابله با گرسنگی می‌دانستند، اما در حال حاضر ماهی از اهمیت خاصی به عنوان غذای سالم برخوردار می‌باشد. توجیه این امر در وجود منابع سرشار از پروتئین‌های قابل‌هضم با تمامی آمینواسیدهای ضروری و اسیدهای چرب غیراشباع با خواص درمانی مهم همچون ایکوزاپنتانوئیک­اسید و منابع سرشار از کلسیم، ید، ویتامین‌ها و سایر ریزمغذی‌ها در غذاهای دریایی می‌باشد (جعفرپور، ۱۳۹۱). ارزش تغذیه‌ای ماهی به دلیل پروتئین باارزش زیستی بالا، مواد معدنی، ویتامین‌ها و اسیدهای چرب غیراشباع ضروری می‌باشد. اسیدهای چرب غیراشباع به دو سری امگا-۳ (Omega-3) و امگا-۶ (Omega-6) تقسیم می‌شوند. اسیدهای چرب امگا-۳، اسیدهای چرب ضروری هستند که به وسیله اولین باند دوگانه در اتم کربن شماره ۳ مشخص می‌شوند. ماهی به لحاظ دارا بودن اسیدهای چرب چند­غیراشباع بلند زنجیره به ویژه EPA و DHA برای سلامتی انسان بسیار مفید شناخته شده­است (خرمگاه و همکاران، ۱۳۸۶). در ۳۰ سال گذشته مطالعات گسترده‌ای در مورد اسیدهای چرب امگا-۳ انجام ‌شده است. نقش اسید­دوکوزاهگزانوئیک (DHA) و اسید­ایکوزاپنتانوئیک (EPA) در سلامتی انسان به اثبات رسیده است. از­جمله اثرات مثبت اسیدهای چرب امگا-۳ می‌توان به کاهش خطرات بیماری‌های قلبی_عروقی، فشارخون و برخی سرطان‌ها اشاره نمود. همچنین اثرات درمانی این ترکیبات نیز شناخته شده­است به­ طوری­که مصرف حداقل دو بار ماهی در هفته برای تأمین نیازهای بدن به اسیدهای چرب امگا-۳ توصیه شده­است، به­این­ترتیب روزانه حدود ۴۵/۰ گرم اسیدهای چرب بلند­زنجیره وارد بدن می­ شود (اجاق و همکاران، ۱۳۸۸). اسیدهای چرب چند­غیراشباع بلند­زنجیره با کاهش میزان تری­گلیسیریدها، کلسترول و لیپوپروتئین­ها با دانسیته پایین در خون انسان از بروز بیماری‌های قلبی_عروقی ممانعت می‌کنند. اسیدهای چرب چند غیراشباع امگا-۳ و امگا-۶ برای رشد و تکامل کودکان ضروری‌اند. این‌ها آغازگرهای ترکیبات هورمونی تحت عنوان ایکوزانوئیدها هستند که در فرایندهای مختلف متابولیکی درگیر بوده و اهمیت زیادی برای انسان دارند. اسیدهای چرب چند غیراشباع امگا-۳ در دامنه وسیعی از اختلالات روان‌پزشکی مثل افسردگی، تمایل به خودکشی و پرخاشگری گزارش‌ شده­است (خرمگاه و همکاران، ۱۳۸۶). نیاز بدن به اسیدهای چرب امگا-۳ را می‌توان با مصرف گیاهان و به خصوص دانه‌های روغنی نیز تأمین نمود اما نکته قابل اشاره آن است که چربی‌های گیاهی حاوی اسید لینولنیک بالایی بوده و اسیدهای چرب بلند­زنجیره در آن‌ ها مشاهده نشده­است، از طرفی بدن انسان قادر به ساخت اسیدهای چرب بلند­زنجیره مانند EPA و DHA نیست لذا برای تأمین نیاز بدن به این دسته از اسیدهای چرب، نیازمند مصرف ماهی به عنوان منبع مهم حاوی دو اسید ذکرشده هستیم. ماهیان دریایی و آب شیرین، سخت­پوستان و آلگ­ها از جمله منابع اصلی EPA و DHA به شمار می­روند (اجاق و همکاران، ۱۳۸۸).

بر اساس آمار منتشره سرانه مصرف آبزیان در جهان به طور متوسط ۶/۱۶ کیلوگرم، در کشورهای در حال توسعه ۵/۱۴ کیلوگرم، در کشورهای توسعه‌یافته ۷/۲۳ کیلوگرم و در کشورهای کم درآمد با فقر غذایی ۹/۱۳ کیلوگرم می‌باشد (عادلی، ۱۳۸4). مصرف سرانه آبزیان در کشور ایران بر اساس آخرین آمار (سال­نامه آماری سازمان شیلات ایران، ۱۳۸۸-۱۳۷۹) در حدود ۵۱/۷ کیلوگرم بوده ­است که بسیار پایین­تر از متوسط جهانی می‌باشد. پایین بودن مصرف سرانه ماهی و ناشناخته ماندن فرآورده‌های مختلف شیلاتی در ایران، از مشکلات اساسی جامعه در این بخش است و این امر از عدم برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری و بخش‌های زیربط ناشی می‌شود و همین امر لزوم توجه بیشتر دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و نهادهای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی را نشان می‌دهد. موانع متعددی مصرف ماهی در کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد که بوی ماهی، میزان زیاد چربی غیراشباع در بدن، افت سریع کیفی و سرعت بالای فساد آن (ارسلان و همکاران، ۲۰۰۱)، وجود استخوان‌های بین عضلانی فراوان و دشواری مصرف آن، عدم تشخیص مناسب ماهی تازه توسط مصرف‌کنندگان، عدم دسترسی به ماهی تازه در مناطق غیر شیلاتی، مشکلات پوست­کندن و پاک­کردن آن برای مصرف‌کنندگان، عدم تنوع شیوه‌های مصرف ماهی، عدم فرهنگ مصرف ماهی و بسیاری دیگر از جمله‌ی این عوامل می‌باشند (رضوی شیرازی، ۱۳۸۵).

در حال حاضر در ایران، محصولات و فرآورده‌های آبزیان از تنوع لازم برخوردار نیستند و اشکال محدودی از فرآورده‌های ماهی عرضه و مصرف می‌شوند. با این حال به علت رشد فزاینده جمعیت کشورمان و تولید روزافزون محصولات شیلاتی، نسبت سرانه مصرف پروتئین شیلاتی به سایر پروتئین‌های حیوانی در ایران افزایش‌ یافته­است، اما هنوز فاصله زیادی تا رسیدن به استانداردهای جهانی وجود­دارد. لذا پیش‌بینی می‌شود با ارائه محصولات جدید بر مبنای گوشت چرخ­شده ماهی و سوریمی، می‌توان مصرف ماهی در ایران را افزایش­داد. لذا تلاش بیشتر برای عرضه این محصولات شیلاتی به اشکال تازه و مناسب به بازار مصرف موثر خواهد­بود و حتی در آینده، در بخش صادرات محصولات دریایی، جایگاه تازه‌ای برای این فرآورده‌ها به­وجود خواهد­آمد.

فصل اوّل کلیّات

مقدّمه ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 3

کلیّات…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 8

 هدف تحقیق، پیشینۀ تحقیق …………………………………………………………………………………………………………………. 8

روش کار ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 9

فصل دوّم اسماعیلیّه کیستند

اسماعیلیّه ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 11

اسماعیل که بود؟ …………………………………………………………………………………………………………………………………… 19

اسماعیلیّان در ایران ……………………………………………………………………………………………………………………………… 20

قرامطه ………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 25

فاطمیان ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 30

ذکر کیفیت و سبب این احوال در جهانگشا ……………………………………………………………………………………………. 34

فصل سوّم ائمه و خلفای اسماعیلیّه

ائمه و خلفای اسماعیلی ………………………………………………………………………………………………………………………… 38

تبیین تاریخ امامت ………………………………………………………………………………………………………………………………… 40

امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) ………………………………………………………………………………………………………… 49

امام حسن(ع) ………………………………………………………………………………………………………………………………………. 49

امام حسین(ع) ……………………………………………………………………………………………………………………………………… 50

امام زین العابدین(ع)، امام محمد باقر(ع)، امام جعفر صادق(ع) ………………………………………………………………… 51

اسماعیل بن جعفر صادق ………………………………………………………………………………………………………………………. 53

محمدبن اسماعیل(ع)، عبدالله بن محمّد ………………………………………………………………………………………………… 54

احمدبن عبدالله ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 55

حسین بن احمد ……………………………………………………………………………………………………………………………………. 56

ذکر جلوی مستفر پسر ظاهر …………………………………………………………………………………………………………………. 59

ابوعلی منصور، ابوالقاسم عیسی، ابو محمّد عبدالله بن یوسف …………………………………………………………………… 61

