چکیده  ………………………………………………………………………………………………………………  1

فصل اول: کلیات تحقیق

۱-۱   مقدمه ………………………………………………………………………………………………………..  ۲

1-2   بیان مساله …………………………………………………………………………………………………… 6

1-3   سؤال  تحقیق …………………………………………………………………………………………….  9

1-4   اهمیت و ضرورت تحقیق ……………………………………………………………………………. 9

1-5   پیشینه­ی تحقیق …………………………………………………………………………………………. 10

1-6   اهداف تحقیق …………………………………………………………………………………………..  ۱۱

1-7   فرضیه ­های تحقیق ……………………………………………………………………………………..  ۱۱

1-8  روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………..  ۱۲

1-9  حدود و قلمرو تحقیق …………………………………………………………………………………  ۱۲

فصل دوم: بنیاد نظری،زبان فارسی

۲  زبان­ فارسی، اجزای زبان، ……………………………………………………………………………….   ۱5

۲-۱  زبان­شناسی …………………………………………………………………………………………………. ۱۵

۲- ۲  پیدایش و تکامل زبان …………………………………………………………………………………  18

۲-۳  زبان چیست؟ ……………………………………………………………………………………………… ۲۱

۲- ۴  زبان فارسی ………………………………………………………………………………………………  ۲۳

۲- ۵  اجزای زبان ……………………………………………………………………………………………….  ۲5

۲- 5-1  واحدهای دستوری …………………………………………………………………………………  ۲6

۲- 5-2  واج­شناسی ……………………………………………………………………………………………. ۲8

۲-5-3   واژه شناسی …………………………………………………………………………………………… ۲8

۲- ۱- ۹   تکواژ …………………………………………………………………………………………………. 30

۲- ۱- ۱۰  وندها ( پیشوند، میانوند، پسوند) …………………………………………………………… ۳2

۲- ۲  ویژگی­های کلی تفاسیر و ترجمه­های کهن …………………………………………………….. ۳4

فصل سوم: حدود و قلمرو تحقیق، تفاسیر و ترجمه­های قرآن

۳- ۱  ویژگی­های تفاسیر و ترجمه­های قرآن به زبان فارسی کهن ……………………………….. ۳7

۳- ۲  علم تفسیر …………………………………………………………………………………………………  ۳9

۳- ۳  معرفی تفاسیر و ترجمه­های قرآن ………………………………………………………………….. 42

۳- ۳- ۱  تفسیر طبری …………………………………………………………………………………………  42

۳- ۳- ۲  تاجُ التّراجِم فی تَفسیرالقرآن لِلاَعاجِم ……………………………………………………….. ۴4

۳- ۳- ۳  ترجمه اسباب­النزول (ترجمه ذکاوتی) ……………………………………………………… ۴6

۳- ۳- ۴  شواهد­التنزیل لقواعد­التفضیل …………………………………………………………………… 47

۳- ۳- ۵  تفسیر نسفی …………………………………………………………………………………………. ۴9

۳- ۳- ۶  روض­الجنان و روح­الجنان فی تفسیر­القرآن ……………………………………………….. 50

۳- ۳- ۷  کشف­الاسرار و عدة­الابرار ………………………………………………………………………. ۵2

 

۳- ۳- ۸  الستین­الجامع لطائف­البساتین (قصه یوسف) ………………………………………………. 53

۳- ۳- ۹  ترجمه مجمع­البیان فی تفسیر­القرآن ………………………………………………………….. 53

۳- ۳- ۱۰  خلاصه تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید ………………………………………………… ۵5

۳- ۳- ۱۱  معارف برهان­الدین محقق ترمذی …………………………………………………………… ۵5

۳- ۳- ۱۲  تفسیر شریف­البلابل و القلاقل ……………………………………………………………….. ۵6

۳- ۳- ۱۳  تفسیر حدائق­الحقائق ……………………………………………………………………………. ۵6

۳- ۳- ۱۴  تفسیر منهج­الصادقین فی الزام­المخالفین …………………………………………………… ۵8

۳- ۳- ۱۵  ترجمه قرآن (دهم هجری) ……………………………………………………………………. ۵9

۳- ۳- ۱۶  تفسیر مواهب علیه ………………………………………………………………………………  59

۳- ۳- ۱۷  ترجمه قرآن دهلوی …………………………………………………………………………….. 60

۳- ۳- ۱۸  تفسیر صفی­علیشاه ………………………………………………………………………………  62

 

فصل چهارم: داده ­های تحقیق، بررسی تکواژ «وا»

۴  بررسی کارکرد و معنای تکواژ «وا» در بعضی از تفسیرهای کهن قرآن به زبان پارسی

۴- 1  تکواژ «وا» در متون تفسیری قرآن به زبان فارسی کهن…………………………………….. ۶4

۴- 2  معرفی تفاسیر و فراوانی کاربرد تکواژ «وا»………………………………………………….. ۶5

۴- ۳  تکواژ «وا» از نظر کاربردی و معنایی ……………………………………………………………… ۶9

۴- 4  موارد کاربردی تکواژ «وا» در متون تفسیری

۴- 4- ۱  تکواژ «وا» به‌عنوان حرف عطف ……………………………………………………………… 70

۴- 4- ۲  تکواژ «وا» به‌عنوان پیشوند فعلی …………………………………………………………….. 70

۴- 5  موارد تکواژ «وا» از نظر معنایی در متون تفسیری

۴- 5- ۱  تکواژ «وا» به معنای تأسّف …………………………………………………………………….. ۷7

۴- 5- ۲  تکواژ «وا» به معنای تعجب ……………………………………………………………………  ۷9

۴- 5- ۳  تکواژ «وا» به معنای «با» ………………………………………………………………………… 80

۴- 5- ۴  تکواژ «وا» به معنای «باز» ………………………………………………………………………. 86

۴- 5- ۵  تکواژ «وا» به معنای «به» ………………………………………………………………………… 92

۴- 5- ۶  تکواژ «وا» به معنای «بر» ………………………………………………………………………… 97

۴- 5- ۷  تکواژ «وا» به معنای «برای» …………………………………………………………………….. ۹8

۴- 5- ۸  تکواژ «وا» به معنای «بسوی» …………………………………………………………………… ۹9

۴- 5- ۹  تکواژ «وا» به معنای «در» ……………………………………………………………………….. ۹۹

4- 6  سایر کاربرد­های تکواژ «وا» ………………………………………………………………………… 100

4- 6- 1  تکواژ «وا» به صورت «واپس» و « پس­وا» ………………………………………………… 100

۴- 6- 2  تکواژ «وا» به صورت «پیش وا»………………………………………………………………. 102

۴- 6- 3  تکواژ «وا» به صورت « واسری» …………………………………………………………….. 102

۴- 6- 4  سایر ترکیبات به همراه تکواژ «وا» …………………………………………………………. 103

۴- ۷  تکواژ «وا» در سایر گویش­ها  …………………………………………………………………….. 104

۴- 7- 1  پیشوند­های مرتبط با تکواژ «وا» در ایران ………………………………………………… 104

۴- 7- 2  فارسی تاجیکستان، تکواژ «وا» در زبان تاجیک ………………………………………… 107

۴- 7- 3 فارسی افغانستان …………………………………………………………………………………… 1۰8

فصل پنجم: نتیجه­ و پیشنهاد

۵-۱ نتیجه ­گیری و پیشنهاد …………………………………………………………………………………… ۱11

نمودارها:

۱- نمودار فراوانی تفاسیر در قرون متفاوت …………………………………………………………….. 67

2- نمودار فراوانی تکواژ «وا» در تفاسیر و ترجمه­های قرآن ………………………………….. 68

چکیده:

 

دگرگونی­های ساختاری و معنایی واژگان و ترکیبات زبانی، در عرصه­ پژوهش­های تاریخ زبان، اهمیت بسیار دارد زیرا که ما را در شناسایی اصالت و قدمت زبان مرزوبوممان یاری می­ کند. این ترکیبات، در طول زمان، کم‌کم معنای اصلی یا متعدد خود را ازدست‌داده و به معنای مجازی یا محدود­تری به‌کاررفته­اند. ازجمله آن‌ ها تکواژ «وا» که در ترکیبات متعددی همراه با فعل­، اسم­، قید، صفت­، حرف‌اضافه و… به­کار رفته­است که در این پژوهش سعی شده ضمن بررسی کاربردی تکواژ «وا»، معانی متعدد آن نیز در ترجمه­ها و تفاسیر قرآن کریم به زبان پارسی کهن­ از قرن ۴ تا ۱۴ هـ. جستجو و سیر تحول آن تا به امروز بیان شود. تا­کنون محققان درزمینه‌ی شناسایی زبان پارسی کهن در متون تفسیری تحقیقاتی داشته اند که خوشبختانه این روند سیر صعودی پیدا کرده و مورد توجه قرار گرفته­است؛ و این پژوهش نیز در تکمیل همان روند تحقیقی انجام گرفته­است. روش تحقیق به­صورت کتابخانه­ای و استفاده از نرم‌افزار رایانه­ای مجمع­التفاسیر نور انجام پذیرفته­است. این تفاسیر اکثراً مربوط به منطقه­ خراسان و بعضی مربوط به شهر ری و کشمیر و هند است. در نتیجه مشخص شده که تکواژ «وا» در این تفاسیر در معانی «با، باز، به، بر، بسوی، در، برای» و همچنین برای بیان تأسف و تعجب، بسیار زیاد کاربرد داشته­است زیرا زبان فارسی در تمدن اسلامی ایران به­خصوص نواحی خراسان نقش چشمگیری داشته و از ساختی مفهوم و گویا برخوردار بوده ­است اما به دلیل مدون نبودن دستور علمی و میل به‌تازگی و تأثیر زبان عربی، حروف تبدیل شده یا از بین رفته­است و باعث گردیده امروزه تکواژ «وا» کاربرد محدودتری پیدا کند      و بیشتر در بیان تعجب و در بعضی افعال به‌صورت پیشوند به­کار می­رود و دیگر کاربردهای آن منسوخ      گشته است.

 

واژه­ های کلیدی: زبان فارسی، تفسیر قرآن، تفاسیر فارسی کهن، تکواژ «وا»

مقدمه:

زبان­شناسی مورد توجه تمام پژوهشگران در طی قرون و اعصار بوده که به‌عنوان رسالتی در جهان متمدن امروز به ترویج زبان و ادب و اصول و مبانی دانش آن پرداخته است. بنا بر هر دوره­ای، به دلیل وجود اقوام و تیره­های مختلف ایرانی که هرکدام زبان و گویش مخصوص خود داشتند، به وجود یک‌زبان یکپارچه نیاز بود که این را می­توان از آثار محققان در کشور­های اسلامی و ایران، همچنین در هند و رم باستان و یونان و سرزمین چین فهمید. به‌عنوان مثال، در سرزمین هند، زبان سانسكریت باستان تقریباً از نیمه­ی هزاره­ی پیش از میلاد مورد توجه و بررسی زبان­شناسان هندی بود؛ اما سانسكریت و­دایی و باستان هر دو به‌تدریج قدیمی شده و از كاربرد­ عادی كنار رفته­است. حتی در زمان هخامنشیان که دوره بیداری همبستگی ملی بود، باز نمی­توان از وجود یک‌زبان رسمی فراگیر سخن گفت، بدین ترتیب محصول این تلاش و پی­گیری مداوم در طول تاریخ بیش از سه هزار سال قدمت همان میراث فرهنگی است كه برای ما بازمانده و وظیفه حفاظت از آن بر عهده ما نهاده­ شده­است.

از جمله گنجینه­ی واژگان کهن فارسی، ترجمه­ها و تفاسیر قرآن کریم در قرن­های اولیه هجری است که تاکنون به‌عنوان منبع مهم زبان­شناسی به آن پرداخته نشده­است، امروزه توجه ویژه­ای به آن شده  و خوشبختانه دانشجویان و دانش­پژوهان زبان فارسی علاقه‌مندی خود را به تحقیق در این زمینه نشان دادند. مقالات و کتب چندی در مبحث تفاسیر و ترجمه­ها و ویژگی­های زبانی آن­ نگاشته شده، حتی درباره کاربرد «حروف مختلف» که در بخش پیشینه تحقیق به آن پرداخته ‌شده، اما کافی نیست و جا دارد به این تلاش ادامه داده و فرهنگ کاملی از کاربرد حروف، تکواژها، پسوندها               و پیشوندهای به‌کاررفته در منابع قدیمی قرون ۳ تا ۶ هجری گردآوری شود تا مورداستفاده محققان در جهت رمزگشایی متون کهن قرار گیرد.

هر انسانی مایل است بداند از کجا آمده و پیشینه فرهنگی و زبانی اجدادش چه بوده ­است، اطلاعات و کتاب­هایی که به میراث فرهنگی جهان معروف­اند و تاریخ بشری را هدایت کرده ­اند از جمله کتب آسمانی که جایگاهی برتر دارند و انگیزه­ این تحقیق مشارکت در سهمی از این جایگاه بوده ­است تا در نگهداری از زبان مادری سرزمین محبوب خود نقشی به یادگار بماند.