جدول خلفای فاطمی …………………………………………………………………………………………………………………………….. 62

فصل چهارم دعوت اسماعیلیّه و داعیان آن

دعوت

 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 64

سیر تاریخی دعوت اسماعیلی ………………………………………………………………………………………………………………. 74

فصل پنجم عقاید اسماعیلیّه

اسماعیلیّه ……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 86

باطنی گری ………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 89

امامت و نبّوت ……………………………………………………………………………………………………………………………………….. 92

وراثت در نبّوت ناطقان ………………………………………………………………………………………………………………………….. 95

رابطه عقل و امامت ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 96

نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………………………………………. 99

فهرست منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………………………………………… 100

چکیده

اسماعیلیّه به عنوان یکی از شاخه های عمده ی شیعه، تاریخ طولانی و پرحادثه ای داشته است که به صدر اسلام برمی گردد. در ابتدای اسلام و پس از ایّام خلفای راشدین در میان مسلمانان جماعتی پیدا شدند که دلهایشان با دین اسلام انس و الفتی نداشت. این گروه برای گمراهی مسلمانان در میان مردم این افکار و سخنان را انداختند که برای ظاهر شریعت، باطنی وجود دارد که اکثر مردم از درک آن عاجز و ناتوانند. ایشان پس از امام جعفر صادق (ع) امامت را حقّ اسماعیل و پسرش محمّد می دانند، به همین خاطر هم به اسماعیلیّه معروف شدند.

اسماعیلیّه که پس از اثنی عشریه بیشترین تعداد پیروان را در میان شیعیان جهان دارند در طول تاریخ دوازده قرنی خود به شاخه های متعّدد تقسیم شده و اغلب به صورت مخفیانه و جماعت های پراکنده با زبان های مختلف و نژادهای متفاوت خود در دنیای اسلام زیسته اند. به طوری که بسیاری از داعیان و علمای آنان در زمرۀ متفکّران اسلامی قرار داشته اند. و عقاید و آرای جالب و منحصر به فردی دارند، که در نوع خود خواندنی و قابل تأمّل است.

نگارنده این رساله را در پنج فصل تهیّه و تدوین کرده است: فصل اوّل کلیّات، فصل دوّم با عنوان اسماعیلیّه کیستند؟؛ فصل سوّم ائمه اسماعیلیّه؛ فصل چهارم دعوت وداعیان اسماعیلی و بالاخره فصل پنجم تحت عنوان عقاید اسماعیلیّه می باشد.

فصل اوّل

کلیّات

مقدّمه

آنچه در پی می آید حاصل پژوهشی است در زمینه ی فرقه ی اسماعیلیّه، فرقه ای که امامت را پس از امام جعفر صادق (علیه السّلام) حق اسماعیل، فرزند وی، و به تبع آن حق محمّد بن اسماعیل می دانستند. و در مورد اینکه اسماعیل در زمان امام جعفر صادق (ع) وفات یافته بود و یا به علّت شراب خوردن او، امام صادق (ع) وی را از امامت کنار گذاشتند، نظرات متفاوتی وجود دارد.

«شهرستانی، مؤلف متأخری که با اصول عقاید اسماعیلیّه به خوبی آشنا بوده، این گروه را اسماعیلیّه واقفه نامیده است که اسماعیل بن جعفر را به عنوان آخرین امام و مهدی خود پذیرفته اند (1/35/149) این گروه معتقد بودند که امام صادق (ع) صرفاً برای حفظ جان اسماعیل از دست عمال عبّاسی مرگ فرزندش را اعلام کرده است.» (دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 6: 681) و در برخی منابع مانند تاریخ جهانگشای جوینی و جامع التّواریخ علّت برکناری اسماعیل بن جعفر صادق (ع) را شراب خواری وی نوشته اند.

این فرقه نیز همانند فرق و جریان های دیگر دوستان و دشمنانی داشته است که هر یک از گروهین در مخالفت و موافقت خود کتاب ها و رسالاتی تألیف کرده اند؛ از جملۀ این مخالفان سرسخت به قول میرخواند، در روضه: الصفا، می توان به عطا ملک جوینی اشاره کرد که اثر وی عمده منبع تحقیق و پژوهش ما را شامل       می شود.

بخش بزرگ کتاب تاریخ جهان گشا مربوط به تاریخ چنگیز و پسران و نوادگان اوست که از تاریخ 650 شروع و به تاریخ 658 خاتمه یافته است.

عطا ملک در جلد اول کتاب به زندگی چنگیز و فتوحات او و سلطنت اوکتای قاآن و نیز سلطنت گیوک خان پسر اوکتای پرداخته است و در جلد دوّم از حکومت خوارزمشاهیان و ملوک قراختای و گور خانیّه و سرگذشت حکام و شحنگان مغول صحبت کرده است و در جلد سوم تاریخ خویش به حکومت منکو قاآن و حرکت هلاکو به سوی ایران و از پای در آوردن اسماعیلیّه و ملوک اسماعیلیّه الموت و مذهب  اسماعیلی       می پردازد. رساله ی ما در واقع مربوط به همین جلد سوّم جهانگشای جوینی است. وی قسمت بیشتری از جلد سوّم جهانگشا را که تقریباً 170 صفحه است به بیان حرکت هلاکو جهت فتح قلاع اسماعیلیّه، فتح نامه الموت مذاهب باطنیان و اسماعیلیّان، خلفای فاطمی مصر، ذکر حسن صبّاح و ملوک اسماعیلیّه الموت اختصاص داده است و همه جا از این فرقه ها به لحنی انتقاد آمیز سخن گفته و احیاناً نسبت های ناروا به آنان داده است. البته عطا ملک در این کار اهدافی را سراغ داشته که یکی به سبب هواداری از هلاکو و دیگر تفکّرات دینی خود اوست که از اهل سنّت و شاخص مذهب بود.

«فنّ تاریخ در عهد مغول رواجی تمام گرفت و ترقّی عظیم نمود و کتب نفیسه از بهترین تاریخچه که تاکنون به زبان پارسی نوشته شده است در آن تألیف شده از قبیل … تاریخ جهانگشای از علاءالدّین عطا ملک جوینی که در حدود سنه ی 658 تألیف شده و تاریخ کبیر النظیر موسوم به جامع التّواریخ از رشیدالدّین فضل الله … که در حدود 710 تألیف شده و کتاب تجزیّهُ المصار … معروف به تاریخ وصّاف از عبداله بن فضل الله شیرازی که در حدود سنه ی 728 تألیف شده و تاریخ گزیده و روضّه اولی الألباب فی تَوَاریخ الأکابر و الأنساب معروف به تاریخ بناکتی لأبی سلمیان داود بن ابی الفضل محمّد البناکتی که سنۀ 717 تألیف شده، و نظام التّواریخ که تاریخ مختصری است در طبقات مختلفۀ سلاطین ایران لقاضی القضاه ناصرالدّین ابی سعید عبدالله بن عمربن علّی البیضاوی صاحب تفسیر معروف( تفسیر بیضاوی) و در سنۀ 674 تألیف شده، و کتاب مجمع الأنساب لمحمّدبن علیّ بن محمّدبن حسین بن ابی بکر الشّبانکاره ای که در سلطنت ابوسعید در سنۀ 733 تألیف شده است و غیرها و غیرها.

شکّ نیست مهمّترین این کتب علی الأطلاق سه کتاب اوّل یعنی جهانگشای جوینی و جامع التّواریخ و وصّاف است و تاریخ جهانگشای بر همه ی اینها زماناً ( و شاید رتباً) سمت تقدّم دارد و برای اطلاع از تاریخ مغول بخصوص شعبه ی از مغول که در ایران سلطنت نمودند از قلم مؤلّفین معاصر ایشان اجماعاً بهتر و معتبرتر از این سه کتاب تألیف نشده است. اما جهانگشای مؤلّف آن علاءالدّین عطاملک جوینی به واسطه ی مقامی عالی و منصبی رفیع که در دولت داشته است( قریب 15 سال دبیر مخصوص امیر ارغون آقا حاکم کلّ بلاد ایران گرجستان و آسیای صغیر و غیرها از جانب مغول بود و پس از ورود هولاکو به ایران از خواصّ دبیران هولاکو گردید و پس از آن از جانب هولاکو و پسرانش اَبَقا و تکودار معروف به احمد قریب بیست و چهار سال حاکم بغداد و کلّیّۀ عراق عرب بود) و در این مدت جمیع حلّ و عقد امور ممالک در ید تصرّف او بود و جامع التّواریخ را به حکم غازان خان شروع در تألیف نمود و به فرمان اولجایتو باتمام رسانید و جمیع معلومات و اطّلاعاتی که در این کتاب نفیس درج کرده است یا از مشاهدات و محسوسات خود اوست که در مدت طویل ملازمت پادشاهان مغول فراهم آورده یا مسموعات و منقولاتی است که از افواه علما و حکما و منجّمین و مورّخین و اهل ادیان و ملل از هر قوم و ملّت از مغول و اویغور و چینی و تبّتی و هندی و ترک و عرب و یهود و نصاری و غیرهم که در دربار پادشاهان مغول مجتمع بودند شفاهاً تلّقی می نموده و یا آنکه از کتب خود ایشان مستقیماً بتوسّط علمای ایشان نقل و ترجمه کرده است اما تاریخ وصّاف مؤلّف آن فضل الله شیرازی معاصر رشیدالدّین فضل الله صاحب جامع التّواریخ و پسرش خواجه غیاث الدِّین محمّد وزیر و از خواصّ بستگان ایشان بوده است و در دولت مغول در دیوان استیفا مستخدم بوده و وی نیز در غالب وقایع مهمّه که در کتاب نفیس خود مندرج ساخته یا خود بنفسه حاضر و مشاهده بوده یا بلاواسطه از رجال و عظمای دولت مغول استماع نموده است. از میان این کتب ثلاثه فقط کتابی که تاکنون بَطبع رسیده و در محل دسترس عموم می باشد تاریخ وصّاف است که در سنۀ 1269 در بمبئی طبع حجری بسیار نفیسی از آن نموده اند، خوشبختانه در این سنوات اخیر اوقاف خیریّه گیپ طبع و احیای این دو کتاب مستطاب را بعهده همّت خود گرفت و بر ادبای فارسی زبان و مستشرقین فرنگستان منّتی بی اندازه نهاد.