در این پایان نامه به کاربرد و معنای تکواژ «وا» در متون تفسیری قرون ۴ تا ۱۴ هجری پرداخته ‌شده  و منبع اصلی در گردآوری داده ­ها نرم‌افزار جامع­التفاسیر نور بوده که دو تفسیر تاج­التراجم و تفسیر نسفی از نسخه­ی ۲.۱ این نرم‌افزار و

فهرست مطالب

 

عنوان                                                                                                                                                  صفحه

چکیده 1

مقدمه 2

اهداف تحقیق (شامل اهداف علمی، کاربردی و ضرورت‌های خاص انجام تحقیق) 4

اهداف علمی. 4

اهداف کاربردی: 4

ضرورت‌های خاص انجام تحقیق. 4

پیشینه‌تحقیق. 4

روش تحقیق. 6

 

فصل اول:زندگی‌نامه و سال شمار

1-1- زندگی‌نامه و سال شمار کاووس حسن‌لی. 8

 

فصل دوم:کتاب‌ها

2-1- پیش درآمد. 13

2-2- عناوین كتاب‌ها 15

2-3 -من ماه تابانم (شعر كودك)، انتشارات هفت اورنگ، شیراز، 1378. 17

2-4- سلسله‎ی موی دوست (مجموعه‌ی مقالات)، انتشارات هفت اورنگ، شیراز 1378. 17

2-5- به لبخند آیینه‎ای تشنه‎ام (مجموعه‎ی شعر)، انتشارات هفت اورنگ، شیراز، 1379. 18

2-6-رستاخیز كلام (مجموعه‌ی مقالات ادبی)، انتشارات پیروی، شیراز، 1379. 19

2-7- سعدی آتش‎زبان (مجموعه ی مقالات)، انتشارات هفت اورنگ،شیراز،1380. 19

2-8-فرهنگ سعدی‎پژوهی، انتشارات بنیاد فارس‎شناسی و مركز سعدی‎شناسی، شیراز، 1380. 20

2-9-شیرین‎تر از قند (زیر نظر اکبر ایرانی و علیرضا مختارپور)، انتشارات اهل قلم، تهران 1381، (چاپ دوم: 1382) 22

2-10- سخن شیرین پارسی، (مشترك با  اکبرصیادكوه،  منیژه عبدالهی و سید احمد پارسا) انتشارات سمت،چاپ اول 1381، تهران،چاپ  چهاردهم: 1390  23

2-11- مثنوی وامق و عذرا(تصحیح،مشترک با کاووس رضایی)،انتشارات روزگار،تهران1382. 24

2-12- «رنگ از رخ تمام قلم‌ها پریده است» (مجموعه‌ی شعر)،انتشارات روزگار، تهران 1382. 25

2-13- گلستان (بازنویسی)، انتشارات اهل قلم، تهران،1382. 26

2-14- ورق درخت طوبا، انتشارات مركز سعدی‎شناسی، شیراز، 1383. 28

2-15- مثنوی وامق و عذرا (تلخیص و بازنویسی مثنوی وامق و عذرا اثر محمدحسین حسینی شیرازی) انتشارات اهل قلم، تهران 1383. 28

2-16- گونه‌های نوآوری در شعر معاصر ایران، نشر ثالث، تهران، 1383. (چاپ دوم:1386) 29

2-17- ساده‌ی بسیار نقش، انتشارات علمی فرهنگی و حافظ شناسی، تهران،1384. 31

2-18-چشمه‌ی خورشید (بازخوانی زندگی، اندیشه و سخن حافظ شیرازی)، انتشارات آیسسكو، نوید و مركز حافظ‌شناسی، شیراز، 1385. 31

2-19-قراءه جدیده فی حیاه حافظ الشیرازی و فكره و اشعاره، (ترجمه‌ی شاكر عامری) از کتاب چشمه‌ی خورشید، انتشارات سازمان آیسسكو، مراكش، 2007 (1386) 33

2-20-غبار زدایی از مسیر تماشا(مجموعه‌ی مقالات)، انتشارات روزگار،  1386. 34

معرفی اثر: 34

2-21-مثنوی مهر و ماه، (تصحیح، مشترك با کاووس رضایی)، انتشارات نوید، شیراز، 1386. 34

2-22- مثنوی اشتر نامه (تصحیح، مشترك با کاووس رضایی)، انتشارات زوار، تهران، 1386. 35

2-23- دیوان اشعار شیخ امین الدین بلیانی (تصحیح، مشترك با محمد بركت)، انتشارات فرهنگستان هنر، تهران، 1387. 35

2-24- دیگرگونه خوانی متون گذشته، انتشارات علم، تهران،1388. 36

2-25-راهنمای موضوعی حافظ‌‌شناسی، انتشارات نوید، شیراز،1388. 37

2-26- کارنامه‌ی تحلیلی خیام پژوهی (مشترک با سعید حسام پور)، انتشارات علم، 1389. 40

2-27-دفتر نسرین و گل، انتشارات تخت جمشید با همكاری بنیاد فارس شناسی، 1389. 43

2-28- دریچه‌ی صبح (بازشناسی زندگی و سخن سعدی)، انتشارات خانه‌ی كتاب، زمستان 1389. 44

2-29- یادهایی رها در باد ( با همکاری خسرو رشیدی) انتشارات تخت جمشید، زمستان 1389. 44

2-30-آیینه­ی مهرآیین، انتشارات مصطفوی و بنیاد فارس‌ شناسی، 1390. 45

2-31-راهنمای موضوعی سعدی شناسی (مشترک با لیلا اکبری) انتشارات دانشگاه شیراز،1391. 46

2-32- مثنوی وصف الحال (تصحیح، مشترک با کاووس رضایی)، انتشارات نوید،1392. 46

2-33-تصحیح دیوان بسمل شیرازی. 48

2-34-کارنامه­ی تحلیلی نیما پژوهی. 48

 

مقاله‌ها

3-1- پیش درآمد. 49

3-2- عنوان مقاله‌ها 53

3-3- آرایه‎های ادبی در قلمرو نثر« نفثه‎المصدور»و شعر منثور، مجله‎ی كیهان فرهنگی، سال سیزدهم، شماره128، شهریور1375. 60

3-4- چهره‎ی سعدی در آینه‏های موج‎دار، مجله‎ی دانشكده‎ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه علامه طباطبایی،شماره 11، زمستان1379. 61

3-5- رستاخیز سخن در بوستان سعدی، مجله‎ی‌ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره‌ی هفدهم، شماره‌ ی 2،پیاپی 34،بهار 1381. 61

3-6- داستان وامق و عذرا و روایت حسینی، مجله‎ی علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره‌ی هفدهم، شماره ی‌2،پیاپی34، بهار 1381. 62

3-7- بحران مخاطب و شعر امروز ایران، مجله ی شعر،بهار1382. 63

3-8- بیان هنری در نهج‎البلاغه، و تو لبخند می‌زدی (مجموعه مقالات درباره‌ی حضرت علی (ع) به كوشش صابر امامی)، سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران، 1382. 64

3-9- شگردهای هنری سعدی، سعدی‎شناسی ( دفتر ششم )،شیراز،1382. 64

3-10- داستانی عاشقانه در گزارشی عرفانی، مجله‌ی دانشكده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، بهار 1382. 65

3-11- مار و مور(فرهنگ نامه‌ی جانوران در ادب پارسی)، كتاب ماه (ادبیات و فلسفه)،‌ سال پنجم،‌ شماره‌ 8، خرداد 1382. 66

3-12- تحلیل رنگ در سروده‌های سهراب سپهری، (مشترك با مصطفی صدیقی) مجله‌ی دانشكده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه باهنر كرمان، دوره‌ی جدید، شماره 13، (پیاپی 10)، بهار 1382. 67

3-13- لالایی‌های مخملین (نگاهی به خاستگاه و مضامین لالایی‌های ایرانی)، مجله‌ی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال اول، شماره‌ی 1، نیمه‌ی دوم1382. 68

3-14- زلف تابدار حافظ،به گزینی‌های حافظ در پیوند با «زلف» مجله‌ی دانشكده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم، سال 12، شماره‌ی 46-45، تابستان – پاییز 1383. 69

3-15- عبدالعلی دستغیب با سعدی چه كرده است؟ مجموعه‌ی عیار نقد در آینه، یادنامه‌ی عبدالعلی دستغیب، دی 1383. 70

3-16-گزیر‌های ناگزیر در دقایق الهام، مجله ی زبان و ادب،دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی،شماره ی 19،بهار 1383. 71

3-17- خواندن رنگ‌ها- تحلیل رنگ‌ در شعر نو- (مشترك با مصطفی صدیقی) مجله‌ی فرهنگ و پژوهش، شماره‌ی 166، آذر 1383. 71

3-18- زمان گذران در نگاه بی قرار خیام، (مشترك با سعید حسام‌پور) نشریه‌ی دانشكده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال 47، شماره

 مسلسل 192، پاییز 1383  72

3-19- تصویر زمان در شعر معاصر، كیهان فرهنگی،سال بیست و دوم، شماره‌ی 222، فروردین 1384. 73

3-20- قرینه‌گرایی خیام در رباعیات، (مشترك با سعید حسام‌پور) نشریه‌ی دانشكده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر كرمان، شماره‌ی 17 (پیاپی 14)، بهار 1384  74

3-21- زیبایی شناسی شعر خیام پیوند هنری اجزای كلام، (مشترك با سعید حسام‌پور) فصل نامه‌ی پژوهش‌های ادبی، شماره‌ی 7، بهار 1384. 75

3-22- پرسش‌های حیرت‌آلود خیام چگونه پدید آمد، (مشترك با سعید حسام پور) مجله‌ی علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره‌ی 22، شماره‌ی 3،پیاپی 44، پاییز 1384  76

3-23- حركت نوگرایی در غزل امروز فارس، كنگره‌ی بزرگ فارس‌شناسی، شیراز، بنیاد فارس‌شناسی ، اول تا سوم اردیبهشت ماه، 1384. 77

3-24- رفتار خاقانی با ساخته‌های هنری خود، مجله‌ی «الدراسات الادبیه» لبنان، شماره‌‌ی 48-52، 1384. 77

3-25- سعدی در نگاه سخن‌سرایان، مجله‌ی شعر،سال چهاردهم، شماره‌ی 47، بهار1385. 78

3-26- خیال پردازی‌های کودکانه «بررسی تصویرهای خیال در سه دوره از شعر کودک»،مجموعه ی مقالات نخستین گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، دانشگاه اصفهان، 1385. 79

3-27- نوآوری در غزل، مجله ی شعر، شماره‌ی 46،خرداد1385. 80

3-28- «مكتوبات »خواندنی- بررسی كتاب مكتوبات- نامه‌های جمال زاده و معین‌فر، نشریه‌ی فرهنگی-هنری رودكی، شماره‌ی 7، پاییز 1385. 81

3-29- نگاهی به هفت‌پیكر از دیدگاه نمادگرایی در پوشش صوفیه (مشترك با  مصطفی صدیقی)، مجموعه  مقالات:نشریه‌ی داخلی،شماره‌ی 31،فروردین1386  82

3-30- نگاه پاك سعدی، سعدی‌شناسی (دفتر دهم)،مرکز سعدی شناسی،چاپ اول، بهار 1386. 82

3-31- بررسی عوامل تأثیر پذیری و چند معنایی غزل حافظ، (مشترك بارستگارفسایی،عبدالعزیز شبانی،محمدرضا امینی) مجله‌ی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، سال پانزدهم و شانزدهم، شماره‌ی 56 و 57، زمستان 1384 و بهار 1385 (انتشار بهار 1386) 83

3-32- ویژگی‌های شعر عاشورایی، (مشترك با غلامرضا كافی)، فصل نامه‌ی علمی پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، سال شانزدهم و هفدهم، شماره 61 و 62،زمستان 85 و بهار 1386. 84

3-33- بررسی عناصر زندگی معاصر در شعر سیمین بهبهانی، (مشترك با مریم حیدری)، مجله‌ی علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دوره‌‌ی بیست و پنجم، شماره‌ی سوم، پاییز 1385 (پیاپی 48)، انتشار در تابستان 1386. 85

3-34- كاركردرنگ درشاهنامه با تكیه بر سیاه و سپید،(مشترك با لیلا احمدیان)،فصل‌نامه‌ی ادب پژوهی، سال اول، شماره‌‌ی دوم، تابستان 1386. 86

3-35- دوگانگی نگاه شاملو و سپهری به پدیده‌ای مشترک «پرنده – كلاغ»، (مشترك با ابراهیم اكبری)،پژوهش نامه ی زبان و ادب فارسی، گوهر گویا، سال اول، شماره‌ی دوم، تابستان 1386. 86

3-36- مرگ حیات است و حیات است مرگ، همایش «مولانا و دین»، شیراز، اردیبهشت 1386. 87

3-37- شكل سنجی دو غزل از مولوی، همایش مولانا و نظریه‌های ادبی،شیراز، اردیبهشت1386. 88

3-38- نشانه‌های فمینیسم در آثار سیمین دانشور (مشترك با قاسم سالاری)، مجله‌ی مطالعات زنان، سال پنجم، شماره‌ی 1، بهار و تابستان 1386، انتشار زمستان 1386  88

3-39- تقابل كهنه و نو در آثار بهرام بیضایی (مشترك باشهین حقیقی)،دومین گردهمایی انجمن ترویج زبان وادب فارسی ایران،دانشگاه فردوسی مشهد، 6 شهریور 1386  89

3-40- بازنمود رنگ‌های سرخ، زرد، سبز و بنفش در شاهنامه‌ی‌ فردوسی(مشترك با لیلا احمدیان)، نشریه‌ی ادبیات وعلوم انسانی دانشگاه شهید باهنر كرمان، شماره ی 23(پیاپی20)، انتشارپاییز1387. 90