(به تلخیص محمد قزوینی- مقدمه ج 1، صفحات 9 الی 12)

وی اسماعیلیّه را زنادیق و مجوس می نامد. این در حالی است که ایشان خود را از شیعیان می دانند :  [حسن صباح]  « ای برادران شما اطلاع دارید که شیعیان ما را از خود نمی دانند ولی ما آنها را از خویش جدا نمی دانیم، بین ما و آنها یک وجه مشترک وجود دارد و آن این است که هر دو در انتظار مهدی موعود هستیم و عقیده داریم که بعد از این مهدی موعود ظهور خواهد کرد. دنیای ما جهانی خواهد شد که در آن عدالت حکم فرمایی خواهد نمود. ولی ما معتقدیم که باید قومیّت ایرانیان را احیاء کرد. (جوینی، پل آمیز، 1380: 57 )

اجزای نظام فکری و اصول عقاید اسماعیلیّان نخستین را می توان به طور کلی از منابع اسماعیلیّه، خاصه منابع مربوط به دورۀ فاطمی، و از میان مکتوبات مخالفان آنان استنباط کرد. در هر صورت، تردید نیست که قالب اصلی  تعالیم و تفکّر باطنی اسماعیلیّه توسط اسماعیلیّان نخستین و در نیمۀ دوم قرن 3 ق تدوین یافته بود. اسماعیلیّان نخستین بین ظاهر و باطن نوشته های مقدس تمایز قایل می شدند و اعتقاد داشتند هر معنایی ظاهر و لفظی منعکس کنندۀ یک معنای باطنی و حقیقی است و شریعت را باطنی و ظاهری است. اصل باطن باشد و چون بر باطن شرع واقف شدند از تهاون به ظاهر خلل نباشد و بدین سبب مقالت ایشان از مقالت اصحاب مذاهب یعنی از ملت خارج شمرند و اکثر

ورزشکار

اقلیت های دینی بعد از ظهور اسلام در ایران شرایط متفاوتی را تجربه کرده اند. دوره زمانی مورد بحث ما هم زمان با حکومت آل بویه در ایران شروع می شود، و با استقرار فرمانروایی مغولان در ایران خاتمه می یابد. آل بویه که اولین حکومت شیعی را در ایران تشکیل دادند، تسامح و تساهل را که از فرهنگ اصیل ایرانی اخذ کرده بودند با رأفت اسلامی درآمیختند و آن را سرلوحه کار خود قرار دادند. در این دوره اقلیت های دینی، به طور نسبی روزگار خوبی را سپری کردند، حتی بعضی از شخصیت ها و رجال سیاسی بویهی از همین اقلیت ها انتخاب شدند. با روی کار آمدن غزنویان در ایران، رویکرد مذهبی هیئت حاکمه به سمت سنی حنفی متمایل گردید، و سلطان محمود غزنوی به عنوان بنیانگذار این حکومت در این آیین، بسیار سخت گیر و متعصب بود. در کتب تاریخی اطلاعات زیادی در مورد وضعیت اقلیت های دینی در دوره غزنوی به دست نمی آید ولی در کتاب های ادبی و دواوین شعرا خصوصاً ناصرخسرو و عنصری، از سخت گیری محمود نسبت به شیعیان سخن به میان آورده اند. حتی می­توان فهمید که وضعیت اقلیت های دینی  غیر مسلمان بر شیعیان ترجیح داشته است. در روزگار سلجوقیان، به غیر از دوره طغرل بیگ و آلب ارسلان، اقلیت های دینی وضعیت خوبی داشته اند و در مناصب سیاسی و اداری سلجوقیان نفوذ می کنند. عمده گله مندی نظام الملک در سیاست نامه، آزادی عمل و نفوذ شیعیان در نظام سیاسی و فرهنگی دوره مذکور است، ولی نه تنها با اقلیت های دینی مخالفتی نشده، بلکه از نظام حکومتی ایران قبل از اسلام تمجید شده است.

 واژگان کلیدی: اقلیت های دینی، زرتشتیان، مسیحیان، یهودیان، آل بویه، غزنویان، سلجوقیان.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                         صفحه

فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه………………………………………………………………………………………………… 2

1-2- بیان مسئله………………………………………………………………………………………… 3

1-3- پرسش های تحقیق……………………………………………………………………………… 4

1-4- فرضیات تحقیق…………………………………………………………………………………… 4

1-5- سوابق تحقیق……………………………………………………………………………………… 5

1-6- اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………… 5

1-7- سازماندهی تحقیق………………………………………………………………………………. 5

1 – 8 – روش تحقیق……………………………………………………………………………………. 6

1-9- بررسی و معرفی برخی منابع اصلی تحقیق………………………………………………. 6

فصل دوم: زرتشتیان

2- زرتشتیان……………………………………………………………………………………………….. 12

2-1- پیشینه زرتشتیان ایران………………………………………………………………………. 13

2-1-1- سابقه و خاستگاه زرتشت………………………………………………………………….. 13

2-2- جغرافیای زرتشتیان…………………………………………………………………………….. 14

2-2-1- سیستان………………………………………………………………………………………… 14

2-2-2- فارس، طبرستان……………………………………………………………………………… 14

2-2-3- یزد، کرمان، خراسان……………………………………………………………………….. 16

2-3- وضعیت سیاسی- اجتماعی و فرهنگی زرتشتیان ایران…………………………….. 17

2-3-1- زرتشتیان و حکومت های ایران پس از اسلام ……………………………………… 17

2-3-1-1- آل بویه و زرتشتیان…………………………………………………………………….. 18

2-3-1-2- غزنویان و زرتشتیان……………………………………………………………………. 19

2-3-1-3- سلجوقیان و زرتشتیان………………………………………………………………… 20

2-3-1-4- وضعیت اجتماعی زرتشتیان تا استقرار مغولان در ایران…………………… 20

2-3-2- رابطه مسلمانان ایران با زرتشتیان…………………………………………………….. 21

2-3-2-1- آزادی های فردی زرتشتیان ایران…………………………………………………. 21

2-3-2-2- آزادی های مذهبی زرتشتیان……………………………………………………….. 22

2-3-2-3- واکنش و عکس العمل زرتشتیان ایران در مقابل مسلمانان………………… 23

2-3-3- اماکن مذهبی زرتشتیان…………………………………………………………………… 25

2-3-3-1- شهرهایی که اماکن مذهبی فعال داشته اند…………………………………….. 25

2-3-3-2- دلایل دوام و پایداری اماکن مذهبی زرتشتیان………………………………… 26

2-3-3-3- دلایل زوال و تعطیلی اماکن مذهبی زرتشتیان………………………………… 25

2-3-4- اوضاع فرهنگی زرتشتیان ایران………………………………………………………… 27

2-3-4-1- خدمات فرهنگی زرتشتیان………………………………………………………….. 28

2-3-4-2- شخصیت های فرهنگی زرتشتیان…………………………………………………. 29

2-3-5- مهاجرت زرتشتیان………………………………………………………………………….. 30

2-3-5-1- نظریه های مختلف درباره مهاجرت زرتشتیان…………………………………. 30

2-3-5-2- دوره های مختلف و انگیزه های مهاجرت زرتشتیان…………………………. 32

فصل سوم: مسیحیان

3- مسیحیان……………………………………………………………………………………………….. 34

3-1- پیشینه مسیحیت در ایران…………………………………………………………………… 35

 

 

3-1-1- نظریه هایی پیرامون سابقه ظهور و حضور مسیحیت در ایران………………… 35

3-1-2- وضعیت مسیحیان در ایران بعد از دوره ساسانی…………………………………… 36

3-2- جغرافیای مسیحیان ایران……………………………………………………………………. 38

3-2-1- فارس و خوزستان……………………………………………………………………………. 38

3-2-2- سیستان و کرمان……………………………………………………………………………. 39

3-2-3- خراسان…………………………………………………………………………………………. 39

3-3- مسیحیان و حکومت های ایران پس از اسلام…………………………………………… 40

3-3-1- رابطه حکومت ها با مسیحیان……………………………………………………………. 40

3-3-1-1- آل بویه و مسیحیان…………………………………………………………………….. 42

3-3-1-2- غزنویان و مسیحیان……………………………………………………………………. 43

3-3-1-3- سلجوقیان و مسیحیان………………………………………………………………… 43

3-3-1-4- وضعیت اجتماعی مسیحیان تا استقرار مغولان در ایران…………………… 46

3-3-2- رابطه مسلمانان با مسیحیان……………………………………………………………… 50

3-3-2-1- آزادی های مذهبی مسیحیان……………………………………………………….. 50

3-3-2-2- آزادی های فردی و اجتماعی مسیحیان………………………………………….. 50

3-3-3- اوضاع فرهنگی مسیحیان ایران………………………………………………………… 52

3-3-3-1- خدمات فرهنگی مسیحیان…………………………………………………………… 52

3-3-3-2- شخصیت های فرهنگی مسیحیان…………………………………………………. 53

3-3-3-3- اقدامات فرهنگی مسیحیان………………………………………………………….. 54

3-3-4- اماکن مذهبی مسیحیان…………………………………………………………………… 54

3-3-5- دلایل مهاجرت مسیحیان…………………………………………………………………. 57

3-3-5-1- حاکمیت ترکان……………………………………………………………………………. 57

3-3-5-2- حمله مغول…………………………………………………………………………………. 57

3-3-5-3- زبان و فرهنگ…………………………………………………………………………….. 58

فصل چهارم: یهودیان

4- یهودیان…………………………………………………………………………………………………. 60

4-1- پیشینه یهودیان ایران…………………………………………………………………………. 61

4-1-1- سابقه، اصالت، و خاستگاه یهودیان ایران…………………………………………….. 61

4-2- جغرافیای یهودیان ایران………………………………………………………………………. 62

4-2-1- مراکز یهودی نشین ایران………………………………………………………………… 62

4-2-2- جمعیت یهودیان ایران…………………………………………………………………….. 65

4-3- وضعیت سیاسی، اجتماعی، فرهنگی یهودیان ایران………………………………….. 66

4-3-1- یهودیان و حکومت های ایران پس از اسلام………………………………………… 66

4-3-1-1- غزنویان و یهودیان………………………………………………………………………. 67

4-3-1-2- آل بویه و یهودیان……………………………………………………………………….. 68

4-3-1-3- سلجوقیان و یهودیان…………………………………………………………………… 69

4-3-1-4- وضعیت اجتماعی یهودیان تا استقرار مغولان در ایران……………………… 70

4-3-2- رابطه مسلمانان با یهودیان………………………………………………………………… 71

4-3-2-1- آزادی های فردی یهودیان……………………………………………………………. 71

4-3-2-2- آزادی های اقتصادی یهودیان……………………………………………………….. 72

4-3-2-3- آزادی های مذهبی یهودیان………………………………………………………….. 74

4-3-2-4- نگرش عمومی مسلمانان نسبت به یهودیان ……………………………………. 75

4-3-3- اوضاع فرهنگی یهودیان ایران………………………………………………………….. 78

4-3-3-1- خدمات فرهنگی یهودیان…………………………………………………………….. 78

4-3-3-2- شخصیت های فرهنگی یهودیان……………………………………………………. 79

4-3-4- مهاجرت یهودیان از ایران………………………………………………………………… 80

4-3-4- 1 –  دلایل مهاجرت یهودیان…………………………………………………………….. 8

فصل پنجم: مقایسه و جمع بندی از وضعیت اقلیت های دینی

5- مقایسه و جمع بندی از وضعیت اقلیت های دینی…………………………………………. 81

5-1- وضعیت عمومی اقلّیت های دینی ایران از سده چهارم تا هفتم هجری………… 82

5-2- نتیجه گیری………………………………………………………………………………………… 88

5-3- منابع………………………………………………………………………………………………….. 90

1-1-مقدمه 

حضرت محمد(ص) با استناد به آیه «لا اِکراهَ فِی الدّینِ قَد تَبَیَّنَ الرُّشدُ مِنَ الغَیِّ»(قرآن کریم،سوره بقره،آیه 156)

هیچ گاه عقیده خود را به کسی تحمیل نکرد و برای مخالفان و معاندان از تمام مذاهب زرتشتی، یهودی و مسیحی تا زمانی که خطری و تهدیدی برای اسلام نبودند، احترام قائل بودند، و حقوق آن ها را برابر دستورات شرع استیفا می نمودند.

با فتح ایران توسط مسلمانان گروه های مذهبی ایرانی اعم از یهودی، مسیحی و زرتشتی به عنوان اهل ذمه تحت پوشش و حمایت حکومت های اسلامی قرار گرفتند. این گروه های مذهبی در طول تاریخ ، بعد از حضور اسلام در ایران ، فراز و فرودهایی را تجربه کرده اند . حکومت های اسلامی در ایران به تبعیت از سیره پیامبر و ائمه معصومین در برخورد با اقلیت های دینی، منعطف و مهربان بودند، هر چند  در این دوره ها افراط و تفریط هایی  در تعامل با اقلیت های دینی بعضاً صورت می گرفته است ، ولی موضع حکومت های ناب اسلامی در مواجهه با اقلیت های دینی در ایران و خارج از ایران، تحت الشعاع بینش اسلامی و نگرش حکومتی بوده است. بعضی زمان ها این تعامل مثبت و توأم با مدارای زمام داران حکومت اسلامی بوده ، به نحوی که برای دین داران متعصب در بدنه حکومت ایجاد نگرانی می کرد . این شیوه یادآور منشور حکومتی حضرت علی (ع) به مالک اشتر نخعی می باشد که فرمود ای مالک:

«الناس، فانهم صنفان، ام اخُ لک فی الدین و اما نظیرا لک فی الخلق»(نهج البلاغه ،نامه59) مردم دو گروهند، یا برادر دینی تو هستند و یا در خلقت شبیه(هم نوع) تو می باشند با هر دو گروه عدالت پیشینه کن و رأفت پیش گیر.  در بعضی از زمان ها اقلیت های دینی مغضوب حکومت و زمام داران قرار می گرفتند، که در این پایان نامه سعی بر این است که سیر تاریخی اوضاع اقلیت های دینی ایران در سده های چهارم تا هفتم هجری با استناد به کتب تاریخی و ادبی و سفرنامه ها مورد بررسی قرار گیرد.

سوالاتی که در این پایان نامه باید جواب داده شود این است که:

1- آیا شیوه تعامل حکومت ها در این سده ها (چهارم ه . تا هفتم هجری) با اقلیت های دینی یکسان بوده است یا خیر؟

2- تأثیر گذاری اقلیت های دینی(مسیحی، یهودی و زرتشتی) بر سیاست، فرهنگ جامعه ایران چگونه بوده است؟

3- مدارای مردم با اقلیت های دینی و آزادی های دینی و فردی آن ها در طول این سده ها (چهارم هجری تا هفتم هجری) چگونه بوده است؟

 نگارنده با استناد به کتب تاریخی و ادبی و جغرافیایی اعم از قدیم و جدید تلاش کرده است که تاریخچه، جفرافیا، رابطه اقلیت های دینی با حکومت ها، رابطه مردم با اقلیت ها، آزادی ها و اماکن مذهبی، مهاجرت و دلایل مهاجرت اقلیت های دینی را مورد کنکاش قرار داده تا پژوهشی دقیق هر چند مختصر در اختیار خوانندگان این پایان نامه قرار گیرد.در این پایان نامه وضعیت سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی اقلیت های دینی از سده (چهارم هجری تا هفتم هجری) بررسی شده ، و به سؤالاتی که در ذهن خواننده ، پیرامون اوضاع سیاسی، مذهبی، آزادی ها، خدمات و شخصیت های فرهنگی اقلیت های دینی ( مسیحی ، یهودی و زرتشتی ) مطرح است ، پاسخی در حد توان داده شده است. از آنجا که شیوه کار کتابخانه ای و توصیفی بوده است ، بنابراین نگارنده برای جمع آوری منابع دست اول خصوصاً قرن های چهارم و پنجم بامشکلات زیادی روبرو بوده است .