3-41- جایگاه زبان در شعر امروز ایران، الدراسات الادبیه(لبنان)، شماره ی پیاپی 53-65، انتشار: شتاء2009، زمستان1387. 91

3-42-شیوه‌های تازه در غزل امروز ایران، ششمین مجمع بین اللملی استادان زبان و ادبیات  فارسی ،تونس ،اسفند1387. 92

3-43- بررسی ساختار غزلی روایی از غزلیات شمس(مشترک با شهین حقیقی)، فصل نامه­ی کاوش نامه، دانشگاه یزد، سال نهم، شماره ی 17، پاییز و زمستان1387  93

3-44-عناصر هنری در دو نمونه از غزل‌های سعدی، نامه ی فرهنگستان، فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، دوره‌ی دهم، شماره ی سوم، (پیاپی39)، پاییز1387  94

3-45-بررسی محورهای اصلی و شیوه ی گسترش روایت در كلیدر(مشترك با ساناز مجرد)، مجله‌ی بوستان ادب، سال اول، شماره‌ی اول،(پیاپی1 /55 )،1388  95

3-46- بازخوانی فرمالیستی غزلی از بیدل ،مجله ی شعر، شماره ی 66، تابستان1388. 96

3-47-  کارنامه­ی خیام پژوهی در سده‌ی چهاردهم(مشترک با سعید حسام پور)، فصل نامه‌ی علمی-پژوهشی«پژوهش زبان و ادبیات فارسی»شماره ی چهاردهم،پاییز1388  97

3-48- بالاخره سعدی بزرگ تر است یا حافظ؟ الدراسات الادبیه( لبنان)، شماره‌ی66، بهار1388. 98

3-49- ضرورت کاربردی شدن برنامه‌های رشته ی ادبیات فارسی، مجموعه مقالات ششمین مجمع بین المللی استادان زبان و ادبیات فارسی، به کوشش دکتر عباسعلی وفایی، میراثبان،1388. 99

3-50- کاری ناتمام از مردی تمام: نقد وبررسی غزل­های سعدی به تصحیح غلامحسین یوسفی، پژوهش نامه­ی زبان و ادبیات فارسی، سال اول، شماره­ اول، بهار1388 و یادنامه­ی دکتر یوسفی، 1388. 101

3-51- تحلیل شخصیت زن در نمایش نامهی «پرده­خانه» اثر بهرام بیضایی(مشترک با شهین حقیقی)، پژوهش نامه­ی فرهنگ و ادب، دانشگاه آزاد اسلامی رودهن، شماره­8، سال پنجم، بهار و تابستان1388. 102

3-52- سهم فارس در شعر فارسی، فصل نامه ی پیام ارسنجان، شماره ی 17، پاییز 1388. 103

3-53- بررسی جایگاه و نقش زن در نمایش نامه‌ی «ندبه»، اثر بهرام بیضایی (مشترک باشهین حقیقی)، فصل نامه‌ی تحقیقات زبان و ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر ، سال اول، شماره‌ی دوم، زمستان1388. 104

3-54- بررسی تکنیک‌های روایی در رمان شازده احتجاب هوشنگ گلشیری، (مشترک با زیبا قلاوندی)، فصل نامه ی علمی-پژوهشی ادب پژوهی – دانشگاه گیلان، سال سوم، شماره‌ی 7و8، بهار و تابستان1388. 105

3-55- بررسی و تفسیر« تاریک خانه‌ی هدایت» بر پایه‌ی باورهای باستانی در گورخمره‌ها، (مشترك با سیامك نادری)،نشریه‌ی زبان و ادب فارسی دانشگاه تبریز، سال52، شماره‌ی مسلسل209، بهار و تابستان1388. 106

3-56- رویكردهای پنج گانه‌ی خیام پژوهی، (مشترك باسعید حسام پور)، فصل ‌نامه‌ی كاوش‌نامه، سال دهم، شماره18، بهار و تابستان1388. 107

3-57- نگاه­ی به چگونگی بررسی ساختاری رمان کلیدر بر اساس نظریه‌ی برمون (مشترک با ساناز مجرد)، مجله‌ی علمی-پژوهشی جستارهای ادبی، دانشگاه فردوسی مشهد، سال چهل دوم، شماره دوم، تابستان1388(انتشار بهار1389) 108

3-58-بررسی مفهوم پرنده­ی «جغد» در شعر چهارتن از شاعران نامدار معاصر(مشترک با ابراهیم اکبری)، همایش نیماشناسی، «نیما و میراث نو»، دانشگاه مازندران، بهار1389. 109

3-59- آغاز نقد روانکاوانه و شعر نو با تکیه بر شعر نیمایوشیج (مشترک با  مصطفی صدیقی)، مجموعه مقاله­ های دومین همایش نیماشناسی، «نیما و میراث نو»، دانشگاه مازندران، بهار1389. 110

3-60- خیام 90 ساله یا 900 ساله، کتاب ماه- ادبیات، شماره ی 38، خرداد 1389. 111

3-61- حافظ و عالم معنا، با مدعی مگویید: به كوشش منصور پایمرد، انتشارات نوید شیراز، چاپ اول، مهر1389. 112

3-62- بازخوانی نقش زن در اپیزودهای سه گانه‌ی نمایش نامه‌ی «شب هزار و‌یکم» اثر بهرام بیضایی، (مشترک باشهین حقیقی)، مجله ی مطالعات زنان، سال8، شماره‌ی یك،بهار1389. 113

3-63- فرازها و فرودهای شعر عباس یمینی شریف، مجله ی شعر،شماره ی 69،بهار1389. 113

3-64- نقد و بررسی سه كتاب از نویسندگان غیر ایرانی با موضوع تاریخ ادبیات ایران (مشترك بامصطفی صدیقی)، پژوهش نامه‌ی زبان و ادب فارسی، گوهر گویا، سال چهارم، شماره‌ی سوم،( پیاپی15)، پاییز1389. 114

3-65- بررسی سرعت روایت در رمان جای خالی سلوچ، (مشترك با ناهید دهقانی) ، فصل نامه‌ی علمی – پژوهشی زبان و ادب فارسی،  مجله ی زبان و ادب پارسی-دانشگاه علامه طباطبایی، سال چهاردهم، شماره چهل و پنجم، پاییز1389. 115

3-66-بررسی كاركرد راوی و شیوه‌ی روایت‌گری در رمان «همنوایی شبانه‌ی اركستر چوب‌ها»، (مشترك با طاهره جوشكی)، فصل نامه ی ادب پ‍ژوهی، شماره 12، تابستان1389،(انتشارتابستان 1390) 116

3-67-تحلیل شخصیت زن در نمایش نامه‌ی «روزنه‌ی آبی»، اثر اكبر رادی (مشترك با شهین حقیقی)، مجموعه مقالات ششمین همایش بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، مازندران،1390. 117

3-68-بازنمود ویژگی‌ها و خویش كاری‌های آناهیتا در منظومه‌ی خسرو شیرین، (مشترك باشهین حقیقی)، مجموعه مقالات سومین گردهم‌آیی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، تهران،  1390. 118

3-69- «وای بر من» پلی برای «خانه‌ی سریویلی»- بررسی ساختمان شعر «وای برمن» و پیوند آن با شعر خانه ی سریویلی نیمایوشیج، مجله ی بوستان ادب،سال سوم، شماره‌ی اول، پیاپی 7، بهار1390. 119

3-70-باز شناسی پیوند صفا شهری‌ها با خلج‌ها و قشقایی‌ها ،فصل نامه ی ادبیات و زبان‌های محلی ایران زمین ،سال اول ،شماره ی 1،پاییز1390. 120

3-71- تحلیل محیط شهری و عناصر آن در داستان‌های كودك و نوجوان از سال1370-تا1379هجری شمسی(مشترك با سمانه اسدی)، مجله ی مطالعات ادبیات كودك، سال دوم، شماره‌ی 2(پیاپی4) پاییز و زمستان1390. 120

3-72- بررسی محیط شهری و عناصر آن در داستان‌های كودك و نوجوان از 1360 تا1369 هجری شمسی(مشترك با زهرا پیرصوفی)، پ‍ژوهش نامه ی زبان و ادب فارسی، گوهر گویا، سال پنجم، شماره ی چهارم، (پیاپی 20)، زمستان 1390. 122

3-73- نمادپردازی اكبر رادی با تقابل دو «زن» در نمایش نامه‌ی «از پشت شیشه‌ها»(مشترك با شهین حقیقی)، مجله ی نقد ادبی، سال چهارم، شماره‌ی شانزدهم،زمستان1390  123

3-74-سبك شناسی نشانه‌ها در پنج حكایت از مصیبت نامه ی عطار نیشابوری(مشترک با ساناز مجرد)، فصل نامه ی بوستان ادب، سال چهارم، شماره 2 (پیاپی 66)، تابستان 1391  123

3-75-مناسك تدفین و آیین‎های گورستانی در آثار داستانی صادق هدایت، (مشترک با سیامک نادری)، فصل نامه‌ ی بوستان  ادب، سال چهارم، شماره 2(پیاپی 66)، زمستان 1391  124

 

سفرنامه‌ها و پایان نامه‌ها

4-1-پیش درآمد. 127

4-2-عنوان سفرنامه‌ها 130

4-3-یک شب در میان اهل هوا، بندر لنگه، 1375. 131

4-4- هندوستان سرزمین خاطره‏ها و درنگ‏ها، گزارش سفر اول هند، 1379. 132

4-5-گزارش کوتاه از سفر به هندوستان – پاییز 1382. 132

4-6- تا قله‌های شعر، سفر آذربایجان،1382. 133

4-7- دیدار دو خواهرخوانده‌ی فرهنگی، شیراز و پاریس،اسفند 83. 134

4-8-«پرواز بلند بر بال زبان و شعر» گزارش سفر دوم فرانسه،1384. 135

4-9-سفر به دیار «خوبان طراز» سفرنامه‏ی قزاقستان، اسفند 1386. 136

4-10- لبخندهای آبی بر مرمره‌های سبز، سفرنامه‏ی تونس، اسفند 1387. 138

4-11-دیدار یاران دیرینه در پاره ای از تن میهن، تاجیکستان، خرداد 1387. 139

4-12- پایان نامه‌ها 141

4-12-1- مقدمه 141

4-12-2- عنوان پایان نامه‌ها 141

 

نتیجه گیری

پیشنهادها 149

پیوست. 150

منابع. 154

چکیده

بررسی کارنامه‌ی شاعران و نویسندگان گذشته در حوزه‌ی پایان نامه‌ نویسی، خیلی رایج و متداول است و اما آن چه در پایان نامه نویسی، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. کارنامه‌ی شاعران و نویسندگان معاصر است و کمتر به سراغ آن می­روند، شاعران و نویسندگان در قید حیات است!

حسن‌لی، با فراهم آوردن آثار متنوعی در حوزه‌ی زبان و ادب فارسی، به ویژه در کتاب شناسی برخی شخصیت‌های بزرگ ادبی از جمله سعدی، حافظ و خیام، زبان زد خاص و عام شده‌ است.

هر چند بررسی دقیق و همه جانبه‌ی آثار کاووس حسن‌لی، از بازه‌ی زمانی یک پایان نامه‌ی کارشناسی ارشد فراتر است، سعی شده است برای آشنایی بیش‌تر دانش جویان و علاقه‌مندان به ایشان، تمام آثار نامبرده با نظم و ترتیبی منطقی و دانشگاهی بررسی و معرفی شود.

همان گونه که در فصل اول نیز ملاحظه می‌شود، برای آگاهی بیش‌تر خوانندگان و علاقه‌مندان، به سال شمار زندگی علمی و ادبی کاووس حسن‌لی  و فعالیت‌های اجرایی و اجتماعی ایشان نیز پرداخته شده است.

و در ادامه در فصل‌های دوم، سوم و چهارم این پایان نامه‌ی پنج فصلی، به ترتیب «کتاب‌ها»، «مقاله‌ها» و «سفرنامه‌ها و پایان‌نامه‌های» سامان یافته به همت ایشان به صورتی که در مقدمه و سرآغاز فصل‌های مربوط در خصوص آن‌ ها توضیح داده شده است، بررسی و معرفی گردیده‌اند.

 

کلید واژه: کاووس حسن‌لی، زبان و ادب، پایان نامه، سفرنامه، مقاله‌، کتاب.

مقدمه

کاووس‌ حسن‌لی یکی از چهره‌های فاخر و تأثیرگذار زبان و ادبیات فارسی ایران در دوره‏ی معاصر می باشد که اگر از هر زاویه به ابعاد شخصیت علمی و ادبی ایشان بنگریم گوناگونی، نوآوری و تنوع اندیشه را در آثارشان می‌بینیم. وی با تألیف کتاب‌ها و مقاله‌های بسیار، یکی از پژوهشگران در خور توجه و یکی از سعدی شناسان، حافظ پژوهان و خیام شناسان مطرح در جوامع ادبی است. وی با مساعدت برخی از همکاران، برای اولین بار دوره‏ی کارشناسی ارشد ادبیات کودک را طراحی و در سطح ملی به تصویب رساندند و در این دوره برای نخستین بار دانشجو پذیرفتند و مرکز مطالعات ادبیات کودک را در دانشگاه شیراز به عنوان نخستین مرکز آکادمیک ادبیات کودک راه اندازی کردند و هم چنین به عنوان مدیر گروه پژوهشی ادبیات کودک و نوجوان از سال 1385، دبیری مجله‌ی  علمی- پژوهشی ادبیات کودک و نوجوان را نیز برعهده گرفتند که با نام«مجله‏ی مطالعات ادبیات کودک» منتشر می‌شود. از دیگر فعالیت‌های ایشان، شرکت در همایش‌ها و نشست‌های متعدد داخلی و بین‌المللی و ارائه‏ سخنرانی و مقاله با موضوعات متنوع در حوزه‏ی ادبیات کلاسیک و معاصر می‌باشد.