1 – 2 – بیان مسئله

با ظهور اسلام در ایران اقلیت های دینی ( یهودی ، مسیحی و زرتشتی ) وضعیت های متفاوتی را تجربه کرده اند . این گروه های سه گانه، توانستند با سپردن تعهداتی به جامعه اسلامی که در آن جزیه و مالیات سرانه شرط لازم بود ، در سرزمین های اسلامی از جمله ایران به حیات سیاسی و اجتماعی خود ادامه دهند . با آغاز حکومت آل بویه تغییرات مثبتی در روند زندگی اقلیت های دینی ایران به وجود آمد، که ناشی از مدارای مذهبی سلاطین آل بویه با این گروه ها بود . در این دوره مسلمانان اعم از شیعه و سنی با زرتشتیان ، مسیحیان و یهودیان روابط حسنه و دوستانه ای داشته اند ، به گونه ای که تعامل مسلمانان با اقلیت های دینی با توجه به محدودیت هایی که برای آن ها پیش بینی شده بود به راحتی انجام می گرفت و در نهایت حسن همجواری باهم زندگی می کردند . این روابط به حدی صمیمی و بر اساس اعتماد بود که حتی عضد الدوله دیلمی پادشاه آل بویه از میان اقلیت های دینی خصوصاً مسیحیان برای خود مشاورانی انتخاب کرده بود . با شروع دوره ترکان به ویژه در دوره غزنویان روابط مبتنی بر تعصب مذهبی سخت گیرانه بود . به نحوی که گروه های غیر سنی به طور جدی مورد ایذا و اذیت قرار می گرفتند . این روند تا ظهور حکومت سلجوقی ادامه پیدا کرد . دردوره سلجوقی اقلیت های دینی ملزم به پرداخت جزیه و برخی محدودیت ها از جمله داشتن اسلحه و یا بستن غیار برای شناسایی از مسلمانان بودند . دربسیاری از شهرهای امپراطوری نظیر بغداد ، نیشابور ، همدان ، اصفهان ، نهاوند و شیراز ، اقلیت های دینی به صورت پراکنده زندگی می کردند . هرچند گاهی احساسات نامطلوبی از طرف مردم علیه اقلیت ها ظهور می کرد ولی روی هم رفته وضعیت آن ها در دوره سلجوقی قابل قبول و رضایت بخش بوده است . به طوری که یهودیان به راحتی به دادو ستد و تجارت می پرداختند و به آن ها سخت گیری نمی شد و تبعیض و تمایزی هم علیه آن ها قایل نبودند .

1 – 3 – پرسش های تحقیق

• 3 – 1 – پرسش اصلی

روند زندگی اقلیت های دینی از سده چهارم تا هفتم هجری چگونه بوده است؟

 1 – 3 – 2 – پرسش های فرعی

 1 ) وضعیت سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی ، و اقتصادی زرتشتیان چگونه بوده است ؟     

2 ) وضعیت سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی ، و اقتصادی مسیحیان چگونه بوده است ؟ 

3 ) وضعیت سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی ، و اقتصادی یهودیان چگونه بوده است ؟

  1 – 4 – فرضیات تحقیق

 1 ) با آغاز حکومت آل بویه ، حقوق اقلیت های دینی در ایران تغییرات مثبتی یافت .

2 ) همزمان با به قدرت رسیدن غزنویان در ایران ، مهاجرت عمده زرتشتیان به هند آغاز شد .

کلید واژه ­ها:  قاجار، نهادهای آموزشی، دختران، مدارس ملی،  مدارس دولتی.

 فهرست مطالب

 عنوان                      صفحه

 

1-1-  کلیات… 2

1-2- هدف تحقیق.. 4

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق.. 5

1-4- پیشینه تحقیق.. 5

1-5- روش تحقیق.. 7

1-6-  سوالات تحقیق.. 7

1-7 –  فرضیه های تحقیق.. 8

1-8- نقد و ارزیابی منابع.. 8

 

2-1- تحولات آموزشی، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی فتح علیشاه 13

2-1-1- تحولات آموزشی.. 14

2-1-2-تحولات فرهنگی.. 17

2-1-3- تحولات اجتماعی.. 18

2-2 – تحولات آموزشی، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی محمدشاه 20

عنوان                                           صفحه

 2-2-1- تحولات آموزشی.. 20

2-2-2-تحولات فرهنگی.. 22

2-2-3- تحولات اجتماعی.. 23

2-3-تحولات آموزشی،فرهنگی و اجتماعی در دوره ی ناصری.. 25

2-3-1-تحولات آموزشی.. 25

2-3-2- تحولات فرهنگی.. 27

2-3-3-تحولات اجتماعی.. 30

2-4-تحولات آموزشی ، فرهنگی و اجتماعی در دوره ی مظفری 32

2-4-1-تحولات آموزشی.. 33

2-4-2-تحولات فرهنگی.. 34

2-4-3-تحولات اجتماعی.. 35

2-5-آموزش و تعلیم و تربیت دختران.. 37

 

3-1- آشنایی با فرهنگ و تمدن و نهادهای آموزشی اروپاییان.. 46

3-1-1- عبداللطیف شوشتری.. 47

3-1-2- آقا احمد بهبهانی (کرمانشاهی ) 48

3-1-3- ابوالحسن خان شیرازی (1190-1262ق) 49

3-1-4-میرزا صالح شیرازی.. 49

3-1-5-میرزا مصطفی افشار 52

3-1-6- عبدالفتاح گرمرودی.. 54

3-2- فعالیت میسیونرهای مذهبی و گسترش مدارس جدید. 55

3-2-1- هیئت مبلغان آمریکایی.. 55

عنوان                             صفحه

 3-2-2- میسیونرهای لازاریست… 57

3-2-2-1- دوره ی محمد شاه (1264-1250ق) 58

3-2-2-2- دوره ی ناصرالدین شاه (1313-1264ق) 60

3-2-2-3- دوره ی بعد از ناصرالدین شاه تا جنگ جهانی اول (1333-1313ق) 61

3-2-3- آلیانس فرانسه. 63

3-2-4- آلیانس جهانی یهود. 64

3-2-5- انجمن میسیونری کلیسای انگلستان.. 66

3-3 روزنامه ها 67

3-3-1-روزنامه ی اختر. 67

3-3-2-روزنامه ی تربیت… 69

3-3-3-روزنامه ی ثریا 70

3-3-4-روزنامه ی مجلس…. 72

3-3-5-روزنامه ی تمدن.. 73

3-3-6-روزنامه ی حبلالمتین.. 75

3-3-7-روزنامه ی شمس…. 76

3-3-8-روزنامه ی ایران نو. 77

3-4- حامیان آغازین تحصیلات جدید دختران.. 79

3-4-1- میرزا حسین خان سپهسالار(1260-1207ق) 79

 

 

3-4-2- میرزا فتحعلی آخوندزاده( 1295-1227ق) 80

3-4-3- میرزا ملکم خان (1326-1249ق) 83

3-4-4- حاج میرزا حسن رشدیه(1363-1267ق) 84

3-4-5-میرزا آقا خان کرمانی: (1314-1270ق) 86

3-4-6- حاج میزرا یحیی دولت آبادی (1359-1279 ق) 87

عنوان                     صفحه

 