از جمله فعالیت‌های مؤثر اجرایی ایشان نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

معاون طرح و برنامه‌های کانون‌های فرهنگی استان فارس، مؤسس مرکز حافظ شناسی و سعدی شناسی و مدیر مرکز حافظ شناسی، رئیس بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز، مدیر قطب علمی شاعران و نویسندگان فارس، رئیس کار گروه فرهنگ و هنر اسلامی ایران،  رئیس بنیاد نخبگان استان فارس، حضور در کمیته‏ی علمی دبیرخانه‌ی ستاد گسترش زبان فارسی و ایران شناسی در وزارت علوم و مدیر گروه پژوهشی ادبیات کودک و نوجوان و دبیر علمی بسیاری از سمینارها و کنفرانس‏ها و..

در این پایان‌نامه با عنوان «بررسی کارنامه‌ی علمی – ادبی کاووس حسن‌لی» سعی شده است آثار مربوط به حسن‌لی، یعنی کتاب‌ها و مقاله‌هایی که به صورت انفرادی یا مشترک نوشته و چاپ شده، بررسی و معرفی گردد.

در بررسی آثار، از یک سو به دلیل گستردگی و تنوع آن‌ ها و از سویی به علت محدودیت زمانی، بنابر  اختصار نهاده شد. بنابراین برای آشنایی بیش‌تر با چگونگی چهار چوب پژوهش حاضر، یادآوری موارد زیر ضروری می کند:

1- آثار مورد بررسی مشتمل بر کتاب، مقاله، یادداشت‌های سفر و هدایت پایان‌نامه‌های دانش‌جویی است که چگونگی  هر کدام از این گونه‌ها در فصل مربوط به خود بیان شده است.

2- برای این که شخصیت علمی و ادبی و دامنه‌ی فعالیت‌های فرهنگی حسن‌لی، بیش‌تر و بهتر، معرفی شود، روز شمار زندگی ایشان نیز به صورت شناس‌نامه‌ای آورده شده است.

3- این پایان‌نامه، در پنج فصل تنظیم و گزارش شده است که در فصل اول، کلیات و در فصل دوم کتاب‌ها و در فصل سوم، مقاله‌ها و در فصل چهارم یادداشت‌های سفر و پایان‌نامه‌های راهنمایی شده و در فصل پنجم نتیجه‌گیری آمده است.

4- هر چند در آغاز فصل‌های دوم، سوم و چهارم که در بر گیرنده‌ی بدنه‌ی اصلی پایان نامه‌ی حاضرند، در قالب پیش در آمدی کوتاه، به چه گونگی کار انجام گرفته در هر کدام از این فصل‌ها، اشاره شده است، در این جا نیز یادآور می‌شود

گونه­ های ادبی همواره در خود ظرفیت تغییر، ترکیب و پیدایی گونه­ های تازه را دارند. یکی از این گونه­ ها «خاطره-داستان» است.

خاطره­نویسی، در مطالعات متأخر روایت­شناسی مورد توجه و بررسی واقع شده است که حاصل رویکرد نوین انسان به خود و جایگاهش در نظام هستی است. خاطره، اموری را گویند که بر شخص گذشته است و آثاری از آن در ذهن مانده است، گذشته­های آدم، وقایع گذشته که شخص آن را دیده یا شنیده است. منظور از خاطره به عنوان یک ژانر یا گونه­ ادبی، وقتی می ­تواند معنا یابد که آن خاطره به صورت مکتوب درآمده باشد و ویژگی­های یک اثر ادبی را در خود جای دهد. داستان یا نوول، اثری است روایی به نثر که مبتنی بر خیال است. ترکیب و تلفیقِ خاطره و داستان سبب آفرینش نوعی خاص از ادبیات گردیده است.

این مطالعه با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی دو اثر گلی ترقی«خاطره­های پراکنده و دو دنیا» می ­پردازد. گلی ترقی از جمله نویسندگانی است که از تلفیق این دو ژانر «خاطره-داستان» بهره برده است. آثار او را نمی­توان جداگانه خاطره یا داستان نامید، بلکه کاملاً ترکیبی از خاطره-داستان است. عناصری مانند: جزئی­نگری، صمیمت زبان، راوی اول شخص، عینیت­گرایی، توصیف دقیق مکان و زمان بیش­تر به خاطره­نگاری پهلو می­زند و عناصری مانند: تک­گویی درونی، سیال ذهن، توصیف­های ادبی، تعلیق و هول و ولا وکشمکش، متن را به داستان مانند می­ کند. بنابراین ژانر غالب بر روایت­های ترقی، داستان است که تاروپود آن را خاطره تشکیل می­دهد؛ یعنی گلی­ترقی با بهره گرفتن از خاطره­های کودکی و گذشته­اش به قصه­گویی پرداخته است.

 

واژه­ های کلیدی: روایت­شناسی، داستان، خاطره، خاطره-داستان، خاطره­های پراکنده و دودنیا، گلی ترقی.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                صفحه

1-1. مقدمه. 2

1-2. بیان مسأله. 3

1-3. سوابق مربوط.. 5

1-4. پرسش اصلی تحقیق (پرسش آغازین) 6

1-5. سوال­های تحقیق.. 6

1-6. اهداف تحقیق.. 6

1-7. استفاده کنندگان از نتایج تحقیق.. 6

1-8. نوع تحقیق.. 7

1-9. روش تحقیق.. 7

.. 9

2-1. روایت، داستان. 9

2-1-1.تعریف روایت.. 9

2-1-1-1. روایت شناسی.. 10

2-1-1-2. ویژگی­های روایت.. 11

2-1-2.  تعریف داستان. 11

2-1-2-1. داستان­های مدرن. 12

2-1-2-1-1. ویژگی­های مدرنیسم از لحاظ ادبی.. 12

2-1-2-1-2. مدرنیسم در ایران. 13

2-1-3. عناصر داستان. 13

2-1-3-1. تعریف پیرنگ.. 13

2-1-3-1-1. پیرنگ در داستان مدرن. 14

2-1-3-1-2. کشمکش… 14

2-1-3-1-3. گره افکنی.. 15

2-1-3-1-4. زمان در پیرنگ.. 15

2-1-3-2. شخصیت و شخصیت­پردازی.. 15

2-1-3-2-1. شخصیت ایستا 17

2-1-3-2-2. شخصیت پویا 17

2-1-3-3. راوی/ روایت گر. 19

2-1-3-3-1. زمانِ فعل. 20

2-1-3-3-2. منِ قهرمان (اول شخص درگیر) 23

2-1-3-3-2. منِ شاهد (اول شخص ناظر) 23

2-1-3-3-3. تک­گویی.. 24

2-1-3-3-4. تک­گویی درونی.. 24

2-1-3-3-5. تفاوت حدیث نفس با تک­گویی درونی.. 24

2-1-3-3-6. تک­گویی درونی مستقیم و غیرمستقیم. 24

2-1-3-3-7. جریان سیال ذهن.. 25

2-1-3-3-8. داستان غنایی.. 25

2-1-3-3-9. زمان و جریان سیال ذهن.. 26

2-1-3-3-10. تداعی.. 26

2-1-3-3-10-1. تداعی القایی یا مقید. 27

2-1-3-3-10-2. تداعی آزاد. 27

2-1-3-3-10-2-1. تداعی معانی.. 27

2-1-3-4. واقعیت داستانی یا روایت واقعیت.. 27

2-1-3-5.  گفت­وگو. 29

2-1-3-6. لحن.. 30

2-1-3-7-توصیف.. 30

2-1-3-8. صحنه. 31

2-1-3-9. مؤلفه­ی مکان. 31

2-1-3-10. فضا 31

2-1-3-11. مؤلفه­ی زمان روایت.. 32

2-1-3-11-1. زمان پریشی.. 33

2-1-3-11-1-1.  نظم و ترتیب.. 33

2-1-3-11-1-2. تداوم/ دیرش… 34

2-1-3-11-1-3. بسامد. 34

.. 35

2-2. زندگی­نامه. 35

2-2-1. زندگی­نامه خودنوشت(اتوبیوگرافی) 35

2-2-2. زندگی­نامه و خاطره 37

2-2-3. زندگی­نامه داستانی.. 37

2-2-4. تفاوت و شباهت زندگی­نامه و داستان. 38

2-2-5. خصوصیات زندگی­نامه داستانی.. 39

2-2-6. تاریخ، داستان، خاطره و زندگی­نامه. 40

2-2-6-1. فرق تاریخ و خاطره 40

2-2-6-2. تاریخ و داستان. 41

2-2-6-3. حقیقت­مانندی در تاریخ و داستان. 41

2-2-6-4. تفاوت تاریخ و داستان. 42

2-2-7. نوستالژی.. 43

2-2-7-1. نوستالژی و خاطره 44

2-2-8. خاطره 44

2-2-8-1. اصطلاح و ریشه واژه خاطره 45

 