4-1- تأثیرات انقلاب مشروطه درشیوه دانش اندوزی دختران.. 90

4-1-1-مقایسه ی شیوه ی دانش اندوزی دختران در قبل از مشروطه و بعد از مشروطه. 95

4-2- کوشش های اولیه برای ایجاد مدارس دخترانه به سبک جدید. 95

4-3- نقش احزاب و جریان های سیاسی درتوسعه و تضییق مدارس دخترانه. 99

4-3-1- حزب دموکرات ایران (عامیون) 100

4-3-2- حزب اجتماعیون اعتدالیون.. 100

4-3-3- حزب جمعیت ترقی خواهان ایران.. 101

4-3-4- حزب ترقی و تمدن تام. 101

4-3-5- حزب سوسیال دموکراسی ایران.. 102

4-3-6- حزب اصلاحیون عامیون.. 102

4-3-7- حزب جمعیت ایران جوان.. 103

4-4- دولت و مدارس جدید. 103

4-5- پراکنش جغرافیایی مدارس دخترانه. 109

4-5-1-مدارس دخترانه ی تبریز. 109

4-5-2-مدارس دخترانه ی مراغه وتوابع.. 112

4-5-3-مدارس دخترانه ی ارومیه. 113

4-5-4-مدارس دخترانه ی خوی.. 114

4-5-5-مدارس دخترانه ی اردبیل.. 114

4-5-6-مدارس دخترانه ی میانه. 114

4-5-7- مدارس دخترانه ی رشت و توابع.. 115

4-5-8- مدارس دخترانه ی اصفهان.. 117

4-5-9- مدارس دخترانه ی یزد. 119

عنوان                           صفحه

 4-5-10-مدارس دخترانه ی مشهد. 121

4-5-11-مدارس دخترانه ی بیرجندو توابع.. 122

4-5-12-مدرسه دخترانه ی شاهرود. 123

4-5-13-مدرسه دخترانه ی ساری.. 123

4-5-14-مدارس دخترانه ی بابل.. 123

4-5-15-مدارس دخترانه ی اراک… 123

4-5-16-مدرسه ی دخترانه ی قم.. 124

4-5-17-مدارس دخترانهی قزوین.. 124

4-5-18-مدارس دخترانه ی همدان و توابع.. 125

4-5-19-مدارس دخترانه ی زنجان.. 126

4-5-20- مدارس دخترانه ی کرمانشاه 126

4-5-21-مدارس دخترانه ی کردستان (سنندج) 127

4-5-22-مدارس دخترانه ی فارس و بوشهر. 128

4-5-24-مدارس دخترانه ی کرمان.. 132

4-6- تأثیرات سیاسی – اجتماعی و فرهنگی مدارس دخترانه در امور جامعه. 134

4-6-1-تأثیرات سیاسی.. 136

4-6-1-1-تشکل ها و انجمن های زنان.. 136

4-6-1-2- حق رأی زنان.. 139

4-6-1-3-مبارزه با التیماتوم روسیه. 140

4-6-1-4-تحریم کالاهای خارجی.. 142

4-6-2-تأثیرات اجتماعی.. 143

4-6-2-1-وارد شدن زنان به عرصه کار 143

4-6-2-2- شرکت زنان در تاسیس بانک…. 144

عنوان                     صفحه

 4-6-2-3-بهداشت… 145

4-6-3-تأثیرات فرهنگی.. 147

4-6-3-1-ورود زنان به صحنه ی تئاتر. 147

4-6-3-2-ورود زنان به عرصه ی روزنامه نگاری.. 148

4-6-3-3-زنان هنرمند. 152

. 153

.. 157

کلیات

 جامعه ایران در عصر قاجار وارد مرحله­ جدیدی از تغییر و تحول ساختار سیاسی – اجتماعی گردید که با دوران قبل از آن تفاوت چشمگیری داشت. از جمله در زمینه­ حضور زنان در عرصه­ اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، این تحول قابل ذکر است. تا قبل از انقلاب مشروطه اصولا مراکز یا سازمانی که از سوی دولت یا افراد در خصوص آموزش و تعلیم و تربیت دختران ایجاد شده باشند، وجود نداشت. مراکز آموزشی در چهارچوب مکتب­خانه­ها و تدریس خصوصی در منازل محدود می­شد و محتوای آموزشی آن­ها نیز دگرگون نشده بود، اما در اواسط این دوره به خصوص در آستانه­ی انقلاب مشروطه اولین سنگ بنای آموزش به سبک جدید گذاشته شد. در جامعه­ بسته و مردسالار ایران دوره­ قاجار اگرچه آموزش فقط سهم مردان بوده است، اما زنان با توجه به فرصت­های محدودی که در این زمان برای آن­ها فراهم شده بود با اقدامات مناسب و با حضور مستقیم و غیر مستقیم در زمینه­ احقاق حقوق خود تلاش­ هایی را آغاز کردند. در این دوره زنان ایرانی پیش از آنکه منتظر حمایت دولت و حمایت­های قانونی باشند به سازماندهی­ خود پرداختند و به شیوه ­های خلاق دست به تأسیس و اداره­ی مدارس جدید دخترانه زدند و حتی در راه تأسیس مدارس دخترانه، آن­ها با مخالفت­هایی جدی از سوی جناح سنتی جامعه مواجه شدند.

نخستین تلاش­ های زنان برای تأسیس مدارس ملی دخترانه از سوی خانم طوبی ­رشدیه و بی­بی­خانم وزیراف صورت گرفت، اما مدارس آن­ها با مخالفت دولت بسته شد. به این ترتیب تا آغاز انقلاب مشروطه هیچ مدرسه­ی دخترانه­ای اجازه­ی تأسیس نیافت. با تغییر شرایط کشور چون فروکش کردن استبداد، احساس ضرورت ایجاد تحول در جامعه، پیدایش روزنامه­ها، و از همه مهم­تر انقلاب مشروطه، تحول جدیدی در زمینه تأسیس مدارس ملی به وجود آمد. در پی گشایش مجلس اول گروهی از مشروطه­خواهان از تأسیس مدارس دخترانه حمایت کردند. و همچنین زنان کوشش و جدیت بیشتری برای تأسیس مدارس دخترانه به عمل آوردند. در اواخر سال 1325ق پس از یک دوره فعالیت­های گسترده از سوی زنان، شرایط برای تأسیس مدارس دخترانه مهیا شد. با تصویب متمم قانون اساسی، اصل 18 و 19 آن به تحصیل اجباری بدون ذکر جنسیت پرداخته بود. در این شرایط زنان توانستند با استناد به این اصول حمایت نمایندگان مجلس را برای تأسیس مدارس دخترانه کسب کنند. در سال 1326ق خانم طوبی­آزموده مدرسه­ی” ناموس” را تأسیس کرد. گشایش مدارس ملی دخترانه در سال­های بعد همچنان ادامه یافت. مدارسی چون عفاف، تربیت، حجاب، شمس المدارس در سال 1327ق توسط زنان تأسیس شد.

با پایان یافتن استبداد صغیر و استقرار مجدد نظام پارلمانی، زنان توانستند با آزادی عمل بیشتری مدارس دخترانه را تأسیس کنند. در این دوره بیشتر، احزاب سیاسی بر لزوم تأسیس مدارس دخترانه تأکید می­کردند و خواستار سوادآموزی دختران و زنان  ایران بودند. با توجه به اینکه در آبان 1329ق قانون معارف به تصویب دولت رسید و وزارت فرهنگ عملا ایجاد شد، اما باز هم روند تأسیس مدارس ملی دخترانه توسط زنان ادامه پیدا کرد. در این سال مدارسی چون صدوقی، الحسان، عفتیه، ترقی­بنات، تربیت ­بنات تأسیس شد. در سال 1337ق تحول عظیمی در زمینه تأسیس مدارس دخترانه به وجود آمد. به همت وزیر معارف، احمدخان­ نصیرالدوله بدر، دوباب مدرسه ابتدایی دولتی رایگان برای دختران تأسیس شد و مقررگردید در هر ناحیه­ی شهر یک مدرسه دولتی رایگان تأسیس شود. و همچنین در اواخر سال 1337ق مرکزی به نام دارالمعلمات برای ادامه­ تحصیل دختران ایجاد شد. با توجه به این کوشش­ها و فعالیت­ها، شرایط برای گسترش مدارس دخترانه در سایر مناطق کشور فراهم شد و به تدریج در سایر شهرستان­های بزرگ کشور تأسیس مدارس دخترانه گسترش پیدا کرد.

در این پایان نامه طی چهار فصل به بحث و بررسی در باب موضوع مورد نظر پرداخته می­ شود، درفصل اول کلیات بحث را مورد نظر قرار داده و به اهمیت و ضرورت انجام این تحقیق پرداخته و هدف از انجام آن بیان می­ شود، و نیز ضمن بیان سوالات تحقیق و بروش­های گردآوری داده­­ها،  به مروری بر تحقیقات پیشین پرداخته می­ شود.

در فصل دوم با عنوان «تحولات آموزشی، فرهنگی و اجتماعی از سلطنت فتحعلی­شاه تا سلطنت مظفرالدین­شاه» ابتدا به تحولات آموزشی در هر دوره و در ادامه با بیان تحولات فرهنگی و اجتماعی در دوره­ های مورد نظر جایگاه آموزش و تعلیم دختران مورد بررسی قرار می­گیرد.

در فصل سوم با عنوان «عوامل موثر بر تحول نظام آموزشی در ایران» ابتدا به آشنایی با فرهنگ و تمدن و نهادهای آموزشی اروپاییان و سپس به فعالیت میسیونرهای مذهبی و در ادامه به بررسی مسائل آموزشی و اهمیت تعلیم و تربیت دختران در نگاه روزنامه­های قبل و بعد از مشروطه و حامیان آغازین تحصیلات جدید مدارس دخترانه پرداخته می­ شود.

در فصل چهارم با عنوان «انقلاب مشروطه و پیدایش مدارس جدید دخترانه» به مباحث اصلی وارد شده و به بررسی تأثیرات انقلاب مشروطه در شیوه­ دانش­اندوزی دختران در عصر مورد نظر و نیز از باب پاسخگویی به سوالات مطرح شده در تحقیق، به نوع مواد آموزشی مدارس دخترانه پرداخته شده است. در ادامه به بررسی کوشش­های اولیه و موانع پیش روی زنان در زمینه­ ایجاد مدارس جدید دخترانه و نیز درجهت پاسخگویی به سوالات تحقیق، به موانع تأسیس مدارس دخترانه و نوع نهادهای آموزشی آن­ها،نقش احزاب و جریان­های سیاسی در توسعه و تضییق مدارسه دخترانه، نقش دولت در تأسیس مدارس و پراکنش جغرافیایی مدارس دخترانه و در پایین به تأثیرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مدارس دخترانه بر امور جامعه پرداخت شده است.