2-2-8-2. تعریف خاطره 45

2-2-8-3. خاطره­نویسی.. 46

2-2-8-4. کارکرد خاطره 47

2-2-8-5. پیشینه خاطره نویسی.. 49

2-2-8-6. ویژگی­های خاطره 51

2-2-8-7. فواید خاطره 53

2-2-8-8. علل روی­آوری به خاطره­نویسی.. 54

2-2-8-9. زبان خاطره 54

2-2-8-10. انواع خاطره 54

2-2-8-11. شباهت و تفاوت خاطره و داستان. 55

2-2-8-11-1. عینیت و تخیل. 57

2-2-8-11-2. روایت خلاقه یا مستند. 58

2-2-8-11-3. شخصیت یا شخصیت­پردازی؟. 58

2-2-8-11-4. زاویه دید. 59

2-2-8-11-5. گزینش و حذف.. 60

2-2-8-11-6. زمان و مکان. 60

2-2-8-11-7. حوادث.. 61

3-1. گلی ترقی.. 63

3-2. آثار 63

3-2-1. درباره خاطره­های پراکنده 63

3-2-2. درباره دو دنیا 64

3-3. ویژگی­های داستان­های ترقی.. 66

3-3-1. زبان. 66

3-3-2. طنز. 66

3-3-3.زمان. 68

. 70

4-1-1.  اتوبوس شمیران (2-22) 70

4-1-1-1. مؤلفه­ های داستانی در روایت «اتوبوس شمیران»  70

4-1-1-1-1. پیرنگ.. 70

4-1-1-1-2. شخصیت­پردازی.. 72

4-1-1-1-3. راوی و شیوه­ روایت.. 76

4-1-1-1-4. توصیف.. 77

4-1-1-1-4-1. حس آمیزی.. 78

4-1-1-1-4-2. تشبیه. 79

4-1-1-1-5. زبان. 80

4-1-1-1-5-1. نام آواها 81

4-1-1-1-5-2. طنز. 81

4-1-1-1-6. زمانِ روایت.. 82

4-1-1-2. مؤلفه­ های خاطره در روایت «اتوبوس شمیران»  83

4-1-1-2-1. عینیت.. 83

4-1-1-2-2. زمان. 84

4-1-1-2-3. مکان. 85

4-1-1-2-4. شخصیت.. 86

4-1-1-3. تحلیل نهایی این روایت.. 86

4-1-2. دوست کوچک (23-47) 87

4-1-2-1.  مولفه­های داستانی در روایت «دوست کوچک»  87

4-1-2-1-1. پیرنگ.. 87

4-1-2-1-2. شخصیت­پردازی.. 88

4-1-2-1-3. راوی و شیوه­ روایت.. 91

4-1-2-1-4. زمانِ روایت.. 92

4-1-2-1-5. نوستالژی.. 93

4-1-2-2. مولفه­های خاطره در روایت «دوست کوچک». 93

4-1-2-2-1. عینیت.. 93

4-1-2-2-2. زمان. 93

4-1-2-2-3. مکان. 94

4-1-2-2-4. شخصیت­ها 94

4-1-2-3. تحلیل نهایی این روایت.. 95

4-1-3.  خانه­ی مادربزرگ (48-75) 96

4-1-3-1. مولفه­های داستانی در روایت «خانه­ی مادربزرگ»  96

4-1-3-1-1. پیرنگ.. 96

4-1-3-1-2. شخصیت­پردازی.. 97

4-1-3-1-3. راوی و شیوه­ روایت.. 100

4-1-3-1-4. توصیف.. 101

4-1-3-1-4-1. حس آمیزی.. 103

4-1-3-1-5.  زبان. 104

4-1-3-1-5-1. طنز. 104

4-1-3-1-6. زمانِ روایت.. 105

4-1-3-2. مولفه­های خاطره در روایت «خانه­ی مادربزرگ»  106

4-1-3-2-1. عینیت.. 106

4-1-3-2-2. مکان. 106

4-1-3-1-3. شخصیت.. 107

4-1-3-3.  تحلیل نهایی این روایت.. 107

4-1-5. خدمتکار(98-138) 108

4-1-5-1. مولفه­های داستانی در روایت «خدمتکار». 108

4-1-5-1-1. پیرنگ.. 108

4-1-5-1-2. شخصیت­پردازی.. 109

4-1-5-1-3. گفت­وگو. 109

4-1-5-1-4. راوی وشیوه­ روایت.. 111

4-1-5-1-5. توصیف.. 112

4-1-5-1-6. زمانِ روایت.. 113

4-1-5-2. مولفه­های خاطره در روایت «خدمتکار». 113

4-1-5-2-1. عینیت.. 113

4-1-5-3. تحلیل نهایی این روایت.. 114

4-1-6. مادام گرگه(140-156) 115

4-1-6-1. مولفه­های داستانی در روایت «مادام گرگه». 115

4-1-6-1-1. پیرنگ.. 115

4-1-6-1-2. راوی و شیوه­ روایت.. 115

4-1-6-1-3. توصیف.. 116

4-1-6-1-4. زبان. 117

4-1-6-1-5. زمانِ روایت.. 118

4-1-6-2. مولفه­های خاطره در روایت «مادام گرگه». 118

4-1-6-2-1. عینیت.. 118

4-1-7.  خانه­ای در آسمان (158-179) 119

4-1-8. عادت­های غریب آقای «الف» در غربت (182-231) 120

. 121

4-2-1. اولین روز (9-27) 121

4-2-1-1. مولفه­های داستانی در روایت «اولین روز». 121

4-2-1-1-1. پیرنگ.. 121

4-2-1-1-2. راوی و شیوه­ روایت.. 122

4-2-1-1-3. توصیف.. 124

4-2-1-1-4. زمانِ روایت.. 125

4-2-1-2. مولفه­های خاطره در روایت «اولین روز». 125

4-2-1-2-1. عینیت.. 125

4-2-1-3. تحلیل نهایی این روایت.. 126

4-2-2. خانم­ها (29-61) 127

4-2-2-1. مولفه­های داستانی در روایت «خانم­ها». 127

4-2-2-1-1. پیرنگ.. 127

4-2-2-1-2. شخصیت­پردازی.. 129

4-2-2-1-3. راوی و شیوه­ روایت.. 132

4-2-2-1-4. توصیف.. 132

4-2-2-1-5. نمادپردازی اسمی.. 133

4-2-2-1-6.زبان. 133

4-2-2-1-6-1. نام آواها 133

4-2-2-1-6-2. طنز. 134

4-2-2-1-7. زمانِ روایت.. 134

4-2-2-2. مولفه­های خاطره در روایت«خانم­ها». 134

4-2-2-2- 1. عینیت.. 134

4-2-2-2-2. زمان. 135

4-2-2-3. تحلیل نهایی این روایت.. 135

4-2-3. آن سوی دیوار(65-92) 136

4-2-3-1. مولفه­های داستانی در روایت «آن سوی دیوار»  136

4-2-3-1-1. پیرنگ.. 136

4-2-3-1-2. شخصیت­پردازی.. 137

4-2-3-1-3. راوی و شیوه­ روایت.. 138

4-2-3-1-4. توصیف.. 138

4-2-3-1-4-1. تشبیه. 139

4-2-3-1-4-2. تشخیص… 139

4-2-3-1-5. نمادپردازی اسمی.. 140

4-2-3-1-6. زبان. 140

4-2-3-1-6-1. نام آواها 140

4-2-3-1-6-2. طنز. 140

4-2-3-1-7. زمانِ روایت.. 142

4-2-3-2. مولفه­های خاطره در روایت «آن سوی دیوار». 142

4-2-3-2-1. عینیت.. 142

4-2-3-3. تحلیل نهایی این روایت.. 142

4-2-4. گل­های شیراز(93-126) 143

4-2-4-1. مولفه­های داستانی در روایت «گل­های شیراز»  143

4-2-4-1-1. پیرنگ.. 143

4-2-4-1-2. شخصیت­پردازی.. 144

4-2-4-1-3. راوی و شیوه­ روایت.. 146

4-2-4-1-4. توصیف.. 147

4-2-4-1-5. زمانِ روایت.. 148

4-2-4-2. مولفه­های خاطره در روایت «گل­های شیراز». 149

4-2-4-2-1. عینیت.. 149

4-2-4-2-2. زمان. 149

4-2-4-2-3. مکان. 150

4-2-4-3. تحلیل نهایی این روایت.. 150

4-2-5. فرشته­ها (127-170) 151

4-2-5-1. مولفه­های داستانی در روایت «فرشته­ها». 151

4-2-5-1-1. پیرنگ.. 151

4-2-5-1-2. شخصیت­پردازی.. 152

4-2-5-1-3. راوی و شیوه­ روایت.. 154

4-2-5-1-4. زبان. 155

4-2-5-1-5. طنز. 156

4-2-5-1-6. زمانِ روایت.. 156

4-2-5-2. مولفه­های خاطره در روایت «فرشته­ها». 157

4-2-5-2-1. عینیت.. 157

4-2-5-2-2. مکان. 158

4-2-5-2-3. شخصیت.. 158

4-2-5-3. تحلیل نهایی این روایت.. 159

4-2-6. پدر (171-202) 160

4-2-6-1. مولفه­های داستانی در روایت«پدر». 160

4-2-6-1-1. پیرنگ.. 160

4-2-6-1-2. شخصیت­پردازی.. 161

4-2-6-1-3. راوی و شیوه­ روایت.. 162

4-2-6-1-4. توصیف.. 162

4-2-6-1-4-1. تشبیه. 163

4-2-6-1-4-2. فضاسازی.. 164

4-2-6-1-5. زمانِ روایت.. 165

4-2-6-2. مولفه­های خاطره در روایت «پدر». 165

4-2-6-2-1. عینیت.. 165

4-2-6-2-2. مکان. 166

4-2-6-3. تحلیل نهایی این روایت.. 166

4-2-7. آخرین روز (203-215) 167

پیوست.. 172

منابع و مآخذ. 176

1. مقدمه

«روایت­های جهان بیرون از شمار است… این روایت­ها به هر زبانی بازگو می­شوند: زبان شفاهی یا مکتوب، تصاویر ثابت یا متحرّک، ایماها و اشاره­ها و غیره. روایت، همه جا حضور دارد: در اسطوره، افسانه، قصّه، مَثَل، رمان کوتاه، حماسه، تاریخ، درام، کمدی، پانتومیم، نقّاشی، سینما، گزارش­های خبری، مکالمه و غیره. روایت از آغاز زندگی همراه و هم­نشین بشر بوده است و نیست و نبوده است مردمانی که با روایت آشنا نباشند…روایت در یک کلام، همه جا حضور دارد مثل

1-1 مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………2

1- 2 بیان مسله ………………………………………………………………………………………………………3

1-3 اهمیت تحقیق …………………………………………………………………………………………………3

1- 4 هدف تحقیق …………………………………………………………………………………………………4

1-4-1 هدف توصیفی…………………………………………………………………………………………….4 1-4-2 هدف کاربردی…………………………………………………………………………………………..4

1-4-3 هدف فرهنگی……………………………………………………………………………………………..4 1-5 سوالات تحقیق ………………………………………………………………………………………………..4

1-6 فرضیه‌ی تحقیق……………………………………………………………………………………………….5

1-7 واژه‌های کلیدی………………………………………………………………………………………………..5

1-8 محدودیت‌های تحقیق………………………………………………………………………………………..6

1-9 درباره‌ی انارک …………………………………………………………………………………………………6

فصل دوم پیشینه‌تحقیق………………………………………………………………………………………….8

2-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………9

2-2پیشینه‌نظری تحقیق…………………………………………………………………………………………9

2-2-1 بررسی زبان, گویش , لهجه……………………………………………………………………………9

2-2-1-1- زبان…………………………………………………………………………………………………9

2-2-1-2 گویش………………………………………………………………………………………………….11

2-2-1-3 لهجه…………………………………………………………………………………………………..13

2-2 آشنایی با حوزه‌ی صرف………………………………………………………………………………13

2-2-3 انواع زبان از نظر ساختواژه …………………………………………………………………….21

2-2-4 علت تغییر و تحول زبان از نظر ساختواژی…………………………………………………24

2-2-5 واژگان زبان …………………………………………………………………………………………26

2-2-6 مقوله‌های واژگانی…………………………………………………………………………………30

2-3 پیشینه‌عملی ………………………………………………………………………………………….33

2-3-1 پیشینه‌گویش شناسی در ایران …………………………………………………………………33 2-3-2 پژوهش‌های انجام شده بر روی گویش انارکی ………………………………………………34 2-4 خانواده‌های زبانی هند و اروپایی………………………………………………………………………35

2-4-1 زبان‌های ایرانی……………………………………………………………………………………….36 2-4-1-1 دوره‌ی باستان…………………………………………………………………………………….37 2-4-1-2 دوره‌ی میانه……………………………………………………………………………………….38 2-4-1-3 دوره‌ی نو…………………………………………………………………………………………39 فصل سوم روش شناسی……………………………………………………………………………………41

3-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………42

3-2روش پژوهش ……………………………………………………………………………………………42

3-3 روش جمع‌ آوری داده‌ها ………………………………………………………………………………….43

3-4 جامعه‌ی آماری……………………………………………………………………………………………….43

3-5 روش تجزیه و تحلیل داده‌ها…………………………………………………………………………….43

 

3-6 ابزار جمع‌ آوری اطلاعات…………………………………………………………………………………44

فصل چهارم بررسی و تحلیل داده‌ها…………………………………………………………………………45

4-1 مقدمه…………………………………………………………………………………………………………….46

4-2 فرایند تصریف……………………………………………………………………………………………….46

4-2-1 تصریف فعل………………………………………………………………………………………………46

4-2-1-1 ستاک……………………………………………………………………………………………………47

4-2-1-2 صفت مفعولی………………………………………………………………………………………..50

4-2-1-3 وند استمراری……………………………………………………………………………………….50

4-2-1-4 وند نمود کامل……………………………………………………………………………………….51

4-2-1-5 نشانه‌ی مصدر………………………………………………………………………………………..51

4-2-1-6 زمان و انواع فعل…………………………………………………………………………………….51

4-2-1-6-1 زمان گذشته‌ی ساده…………………………………………………………………………….53

4-2-1-6-2 زمان گذشته‌ی نقلی ……………………………………………………………………………55

4-2-1-6-3 زمان گذشته‌ی استمراری……………………………………………………………………..57

4-2-1-6-4 زمان گذشته‌ی بعید …………………………………………………………………………….59

4-2-1-6-5 زمان گذشته‌ی التزامی………………………………………………………………………….61

4-2-1-6-6 زمان گذشته‌ی مستمر………………………………………………………………………….63

4-2-1-6-7 زمان حال اخباری……………………………………………………………………………….65

4-2-1-6-8 زمان حال التزامی……………………………………………………………………………….68

4-2-1-6-9 زمان حال استمراری………………………………………………………………………….70

4-2-1-6-10 زمان آینده……………………………………………………………………………………..72

4-2-1-6-11 منفی‌ساز………………………………………………………………………………………….73

4-2-1-6-12 وند تصریفی فعل سببی …………………………………………………………………….84

4-2-1-6-13 فعل معلوم و مجهول………………………………………………………………………..86

4-2-1-6-13-1 فعل معلوم……………………………………………………………………………………86

4-2-1-6-13-2 فعل مجهول………………………………………………………………………………86

4-2-1-6-14 فعل پرسشی……………………………………………………………………………………87

4-2-1-6-15 فعل امر…………………………………………………………………………………………87

4-2-1-6-16 لازم و متعدی………………………………………………………………………………….88

4-2-1-6-17 فعل معین و وجهی………………………………………………………………………….89

4-2-1-6-17-1 فعل معین…………………………………………………………………………………..89

4-2-1-6-17-2 فعل وجهی………………………………………………………………………………..90

4-2-1-6-18 افعال پیشوندی ………………………………………………………………………………106

4-2-2 تصریف اسم …………………………………………………………………………………………107

4-2-2-1 نشانه‌های جمع…………………………………………………………………………………..107

4-2-2-2 نشانه‌ی معرفه……………………………………………………………………………………108

4-2-2-3 نشانه‌ی نکره………………………………………………………………………………………109

4-2-3 تصریف صفت………………………………………………………………………………………..110

4-2-3-1 نشانه‌ی صفت تفضیلی و عالی………………………………………………………………110

4-2-3-2 صفت ترتیبی……………………………………………………………………………………….111

4-2-3-3 صفت اشاره…………………………………………………………………………………………111

4-2-3-4 صفت مبهم………………………………………………………………………………………….112

4-2-3-5 صفت تعجبی……………………………………………………………………………………..113

فصل پنجم نتیجه‌گیری…………………………………………………………………………………………114

5-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………….115

5-2 نتایج………………………………………………………………………………………………………….115

5-3 کاربردها………………………………………………………………………………………………………116

5-4 پیشنهاداتی برای تحقیق بیشتر………………………………………………………………………117

اصطلاحات…………………………………………………………………………………………………….118

مآخذ………………………………………………………………………………………………………………….131

پیوست……………………………………………………………………………………………………………….137

واژه نامه……………………………………………………………………………………………………………..147

مقدمه

زبان هر ملت نشان دهنده‌ی فرهنگ آن ملت است و فرهنگ هر ملت هویت آن قوم را می‌سازد. فرهنگ ما گنجینه‌ی ارزنده‌یپیشینیان ونیاکان ما است که اگر چه گرد و غبار قرن‌ها را با خود همراه دارد، اما آن قدر غنی است که تازگی و رنگ و لعاب تمدن‌های جدید نه تنها از ارزش آن نمی‌کاهد بلکه برای هر ایرانی به مثابه‌یپشتوانه‌های قوی و محکم در مواجه و رویارویی با پدیده‌هایجدید محسوب می‌شود. ملتی که فرهنگ و گذشته‌ی خود را می‌کاود، می‌تواند در افق گسترده؛ آن را به سوی آینده درخشان در پیش‌گیرد و شناخت فرهنگ امکان‌پذیرنیست، مگر از طریق مطالعه و پژوهش در ابعاد گسترده آن از جمله پژوهش‌های زبانی.

در طول قرن‌های متمادی سرزمینایران محل سکونت اقوام مختلفی بوده است که هر کدام از آن‌ ها با خود زبان متفاوتی را به اینسرزمین آورده‌اند.پس ایران دارای تنوع زبانی و گویشیبسیار گسترده بوده و هست و برخی کتیبه‌های چند زبانه شاهد این مدعاست که در اینسرزمین اقوامی با زبان‌های متفاوت می‌زیسته‌اند. شناخت و مطالعه‌‌یاینزبان‌ها ما را در شناخت آداب و رسوم و هویت اقوام متعلق به آن‌ هایاریبیشتریمی‌رساند و از آنجا که گذشته، در معرض خطر فراموشی است،این تنوع های گویشی و زبانی نیز از این امر مستثنی نیست، به طوری که با مرگ آخرینگویشور از یکگویش محلی آن گویش برای همیشه از بینمی‌رود بدون آنکه با بهره گرفتن از روش‌های علمی ثبت و ضبط شود و اثری از آن بجای مانده باشد.

پیشینگیزبان‌شناسی میدانی بر زبان شناسی نظری در حال حاضر بر کمتر کسی پوشیده است. همگان در این خصوص اتفاق نظر دارند که ادعاهای نظری در حوزه‌یزبان تنها و تنها زمانی معتبر است که با محک داده‌های واقعی از کاربرد عادی نظام‌های زبانی نزد گویشوران به آن‌ ها آزموده شوند.

از این رو به منظور دستیابی به اهداف یاد شده ( ماندگاری هر گویش محلی) گفتار گویشوران آن زبان و یاگویش را می‌بایست ثبت و ضبط کرد و سپس در دسترس زبان‌شناسان قرار داد تا آن را مورد مطالعه قرار دهند.

1-2 بیان مسئله

در زبان‌شناسی عملی به طور کلی کار بر روی زبان‌ها به دو گونه تصور شده  است، کار روی زبان‌هایی که قبلاً مطالعه نشده‌اند و یا به طور ناقص مورد مطالعه قرار گرفته‌اند.(سامارین 1346: 8)گویش‌های ایرانی غالباً از آن دسته محسوب می‌شوند که کاری بر روی آن‌ ها انجام نشده است.ایران دارای چنان تنوع گستره‌یزبانی است که در یک گستره‌ی اداری از یک روستا به یک روستای دیگر می‌توان گونه‌های متفاوت زبانی پیدا کرد. این گونه‌های محلی متاسفانه آن گونه که در خور علم زبان‌شناسی است مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته اند.

فهرست مطالب

 

 

عنوان                                                                                                                       صفحه

 

فصل اول کلیات

1-1-1- مقدمه. 1

1-1-2ممدوحین اسدی و طوسی.. 2

1-1-3آثار اسدی طوسی.. 2

1-1-4- مأخذ گرشاسب نامه : 4

1-2- بیان مسئله. 5

1-3- پرسش ها و یا فرضیه های پژوهش… 5

1-4- روش اجرای پژوهش… 6

1-5-اهداف پژوهش… 6

1-6- پیشینهی پژوهش… 6

فصل دوم محتوای گرشاسبنامه. 1

2-1 مقدمه. 1

2-2- حمد خدا 9

2-2-1- خدا یگانه و یکتاست.. 9

2-2-2- خدا بی نیازیست که ما به او محتاجیم. 9

2-2-3- قادر مطلق خداست و هر قدرتی در مقابل او هیچ است. 9

2-2-4- خدا رزّاق است.. 9

2-2-5- منبع تمام نیک و بد خداست.. 9

2-2-6- باید از خدا ترسید. 10

2-2-7-خدا را باید پرستید. 10

2-2-8- پناهگاه حقیقی انسان خداست.. 10

2-2-9- تنها به خدا باید تکیه داد. 10

2-2-10-به خدا باید امیدوار بود. 10

2-2-11- باید از خدا، شاه و خرد پیروی کرد. 10

2-2-12- خدا بر همه گناهان پنهانی آگاه است.. 11

2-2-13- دوری از گناه. 11

2-2- 14- سخن های خدا گزاف نیست.. 11

2-2-15- دعوت به دین داری.. 11

2-2-16- زهد نمایی به خاطر شکم بیارزش است. 11

2-3- توصیه های اخلاقی.. 12

2-3-1- دعوت به خودشناسی.. 12

2-4- اخلاق و خصوصیات رفتاری پادشاه. 12

2-4-1- نیازمند بودن جهان به پادشاه. 12

2-4-2- شاه نباید چهار ویژگی خیرهرأیی، بددلی، زفتی و کاهلی را داشته باشد. 12

2-4-3- خرد و دانش و هوش بهترین هم نشینان پادشاهند. 12

2-4-4- شاه باید برای هر مقامی بهترین را انتخاب کند. 12

2-4-5- شاه باید دادگر باشد. 13

2-4-6- وزیر شاه باید پیر و فرزانه باشد. 13

2-4-7- حاجب شاه باید خوب کار و خردمند باشد. 13

2-4-8- دبیر شاه باید نیکو خط و داننده باشد. 13

2-4-9- سپاه شاه باید همیشه آماده باشد. 13

2-4-10- شاه باید مردم خود را نکو دارد. 13

2-4-11- هر کدام از زیردستان شاه باید فقط کار خودشان را انجام دهند. 13

2-4-12- شاه باید از اتحاد سران سپاه جلوگیری کند. 13

2-4-13- کسی که خطریست برای پادشاهی را باید از تاج و تخت دور کرد. 14

2-4-14- شاه باید به اندازه هنر هر کسی به او توجه کند. 14

2-4-15- پادشاه باید عیب دوستان خود را هم دوست داشته باشد. 14

2-4-16- پادشاه گاهی نیاز است دشمنان داخلی خود را پنهانی نابود کند. 14

2-4-17- پادشاه نباید گزافه گو و دروغ سخن باشد. 14

2-4-18- پادشاه نباید در داوری از کسی طرفداری کند. 14

2-4-19- پادشاه نباید موجب زیان کشاورزان شود. 14

2-4-20- پادشاه نباید اهل مسخره بازی باشد. 15

2-4-21- پادشاه نباید در هنگام خشم زود خند باشد. 15

2-4-22-  نباید بدون دلیل و بیگناه مقام کسی را از او بگیرد. 15

2-4-23- پادشاه باید اهل نیکی کردن باشد. 15

2-4-24- شاه باید بداند که: بی گناهی که بیشتر از او بدگویی می شود صاحب فضل و هنر است. 15

2-4-25- شاه نباید آیین بد نو بگذارد. 15

2-4-26- شاه باید راهزنان را نابود کند. 15

2-4-27- شاه باید فقط با دوست داران واقعی خود یک جا بنشیند. 15

2-4-28- شاه نباید به زن دیگران چشم داشته باشد. 16

2-4-29- شاه نباید در را بر دادخواهان ببندد. 16

2-4-30- شاه چون نیکی کرد و جواب نداد باید سراغ بدی رود. 16

2-4-31- شاه باید سرگذشت گذشتگان را بداند. 16

2-4-32- شاه باید از بدگوی و سخن چین دوری کند. 16

2-4-33- پادشاه باید بر جهان اطراف خود آگاه باشد. 16

2-4-34- شاه به ستمکار نباید پست و مقام بسپارد. 16

2-4-35- شاه نباید هر کسی را به مقام بالا برساند. 17

2-4-36- شاه باید فیلسوفی برای.. 17

2-4- 37- شاه نباید کارها را به افراد ناتوان بسپارد. 17

2-4-38- شاه بدخواه خود را باید نابود کند. 17

2-4-39- شاه نباید بدبین باشد. 17

2-4-40- شاه باید در خوراکی خود دقت کند. 17

2-4-41- شاه باید پزشکان برگزیده. 17

2-4-42- شاه نباید دنبال شهوت باشد. 18

2-4-43- شاه باید هر کسی را پله پله بالا ببرد. 18

2-4-44- شاه در هنگام بار دادن نباید شمشیرداری را در بارگاه جای دهد. 18

2-4-45- شاه نباید در لشکرکشی راز خود را به کسی بگوید.(شاه نباید دشمن را خوار بدارد) 18

2-4-46- شاه برای مشورت هر کدام از موبدان را جدا جدا باید فرا خواند. 18

 