1-2- هدف تحقیق

 هدف از تحقیق در این موضوع، بررسی آموزش و نهادهای آموزشی دختران در دوره­ قاجار و از سویی شناسایی دیگر عوامل بستر­ساز آموزش دختران و همچنین موانع پیش روی آنان به طور اخص می­باشد.

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق

با توجه به نقشی که آموزش در کنش فردی و اجتماعی انسان­ها ایفا می­ کند و نیز نوع آموزش­هایی که وابسته و برگرفته از نهادهای آموزشی است، شناسایی آموزش و نهادهای آموزشی دختران به عنوان مادران و مربیان بعدی جامعه از اهمیت ویژه­ای برخوردار است و از آنجا که مطالعه­ ای با محدودیت بحث یاد شده در تحقیقات موجود در اختیار نیست بررسی آن ضرورت می­یابد.

 1-4- پیشینه تحقیق

  تاکنون درباره آموزش و نهاد­های آموزشی زنان در دوره قاجار تحقیقات و مقالات چندی تالیف و انتشار یافته است که شامل تحقیات داخلی و خارجی می­باشد. در تمامی تصنیفات و تألیفات انجام شده تنها بذکر برخی از جنبه­ های آن پرداخته که در ذیل به معرفی آن­ها می­پردازیم:

با بررسی عوامل اصلی ورود تشیع به منطقه می توان به عوامل چندی هم چون همجواری با قم که یکی از اولین کانون های تشیع ایران است و موقعیت جغرافیای منطقه به عنوان گذرگاه ارتباطی بین همدان و اصفهان و قم و عوامل فرهنگی و اجتماعی موثر در آمادگی ذهنی مردم که زمینه نفوذ این مذهب را مهیا می کرد، اشاره کرد.

تداوم تشیع در فراهان تا دوره صفویه که تشیع در ایران رسمی می شود با فراز و فرود هایی همراه است که علت ان را باید در نوع دیدگاه حاکمان منطقه به این مذهب، سیر مهاجرت علویان به این سرزمین و تبادلات فرهنگی بین فراهان با نواحی همسایه مثل قم و کرج ابودلف، جستجو کرد.

هدف این تحقیق نیز ان است که به بررسی هر کدام از عوامل مذکور و میزان تاثیر آنها بر تحولات مذهبی منطقه بپردازد تا عوامل موثر در تشیع منطقه را مشخص کند.

کلمات کلیدی : تشیع، فراهان، فرهنگ، مذهب

کلیات تحقیق

ارزش و اهمیت تحقیق (اهداف و ضرورت تحقیق)

فراهان از مناطق باستانی استان مرکزی است که از گذشته تاکنون دارای سابقه درخشان در تاریخ ایران است. وجود بزرگانی چون امیرکبیر و قائم‌مقام فراهانی و … نشان از این اهمیت در تاریخ است. از گذشته نیز نام فراهان به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین مکان‌ها، در ایران باستان ریشه دارد و نشان از وجود تمدنی دیرینه در این سرزمین است. یکی از موارد مهم این برتری، تشیع فراهان است که از گذشته‌ای دور این منطقه به تشیع معروف بوده و همواره در تاریخ، نام آن جزء سرزمین‌های شیعه به شمار می‌آمده است.

بررسی تشیع منطقه می‌توانست از موضوعات اساسی و مهم در تاریخ فراهان باشد و با توجه به این‌که تحقیق کامل و جامعی در این زمینه صورت نگرفته بود، ضرورت آن بیشتر احساس می‌شد. به همین دلیل این‌جانب بر آن شدم تا با کمک خداوند و در حد مقدور و با توجه به منابع موجود در خصوص تشیع منطقه تحقیق کنم و نتیجه آن را به‌صورت یک مجموعه ارائه دهم.

بحث و بررسى در موضوع تاریخ تشیّع شهرها ازآن‌رو ضرورى است كه پیشینۀ مذهبى مردم این مرزوبوم و به‌ خصوص رفتارهاى اجتماعى برخاسته از مذهب را نشان مى‌دهد و مى‌تواند در شناخت علل برخى رویدادها در نسل‌هاى بعدى، به مورخ و جامعه‌شناس یارى رساند. باآنکه نفس آشنایى با تاریخچۀ مناطق و بررسى تواریخ محلی ارزشمند است، معرفى شخصیت‌هاى تاریخى، كه بسا در لابه‌لاى كتاب‌هاى قدیم گمنام مانده‌اند و همچنین آشنایى دقیق‌تر و علمى با آثار برجای‌مانده از آن دوره‌ها، بر ضرورت چنین مباحثى مى‌افزاید.

طرح مسئله

تشیع فراهان از دیرباز موردتوجه و اشاره منابع مختلف تاریخی قرار داشته است، ولی فقدان وجود یک اثر مستقل دراین‌باره، بنده را بر آن داشت تا به بررسی مستقل این موضوع بپردازم. مسئله اصلی این تحقیق بررسی ورود تشیع به منطقه فراهان است. در همین راستا سؤال تحقیق این‌گونه مطرح شد.

سوال اصلی

 ورود و گسترش تشیع به منطقه فراهان چگونه صورت پذیرفته است؟

البته این موضوع در محدوده زمانی تا سال 905 هجری قمری، یعنی از ورود مذهب تشیع به ایران و منطقه جبال تا آغاز دوره سلطنت صفویان که مذهب شیعه در ایران رسمی شد را شامل می‌شود.

سؤالات فرعی

 1- دلایل و زمینه‌های ورود و گسترش تشیع به منطقه فراهان چیست؟

 2- مهم‌ترین چالش‌ها و موانع ورود تشیع در فراهان چه بود؟

 3- رشد و گسترش تشیع در فراهان چه فراز و نشیب‌هایی را طی کرد؟

 4-رشد و گسترش تشیع چه اثرات و پیامدهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بر فراهان داشت؟

فرضیات تحقیق

فرضیات اصلی تحقیق این است که عوامل مهم و مؤثر در تشیع منطقه فراهان، رواج تشیع در قم و نزدیکی آن به منطقه، عبور علویان مهاجر از این ناحیه و توجه مردم منطقه به اندیشه های ضد استبدادی و تلاش برای مقابله با ظالم تشیع است. فرضیه رقیب تحقیق نیز می‌تواند وجود عقاید شیعی از همان ابتدای ورود تشیع به ایران باشد.

ادبیات تحقیق

با توجه به موضوع مدنظر در این تحقیق که بررسی ورود تشیع به منطقه فراهان است و با توجه به جست‌وجوهایی که در منابع مختلف کتابخانه‌ای و رقمی انجام شد، رساله یا کتابی تحت عنوان تشیع فراهان یافت نشد ولی رساله‌ها و کتاب‌هایی در خصوص جغرافیای تاریخی منطقه فراهان وجود دارد. به‌طورکلی تعدادی کتاب، پایان‌نامه و مقاله در خصوص فراهان انتشاریافته است، ولی هیچ‌یک به صورت دقیق و تخصصی به تشیع فراهان نپرداخته

 است. البته ناگفته نماند که این عدم توجه به تشیع فراهان به دلیل موضوع رساله ها و کتاب ها است که هدف اصلی انها در واقع چنین موضوعی نیست.  در ادامه به معرفی چند نمونه می‌پردازیم.

كتابی از آقای سیفی تحت عنوان «سیرى كوتاه در جغرافیاى تاریخى تفرش و آشتیان»، در حوزۀ تاریخ محلى منطقه تفرش، آشتیان و فراهان که به‌طور غیرمستقیم اطلاعات محدودی دربارۀ تحولات تشیع امامیه در فراهان ارائه مى‌دهد. ولی به صورت دقیقی به جغرافیای تاریخی تفرش اشاره کرده است. کتاب «فراهان‌نامه» اثر آقای رضا مرادی غیاث آبادی که بیشتر به مطالعات مردم شناختی و گویش‌های رایج فراهان پرداخته است و در مورد تشیع منطقه اطلاعاتی نمی‌دهد. همچنین کتاب‌هایی از آقای مصطفی زمانی نیا به چاپ رسیده است که بیشتر نگاهی تاریخ توصیفی گونه داشته. گویا هدف نویسنده بیشتر بیان حوادث مختلف تاریخی بوده که با منطقه ارتباط دارد و منحصراً از تشیع فراهان در ادوار مختلف حرفی به میان نمی‌اید. در مورد پایان‌نامه‌های انجام‌شده اولین مدرک، مربوط به رساله پایان‌نامه آقای علیرضا سلطانی سرابی است که موضوع آن ویژگی‌های جغرافیایی (طبیعی، تاریخی، اجتماعی، اقتصادی) بخش فراهان است. با توجه به مشاهده این رساله در آن مطالب کامل و جامعی در مورد مذهب و دین منطقه بیان‌نشده بود و بیشتر شرایط حال جامعه فراهان در دوران صفویه و قاجاریه مدنظر قرار داشته است. در این رساله محقق سعی کرده به بررسی زمانی حوادث در بستر مکان بپردازد و بیشتر دستاوردهای این رساله در خصوص بعد از تشکیل دولت صفویه در ایران است.