2-4-47- شاه باید روی خود را گاه گاه به دیگران نشان دهد. 18

2-4-48- شاه باید با فاصله از خود داد دادخواه را بررسی کند. 18

2-4-49- شاه نباید به ناآزموده دل دهد. 18

2-4-50- شاه نباید با زنان ستیزه کند. 19

2-4-51- شاه باید هوشمندانه گنج جمعآوری کند و هوشمندانه آن را هزینه کند. 19

2-4-52- شاه در نامه نباید درشت گویی کند. 19

2-4-52- شاه نباید فرستادگان را زود فرا بخواند. 19

2-4-53- شاه باید با همه به اندازه گفتگو کند. 19

2-4-54- فرستادهی شاه باید دانش پذیر و نهان دان و پاسخگو باشد . 19

2-4-55- شاه در هر سفری باید همراه خود گوهر، اسب نیک و سلاح داشته باشد. 19

2-4-56- شاه باید از احوال دشمن خود هر لحظه آگاه باشد. 19

2-4-57- شاه چون نمی تواند با دشمن بجنگد باید دشمن را با زر فریب دهد. 20

2-4- 58- شاه چون قصد لشکرکشی کرد باید سریع قصد خود را عملی کند. 20

2-4-59- شاه باید به سپاهی خود زر و سیم دهد. 20

2-4-60- شاه در هنگام جنگ نباید اجازه ی چاره گری به دشمن دهد. 20

2-4-61- لشکر شاه باید جای خوابشان پراکنده باشد. 20

2-4-62-  دار باید دلیر و مهربان باشد و شب ها پاسبانان باید بچرخند. 20

2-4-63- پادشاه برای گریختن باید شب را انتخاب کند. 20

2-4-64- پادشاه چون پیروز شد باید از خدا بترسد. 21

2-4-65- پادشاه نباید سریع دشمن خود را بکشد. 21

2-4-66- شاه باید شب هنگام به کار فردای خود بیندیشد. 21

2-4-67- شاه نباید شاهزاده ها را بکشد. 21

2-4-68- شاه نباید از اندازه خود بیرون رود.(باید قدر خود را بداند) 21

2-4-69- شاه نباید بددل باشد. 21

2-4-70- شاه نباید ظالم باشد. 21

2-4-71- شاه باید بر هوای نفس خود مسلط باشد. 21

2-4-72- شاه باید بر تن خود مسلط و دارای هوش و خرد و دانش باشد. 22

2-4-73- شاه باید دارای گوهری بزرگ باشد. 22

2-4-74- شاه باید از زنان، ستم و زفتکاری دوری کند. 22

2-4-75- پادشاه بد کم عمر است. 22

2-4-76- شاه در هر صورت شاه است و هیچ گاه خوار نمی شود. 22

2-4-77- دل پادشاه زود بر میگردد. 22

2-4-78- احوال پادشاه ثابت نیست. 22

2-4-79- باید کمر بسته فرمان شاه را برد. 22

2-4-80- کاری کن که نزدیکان شاه دلسوز او شوند. 23

2-4-81- در نزد شاه چون گنهکاران باش. 23

2-4-82- در نزد شاه در هر کاری دلیری نکن. 23

2-4-83- در نزد شاه از بد آراستن بپرهیز. 23

2-4-84- در حضور شاه در هر صورت باید از او ترسید. 23

2-4-85- چون شاه خشمگین است نباید نزدش بروی. 23

2-4-86- نباید زبان شاه را خواهان باشی.شاه خیرخواه و راستگو باش. 23

2-4-87- در نزد شاه آگاهانه حرف بزن. 23

2-4-88- همیشه سپاسگزار شاه باش. 24

2-4-89- نباید به زیبارویان شاه نظر داشته باشی و مخالف فرمانش قدم برداری. 24

2-4-90- نباید  چیزی از شاه بخواهی که او را خشمگین کند. 24

2-4-91- باید شاه را بستای و دشمنش را نکوهش کنی. 24

2-4-92- باید دوستان شاه را دوست و دشمنانش را دشمن بداری. 24

2-4-93- آنچه در خور شهریار باشد باید به او بدهی. 24

2-4-94- نباید از خندهی شاه دلیر شوی. 24

2-4-95- نباید بر شاه ناز و دلبری کنی. 25

2-4-97- نباید عوض هر کاری چیزی از شاه بخواهی. 25

2-4-98- همیشه فاصله ای را نسبت به شاه رعایت کن. 25

2-4-99- باید مقام خود را از آن پادشاه بدانی.(اگر سرور انجمنی قدردان ا و باش) 25

2-4-100- باید درآموزش شاه با او نرم خو باش و با حیا باش. 25

2-4-101- باید شاه را بپرس. 25

2-4-102- در نزد شاه نباید از نزدیکانش سخن بد بگویی. 25

2-4-103- نباید در خود را با شه برابر نمایی. 26

2-4-104- در فرمان شاه ننگی نیست. 26

2-4-105- دلت را به شاه باید شاد گردانی. 26

2-4-106- شاید که شاه را بد گفت. 26

2-4-107- به خاطر شاه دادگر باید از خدا شاکر باشی. 26

2-5-  چگونگی لشکرکشی.. 26

2-5-1- پیشرو لشکر دلیر باشد. 26

2-5-2- بنه باید در عقب لشکر باشد . وعدۀ زیادی از آن محافظت نمایند. 26

2-5-3- قبل از نبرد زیاد نباید اسبان را تازاند. 27

2-5-4- بی رهنمون نباید سپاه راند. 27

2-5-5-باید دیده بان بر تیغ کوه و طلایه را در هامون گماشت. 27

2-5-6- در جنگ باید اطلاعات دشمن را جمع آوری کرد. 27

2-5-7- دوری از می، نخجیر، زود و زیاد خوابیدن دیر برخاستن در لشکرکشی. 27

2-5-8- باید مواظب شبیخون دشمن بود. 27

2-5-9- اطراف لشکرگاه باید گودال حفر کرد. 27

2-5-10- باید مواظب گودال و چاه کندن دشمن نیز بود و به سادگی نباید شبیخون زد. 27

2-5-11- باید به نوبت پاسبان دلیر و مهربان بر لشکر گماشت. 28

2-5-12- سپاه باید همیشه مسلح باشند. 28

2-5-13- در جنگ باید منی را از سر خود دور کرد. 28

2-5-14- نباید در دشت گل و خار و کند آب و چاه رزم کرد. 28

2-5-15- نباید در جهت مخالف باد جنگید. 28

2-5-16- نباید مخالف تابش آفتاب جنگید. 28

2-5-17- لشکرگاه باید در کنار آب و علف باشد. 28

2-5-18- پیادگان باید پیشرو لشکر باشند. 28

2-5-19- کمانداران باید پشت سر سپرداران باشند. 29

2-5-20- لشکری باید همزمان آمادهی نبرد با چند اسلحه باشد. 29

2-5-21- از هر ده سپاهی باید یک نفرش آتش افکن باشد. 29

2-5-22- بعد از پیاده ها، اسب سواران و بعد از اسب سواران صف پیلان باید اراسته شود. 29

2-5-23-یک صف باید راست و یک صف باید خمیده باشد. 29

2-5-24- باید پیاده ثابت و سواران متحرک باشند. 29

2-5-25- باید گروهی آمادهی نبرد و گروهی در حال آرامش و استراحت باشند. 29

2-5-26- باید مواظب کمین گاه ها نیز بود. 29

2-5-27- راه پیل ها باید باز باشد. 30

2-5-28- قسمتی از لشکر را هر کدام از سران سزاوار باید سپرد. 30

2-5-29- بیشتر پهلوانان تنومند را باید برای حملهی آخرین نگه داشت. 30

2-5-30- اول باید خود را از زخم دشمن حفظ کرد سپس به او ضربه زد. 30

2-5-31- باید قلعه های بلند ساخت. 30

2-5-32- قلب لشکر را چنان باید آراست که از دو جناح به راحتی کمک رسیده شود. 30

2-5-33-پیاده سپاه باید در کوه و دره نبرد کند. 30

2-5-34- در جنگ در کوه باید گروهی سر تیغ و پایان کوه را گرفت. 30

2-5-35- در نبرد در دشت سپاه باید به هم حلقه بندند. 31

2-5-36- اگر لشکر دشمن پیاده باشد باید در دشت با آنان نبرد کرد. 31

2-5-37- در جنگ باید آب در مسیر پیل افکند. 31

2-5-38- شیوه نبرد با پیل باید چنین باشد: 31

2-5-39- در هنگام کم بودن لشکر باید جایی تنگ بر گرد خویش گزید. 31

2-5-40- نباید از دو طرف نبرد را آغاز کرد. 31

2-5-41- باید سپاه را دلداری داد. 31

2-5-42- هر کدام از دلیران که موفقیتی در جنگ کسب می کنند باید تشویق کرد. 31

2-5-43- جنگجوی ناتوان را باید از لشکر بیرون راند. 32

2-5-44- جنگجوی دلیر دشمن را باید با گروهی از افراد نابود کرد. 32

2-5-45- در هنگام آشتی هم باید مواظب حرکات دشمن بود. 32

2-5-46- باید هم مواظب کمینگاه های دشمن در حال جنگ و هم مواظب برگشتنش در حال گریختن بود. 32

2-5-47- تا شکست کامل دشمن نباید اقدام به تاراج اموالشان نمود. 32

2-5-48- بهترین زمان برای حمله به دشمن زمانی است که: 32

2-5-49- چون دشمن زنهار خواهد باید به او زنهار داد. 32

2-5-50- نباید خون فراریها را ریخت. 33

2-5-51- در حالت ناتوانی در جنگ باید آشتی کرد. 33

2-5-52-در جنگ گاهی گریختن خود پیروزی است. 33

2-5-53- باید علوفه و آب دشمن را نابود کرد. 33

2-6- در آداب سفر کردن. 33

2-6-1- پیش هر کسی آیین شهرش نکوست. 33

2-6-2- تنهایی نباید سفر کرد. 33

2-6-3- در سفر باید بردنی همراه خود داشت و نباید از کسی خوردنی گرفت. 33

2-6-4- نباید اسب خود را به کسی داد تا بر آن نشیند. 34

2-6-5- نباید در ره تنگ سوار شد و باید از دزدان پرهیز کرد. 34

2-6-6- نباید در شب آتش روشن کرد. 34

2-6-7- نباید به راهی رفت که شناختی از آن نیست و نباید نیازموده هر آبی را خورد. 34

2-6-8- در دشت و آباد جای باید منزل کرد. 34

2-6-9- چون از اسب فرود آیی باید هر طرف را نگریست. 34

2-6-10- به جای پا در هر راه باید دقت کرد. 34

2-6-11- چون گم شدی شب هنگام نباید حرکت کرد. 34

2-6-12- در سفر نباید اسب را اذیت کرد. 35

2-6-13- در سفر نباید اسب را به حال خود رها کرد. 35

2-6-14- در سفر ضمن انتخاب جای خوب نباید گرز و کمند و اسب را از خود دور کرد. 35

2-6-15- در سفر کمان همیشه باید به زه باشد. 35

2-6-16- در سفر باید از بدی و خون ریختن دوری کرد. 35

2-6-17- شب هنگام نباید وارد شهر شد و نباید در کنار آب منزل کرد. 35

2-6-18- در سفر نباید اسب و یار ناآزمودهی نامهربان همراه خود داشت. 35

2-6-19- در شهر بد آب و هوا نباید ماند. 35

2-6-20- در سفر باید مواظب سلامتی خود بود. 36

2-6-21- در سفر از یار بد باید دوری کرد. 36

2-6-22- در سفر راه بی خطر را باید انتخاب کرد. 36

2-7- در وصف روزگار و دنیا 36

2-7-1- دنیا بهشتی پنج روزه است. 36

2-7-2- دنیا بتی فریبنده است. 36

2-7-3- نه کسی در این دنیا زنده خواهد ماند و نه کسی که رفت دیگر برمی گردد. 36

2-7-4- دنیا رباینده ای چابک است. 36

2-7-5- جهان چاهی پر از بیم و آز است. 37

2-7-6- جهان پیرزنی شویکش است. 37

2-7-7- جهان باد است. 37

2-7-8- جهان خانه دیو است. 37

2-7-9- جهان قبرستان است. 37

2-7-10- جهان دهی است که هر کس وارد آن شد ناچار باید بیرون آید. 37

2-7-11- جهان زندان زشت است. 37

2-7-12- جهان اولش رنج و آخرش مرگ است. 38

2-7-13- جهان اژدهایی هفت سراست. 38

2-7-14- جهان در پی گرفتن جان ماست. 38

2-7-15- جهان سرایی دو در است. 38

2-7-16- جهان باغی دودر است. 38

2-7-17- دنیا ظاهری نیک و باطنی ناپسند دارد. 38

2-7-18- ضرر دنیا ده برابر سودش است. 38

2-7-19- روزگار دشمنی آشکار است. 39

2-7-20- روزگار نیرنگساز است. 39

2-7-21- روزگار آبستن از نیک و بد است. 39

2-7-22- روزگار با کسی نخواهد ماند. 39

2-7-23- روزگار بر یک خو نخواهد ماند. 39

2-7-24- روزگار بر یک خو نخواهد ماند. 39

2-7-25- زمانه ناپایدار است. 39

2-7-26- روزگار زود تغیر چهره می دهد. 40

2-7-27- حالات روزگار متفاوت است. 40

2-7-28- کار روزگار حساب و کتاب ندارد. 40

2-7-29- روزگار هر چه بیشتر نعمت بخشد همان اندازه غم و اندوه می بخشد. 40

2-7-30- روزگار ابتدا نعمت میبخشد سپس غم میدهد. 40

2-7-31- فقط آدم نادان و آدم ثروتمند در دنیا خوشند. 41

2-7-32- نباید غم روزگار را خورد. 41

2-7-33- نباید رنج دنیا را برد. 41

2-7-34- باید در زندگی شاد بود. 41

2-8- در وصف دانش و خرد. 41

2-8-1- بهترین خواسته دانش است. 41

2-8-2- هیچ گنجی بالاتر از دانش نیست. 41

2-8-3- دانش در این دنیا نگهبان ما از بدی و توشهی آخرت است. 42

چکیده

ترجمه یکی از راه­های انتقال میراث بشری بین ملت­ها­ست چرا که افراد به واسطه­ آن قادرند بر موانع زبان­شناسی و فرهنگی فائق آیند. شناخت ره­آوردهای فکری و هنری ملت­ها و فهم میراث ادبی که در قالب نظم و نثر به یادگار مانده تا حد زیادی در گرو ترجمه­ی متونشان است. از این­رو برای آشنایی با آثار ادبی ملت­های عرب­زبان و انتقال آن به ادبیات ایران باید دست به کار ترجمه­ی این متون زد. ترجمه متون عربی امری مهم و درخور توجه است زیرا این زبان، زبان متون اسلام و تمدن اسلامی است. در این بین شناخت ترجمه­ی شعر عرب از اهمیت والایی برخوردار است.

اشعار معلقات و صعالیک از جمله اشعار جاهلی هستند که همواره توجه مترجمان را به جلب نموده است. اما به دلیل سختی و مشکلاتی که در ترجمه­ی این اشعار وجود داشته تعداد معدودی از مترجمان به ترجمه­ی این اشعار پراخته­اند. یکی از عواملی که سبب دشواری ترجمه این اشعار گردیده وجود حذفیات و فواصل است.

حذف و فاصله بین ارکان جمله باعث می­ شود مخاطب غیر­عرب برای دریافت ترجمه دچار مشکل شود از این­رو توجه به کلمه­ی محذوف یا فاصله میان ارکان جمله باعث تسهیل درک شعر می­گردد. این پژوهش برآن است تا بر اساس فرایند نحوی به حذف و فاصله پرداخته و مشکلات و پیچیدگی­های موجود در اشعار معلقات و صعالیک را بررسی و عوامل این پیچیدگی­ها را مشخص نماید.