رساله بعدی که شباهت کلی به این بحث دارد، مربوط به خانم الهام فهیم بود که با موضوع جغرافیای تاریخی فراهان به بررسی منطقه پرداخته بود ولی با توجه به منابع استفاده‌شده اطلاعات دقیقی از وضعیت مذهبی نمی‌دهد در این اثر نیز همانند نوشته پیشین مطالب تکراری جغرافیای تاریخی بررسی‌شده که بیشتر توصیفی بوده و تحلیلی در آن به کار نرفته است و بیشتر کلیات تاریخی منطقه بررسی‌شده است ولی اطلاعات مناسبی در خصوص جغرافیای تاریخی می دهد که بنده نیز از برخی اطلاعات آن در این پژوهش استفاده کرده ام.

در ساله دیگری که به لحاظ موضوعی شباهت زیادی به موضوع این رساله داشت پایان‌نامه آقای مسعود هرورانی بود که در این رساله نیز به جغرافیای تاریخی فراهان و آشتیان پرداخته ‌شده است ولی با توجه به مطالبی که در آن بیان‌شده و نویسنده خود، آنها را بررسی کرده، مطالب متفرق و اندکی در خصوص ویژگی‌های دینی و مذهبی و بررسی علمی این موضوع بیان‌شده و مانند سایر رساله ها به جغرافیای تاریخی دوره های جدیدتر فراهان بیشتر دقد شده که این موجب غفلت از تاریخ دوره های کهن تر منطقه شده است.

در خصوص مقالات منتشره در مورد فراهان از استاد ابراهیم دهگان در خصوص بنای تاریخی قلعه فردقان، یکی از روستاهای قسمت شمالی فراهان کنونی مقاله‌ای چاپ‌شده است. در مورد شهر زلف آباد فراهان نیز آقای اسماعیل شراهی مقاله‌ای منتشر کرده که در آن کلیه سفال‌های مکشوفه از محوطه باستانی زلف آباد موردبررسی قرارگرفته است. این مقاله بیشتر با دید باستان‌شناسی بوده و توضیح کامل و دقیقی در خصوص تشیع منطقه وجود ندارد. در پایان باید به این نکته اشاره‌کنم که فراهان از سابقه تاریخی بسیار و پرفرازونشیبی برخوردار است که جای انجام تحقیقات و پژوهش‌های زیادی دارد و این امر باید بیشتر موردتوجه محققین این حوضه قرار گیرد.

اهداف

هدف کوتاه‌مدت این پژوهش، ارائه اطلاعات دقیقی در خصوص سیر تشیع منطقه فراهان و علل و نتایج رواج این مذهب در منطقه و تأثیرات آن است. هدف بند مدت و نهایی این تحقیق ترغیب سایر محققین و اندیشمندان برای بررسی‌های دقیق‌تر موضوع تشیع در فراهان است تا به چارچوبی دقیق و معتبر درباره تشیع فراهان رسید.

روش تحقیق

روش تحقیق اصلی این پژوهش بر اساس آنچه در عنوان آن آمده است و با توجه به قدیمی بودن موضوع، کتابخانه‌ای است و بر اساس جستجو در منابع و کتب قدیمی پیش می‌رود ولی با پیشرفت در بحث به منابع باستان‌شناسی موجود نیز توجه شده و حتی در برخی از موضوعات از روش‌های میدانی نیز استفاده کرده‌ایم.

در کل می‌توان گفت اولویت اصلی با منابع مکتوب و منابع دست‌اول است و در مراحل بعدی به شواهد قابل‌مشاهده هم توجه شده است و در پایان سعی شده با در نظر داشتن یک روش ترکیبی نتیجه‌گیری شود.

در برخی از مراحل کار بر اساس نوع اطلاعات جمع‌ آوری‌شده از روش‌های تحلیلی هم کمک گرفته‌ایم و درمجموع روش پژوهش توصیفی-تحلیلی است.

محدوده زمانی و مكانی

این پژوهش زمینه‌های ورود و گسترش تشیع به منطقه فراهان از مناطق تاریخی ایران را بررسی می‌کند. این منطقه درگذشته بزرگ‌تر از اندازه کنونی بوده و علاوه بر فراهان، محدوده‌هایی از ساروق و اراک را نیز شامل می‌شده است.

فراهان تاریخی محلی است در نزدیکی همدان (قزوینی،1373: 500) که در آن نمکزاری به مسافت چهار فرسنگ در چهار فرسنگ وجود داشته است، (قزوینی،1373: 500) این منطقه با کویر میقان امروزی برابر است. این منطقه درگذشته با وره (نزدیک آشتیان) و طبرس (تفرش) همسایه بوده (یعقوبی، 2536: 49) و روستای باستانی فردجان (فردقان) نیز مرز شمالی منطقه بوده است. (ابن فقیه، 1349: 75) قسمت جنوب و جنوب غربی فراهان با شهر و منطقه قدیمی کرج ابودلف (حدود کرهرود اراک) همسایه بوده (قمی، 1385: 26) همچنین بر اساس کتاب تاریخ قم، فراهان در قسمت شمال غربی با منطقه انار (قمی، 1385: 231) که امروزه در قسمت غربی شهرستان کمیجان قرار دارد، همسایه بوده است. فراهان در قسمت غرب نیز تا آخر منطقه ساروق امتداد داشته (مستوفی، 1381: 112) و به منطقه کرج ابودلف می‌رسیده است. (شکل 1)

محدوده زمانی پژوهش از آغاز ورود اسلام به ایران تا تأسیس حکومت شیعه‌مذهب صفویه در ایران را شامل می‌شود.

سازمان‌دهی تحقیق

این تحقیق در 3 فصل تنظیم‌شده است. در کلیات تحقیق به بررسی روش تحقیق، سؤالات تحقیق و بررسی پیشینه تحقیق و عمدتا به مسائل کلی که هر پژوهشی دارد پرداخته شده  است.

در فصل اول به اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی فراهان پرداخته‌ایم. در این فصل اوضاع سیاسی در منطقه فراهان و شهرهای مهم آن ازجمله زلف آباد، ساروق و نواحی همسایه منطقه مثل انجدان و کرج ابودلف می‌پردازیم. در قسمت بعدی این فصل نیز مسائل اقتصادی و اجتماعی فراهان را بررسی می‌کنیم.

فصل دوم، فصل اصلی تحقیق است که در آن اوضاع تشیع در فراهان را بررسی خواهیم کرد؛ ولی قبل از بررسی تشیع منطقه، به تاریخچه‌ای از تشیع در ایران و شهرهای مهم آن می‌پردازیم. پس‌ازآن به تشیع فراهان می‌پردازیم و عوامل جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ورود تشیع به منطقه را بررسی خواهیم کرد.

در فصل سوم و پایانی تحقیق به مهم‌ترین نمادهای تشیع در منطقه، یعنی اماکن مقدسه و شخصیت‌های معروف در تشیع می‌پردازیم و در آن به معرفی اجمالی از مهم‌ترین امام‌زاده‌های منطقه و اشخاص شیعه معروف فراهان اشاره خواهیم کرد.

مشكلات و موانع پژوهش:

تاریخ محلی یعنی جایی که ریشه‌های مردمی یک تمدن قرار دارد. درگذشته تاریخ از بالا به پایین نوشته می‌شد یعنی مورخان درباره‌ی تاریخ سیاسی مناطق و کشورها می‌نگاشتند یا صرفاً از این منظر به تاریخ نگاه می‌کردند، اما در زمان حال ضرورت مطالعه‌ی زندگی از سطوح پایین به بالا برای مورخان فعال در حیطه‌ی تاریخی و فرهنگی آشکار گشته است؛ اما به علت عدم توجه منابع، آگاهی از دیدگاه‌ها، رفتار و نقش مردم محلی در جامعه مشکل است. در مواجهه با این مشکل، مورخان محلی باید تلاش نمایند تا از طریق جمع‌ آوری شواهد و مدارک پراکنده به آشکارسازی نقش مردمی بپردازند که نه‌تنها خود درباره‌ی خویش کم نوشته‌اند بلکه منابع نیز به‌ندرت از آنها یادکرده‌اند. در این رابطه بررسی مسائلی مانند کشاکش‌های طبقاتی، رقابت‌های مذهبی، ایجاد حس مسئولیت‌پذیری در اجتماع باید موردتوجه واقع شوند. این تحقیق نیز به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از تاریخ محلی، جدای از این مشکلات نبود ولی سعی شد با جمع‌ آوری اطلاعات موجود تا حد امکان تحقیقی کامل ارائه دهد.

نقد و بررسی منابع