واژگان کلیدی: ترجمه، مشکلات ترجمه شعر، اشعار معلقات و صعالیک، فاصله و حذف.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                              صفحه

مقدمه……………………………………………………………………………………………………….. 1

فصل اول: کلیات

1ـ 1ـ بیان مسأله…………………………………………………………………………………………. 4

1ـ 2ـ سؤال­ها­ی پژوهش ………………………………………………………………………………. 7

1ـ 3ـ فرضیه ­ها­ی پژوهش …………………………………………………………………………….. 7

1ـ 4ـ پیشینه پژوهش ………………………………………………………………………………….. 7

1ـ 5 ـ حدود پژوهش …………………………………………………………………………………. 8

1ـ 6 ـ اهداف پژوهش ………………………………………………………………………………… 8

فصل دوم: درباره ترجمه

2ـ 1ـ ترجمه در لغت ……………………………………………………………………………….. 10

2ـ 2ـ ترجمه در اصطلاح …………………………………………………………………………… 11

2ـ 3ـ تاریخچه ترجمه……………………………………………………………………………….. 12

2ـ 4ـ انواع ترجمه ……………………………………………………………………………………. 14

2ـ 4ـ 1ـ ترجمه لفظ به لفظ یا ترجمه تحت اللفظی ………………………………………… 14

2ـ 4ـ 2ـ ترجمه آزاد ………………………………………………………………………………… 15

2ـ 4ـ 3ـ ترجمه تفسیری …………………………………………………………………………… 15

2ـ 4ـ 4ـ ترجمه تلخیصی ………………………………………………………………………….. 15

2- 4- 5- ترجمه ادبی ……………………………………………………………………………… 16

2ـ 4ـ 6 ـ ترجمه دقیق و روان ……………………………………………………………………. 16

2ـ 4ـ 7ـ ترجمه شعر ……………………………………………………………………………….. 16

2ـ 4ـ 7ـ 1ـ محدودیت­ها­ی ترجمه شعر ……………………………………………………….. 17

2ـ 4ـ 7ـ 1ـ 1ـ محدودیت وزن، قافیه و موسیقی درونی ………………………………….. 17

2ـ 4ـ 7ـ 1ـ 2ـ محدودیت در انتقال صنایع بدیعی ………………………………………….. 17

2ـ 4ـ 8ـ ترجمه شفاهی ……………………………………………………………………………. 17

2ـ 4ـ 8 ـ 1ـ ترجمه همزمان ……………………………………………………………………… 17

2ـ 4ـ 8 ـ 2ـ ترجمه نا­همزمان ……………………………………………………………………. 17

2ـ  5 ـ انواع ترجمه از نظر پیتر نیو مارک ………………………………………………………. 18

2ـ 5 ـ 1ـ ترجمه معنایی ……………………………………………………………………………. 18

2ـ 5 ـ 2ـ ترجمه ارتباطی ………………………………………………………………………….. 18

2ـ 6 ـ روش مترجمان عرب در ترجمه …………………………………………………………. 19

2ـ 7ـ شرایط مترجم …………………………………………………………………………………. 19

2ـ 7ـ 1ـ آشنایی کامل با زبان مبدأ ……………………………………………………………….. 20

 

2ـ 7ـ 2ـ آشنایی کامل با زبان مقصد …………………………………………………………….. 20

2ـ 7ـ 3ـ آشنایی با موضوع اصلی متن ………………………………………………………….. 20

2ـ 7ـ 4ـ امانت و بی­طرفی ………………………………………………………………………… 20

2ـ 7ـ 5 ـ استفاده کردن از واژگان مأنوس در ترجمه ………………………………………… 21

2ـ 7ـ 6 ـ توجه به قواعد دستوری در زبان مبدأ و مقصد ……………………………………. 21

2ـ 7ـ 7ـ تسلط به اصطلاحات خاص …………………………………………………………… 21

2ـ 8ـ خصوصیات مترجم …………………………………………………………………………… 22

2 – 10- فن ترجمه شعر از دیدگاه جاحظ و برخی معاصران ……………………………… 22

2- 11- بحثی درباره ترجمه شعر ……………………………………………………………… 23

2ـ 12ـ روش­ها­ی ترجمه شعر …………………………………………………………………….. 24

فصل سوم: مشکلات ترجمه در اشعار معلقات و صعالیک

3ـ 1ـ فصل یا اعتراض ………………………………………………………………………………. 28

3ـ 2ـ فاصله و ترجمه شعر ………………………………………………………………………… 28

3ـ 3ـ انواع فاصله …………………………………………………………………………………….. 28

3ـ 3ـ 1ـ فاصله میان فعل و فاعل ………………………………………………………………… 28

3ـ 3ـ 2ـ فاصله میان فعل و مفعول ………………………………………………………………. 31

3ـ 3ـ 3ـ فاصله میان موصوف و صفت …………………………………………………………. 32

3ـ 3ـ 4ـ فاصله بین مبتدا و خبر ………………………………………………………………….. 36

3ـ 3ـ 5ـ  فاصله بین اسم و خبر …………………………………………………………………. 38

3ـ 4ـ حذف در شعر ………………………………………………………………………………… 41

3ـ 5ـ انواع حذف …………………………………………………………………………………….. 42

3ـ 5ـ 1ـ حذف حرف ………………………………………………………………………………. 42

3ـ 5ـ 2ـ حذف ارکان جمله ……………………………………………………………………….. 43

3ـ 5ـ 2ـ 1ـ حذف مبتدا …………………………………………………………………………… 44

3ـ 5ـ 2ـ 1ـ 1ـ حذف مبتدا از آغاز بیت ………………………………………………………. 44

3ـ 5ـ 2ـ 1ـ 2ـ حذف مبتدا در میان بیت ……………………………………………………… 49

3ـ 5ـ 3ـ حذف موصوف …………………………………………………………………………… 50

3ـ 5ـ 4ـ حذف فعل ………………………………………………………………………………… 53

3ـ 5ـ 5ـ حذف فعل ناسخه و اسم آن …………………………………………………………… 54

3ـ 5ـ 6ـ حذف مفعول ……………………………………………………………………………… 54

3ـ 5ـ 7ـ حذف مضاف …………………………………………………………………………….. 54

فصل چهارم: نتیجه ­گیری

نتیجه­پژوهش…………………………………………………………………………………………….. 57

پی­نوشت ………………………………………………………………………………………………… 58

منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………….. 59

چکیده عربی……………………………………………………………………………………………… 63

چکیده انگلیسی…………………………………………………………………………………………. 64

مقدمه

نیاز بشر به آگاهی از فرهنگ و ادبیات ملت­های دیگر، انسان­ها را بر آن داشت تا به ترجمه­ی کتب اقوام و ملت­های مختلف اهتمام ورزند. مترجمان شروع به ترجمه­ی کتاب در زمینه ­های مختلف نمودند و تلاش کردند که از هر خرمنی خوشه­ای بچینند اما اگر به صفحات تاریخ مراجعه کنیم می­بینیم که مترجمان در سرتاسر دنیا، به ترجمه­ی متون ادبی خصوصا شعر توجه کمتری داشتند؛ زیرا آنان می­دانستند که شعر از احساس شاعر سرچشمه می­گیرد و مترجم قادر نخواهد بود همه­ی آن­چه از احساسات شاعر نشات می­گیرد را در قالب ترجمه­ی خویش بگنجاند.

در میان اشعاری که ترجمه شده ­اند، شعر عربی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است، بخصوص اشعار جاهلی. زیرا معلومات زیادی از روزگاران گذشته اعراب، در بردارد تا جائی که آن را «دیوان العرب» نام نهاد­ه­اند. این اشعار یکی از ذخایر گران­سنگ معارف بشری است و با ترجمه نکردن آن، میراث ادبی را از گنجینه­های عظیم محروم می­کنیم (اقبالی، 1388: 15).

ترجمه­ی شعر عربی با پیچیدگی­های زیادی همراه است و برخی از فرایند­های نوشتاری دوران کهن، همچون حذف، تقدیم و تأخیر و فصل، موانع بسیاری را بر سر راه مترجم ایجاد می­ کند. علاوه بر این مترجم برای ترجمه اشعار معلقات و صعالیک با دشواری­های زیادی روبروست؛ از جمله معادل یابی واژگان، تفاوت فضای جاهلی با زمان حال، سبک زندگی جاهلی، امثال، حکمتها، تشبیهات و غیره.

این پژوهش بر آن است تا علاوه بر تعریف ترجمه، سابقه ترجمه، انواع ترجمه، دشواری­ها و پیچیدگی­های اشعار معلقات و صعالیک را از جنبه صرفی و نحوی مورد بررسی قرار دهد تا بخشی از دشواری­هایی را که سر راه مترجم غیر عرب وجود دارد از میان بردارد.

جامعه آماری در این پژوهش،  دانشجویان کارشناسی ارشد، ترم اول دانشگاه مازندران شهر بابلسر می­باشند. حجم نمونه 15 نفر است که با بهره گرفتن از نمونه گیری خوشه­ای با بهره گرفتن از نمونه گیری تصادفی انتخاب شدند. 10 بیت از اشعار معلقات و صعالیک انتخاب شد و ابیات منتخب به همراه ترجمه واژه­ های دشوار آماده گردید. این ابیات برای ترجمه در اختیار دانشجویان قرار داده شد و برای ترجمه هر بیت چند دقیقه به دانشجویان فرصت داده می­شد تا ترجمه خود را بنویسند. بعد از اتمام وقت دشواری که در ترجمه بود توسط محقق توضیح داده می­شد و مجدداً از دانشجویان خواسته می­شد تا ترجمه­های خود را یادداشت کنند. این کار تا آخرین بیت انجام شد. ترجمه­های اولیه و ثانویه دانشجویان مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت و درصد پاسخ­های صحیح و نادرست مشخص گردید که در پایان هر قسمت ذکر شده است.

این پایان نامه در چهار فصل تدوین شده است:

فصل اول مربوط به کلیات پژوهش می باشد که در آن به بیان مسأله، پرسش­ها­، فرضیه پژوهش، پیشینه، حدود و اهداف پژوهش می ­پردازد.

در فصل دوم به ترجمه، سابقه تاریخی ترجمه، انواع آن و ترجمه­ی شعر پرداخته می­ شود.

فصل سوم به بررسی داده ­های تحقیق اختصاص دارد و پیچیدگی­ها­ی اشعار معلقات و صعالیک در دو حوزه­ فاصله  و حذف مورد بررسی قرار می­گیرد.

در فصل چهارم، نتیجه ­گیری، پی­نوشت و منابع و مآخذ بیان می­گردد.

1ـ بیان مسأله

انتقال مجموعه میراث­های بشری، از ملتی به ملت دیگر و از زبانی به زبان دیگر، یکی از مهم­ترین ابزارهای توسعه­ تمدن جدید بشری به شمار می ­آید و ترجمه اساسی­ترین نقش را در این انتقال بر عهده دارد (حسن، 1376: 7). ترجمه از طرفی موجب کامل شدن معارف ملت­ها گردیده و نمی‏­گذارد دانش آن­ها در یک مرز خاص توقف کرده راکد باقی بماند و به آنچه از علوم و دانستنی­ها که نزدشان است، بسنده کنند، و از طرفی دیگر با دستیابی به آثار دیگران از راه ترجمه، شخصیت علمی و معنوی خود را رشد داده و آن را بارور می­سازند (همان: 11 و 12).

شناخت ره­آورد­های فکری و هنری ملت­ها و فهم میراث ادبی که در قالب نظم و نثر به یادگار مانده- که در واقع حاصل تجربیات و یافته­ های فکری آن­هاست و سازه­های اصلی فرهنگ و تمدن آنان را تشکیل می­دهد- تا حد زیادی در گرو ترجمه­ی متونشان میسر می­گردد. ترجمه متون عربی از آن جهت مهم
می­نماید که زبان این متون، زبان اسلام و تمدن اسلامی است و پیوند دیرینه با زبان فارسی دارد، و این که گذشتگان ما برخی از آثار ارزنده­ی خود را به این زبان ارائه داده­اند بر صحت این ادعا گواهی می­دهد و مؤید آن است که این دو زبان رابطه­ تنگاتنگ با هم دارند و پویایی هریک از این دو در گرو شناخت دیگری است (اقبالی، 1388: 13).

ضرورت تفاهم بین ­المللی نیاز به ترجمه­ی شعر را پیش آورده است؛ زیرا شعر آیینه­ی فرهنگ
ملت­ها­ست، به ویژه شعر عرب که دفتر دانش اعراب به شمار می­رود و یکی از ذخایر گران‏سنگ معارف بشری است و با ترجمه نکردن آن، میراث ادبی را از گنجینه­هایی عظیم محروم می­کنیم. اگر رباعیات خیام از فارسی به انگلیسی ترجمه نمی­شد، اگر منظومه ایلیاد هومر، آثار شکسپیر و سروده­های گوته یا مثنوی مولوی ترجمه نمی­شد، جهان معرفت از ره­آورد فکری و ذوقی پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری شگفت محروم
می­ماند (همان: 15).

به تعداد روش­های ترجمه شعر، نظریه­پردازانی وجود دارند که ترجمه شعر را غیرممکن می­دانند. رابرت فراست [1]شاعر آمریکایی می­گوید: «آنچه در ترجمه شعر، ترجمه نشده باقی می­ماند، خود شعر است»  (همان: 58).

جاحظ می­گوید: «شعر قابلیت ترجمه شدن را ندارد و درست نیست که از زبانی به زبان دیگر ترجمه شود و اگر چنین شود، نظمش بریده، وزنش باطل و زیبایی­اش از میان رفته و از مقام بداعت ساقط می­ شود، به دیگر بیان با ترجمه شعر

فهرست مطالب

چکیده 1

فصل اول : مقدمه و کلیات

1-1 مقدمه تحقیق. 3

1-2 بیان مسأله. 6

1-3 سوالات تحقیق. 8

1-4 اهمیت و ضرورت تحقیق. 8

1-5  پیشینه‏ی تحقیق. 9

1-6 اهداف تحقیق. 9

1-7 فرضیه‌های تحقیق. 10

1-8 تعاریف واژه‏های کلیدی.. 10

1-9 حدود و قلمرو تحقیق. 12

فصل دوم : (بنیاد نظری: مفهوم حیا)

2-1 مقدمه. 14

2-2 تعریف لغوی و اصطلاحی حیا 14

2-3 انواع حیا 17

2-4 مراتب حیا 19

2-5 حیا در قرآن. 20

2-6 حیا در روایات معصومین.. 22

2-7 حیا در فرهنگ‏نامه و کتب تفسیری.. 28

2-8 مفهوم حیا در آثار منثور و منظوم عرفانی.. 30

2-8-1 مفهوم حیا در اقوال صوفیه. 31

2-8-2 حیا در آثار برجسته منثور عرفانی پیش از مولوی.. 36

2-8-3 حیا در اشعار عرفانی.. 42

فصل سوم : (شرح احوال، آثار و اندیشه‏ی مولوی)

3-1 مقدمه. 48

3-2 زندگی نامه مولوی.. 48

3-3 مرشدان و  مریدان برجسته مولوی.. 51

3-4 جلوه‏های سه‏گانه زندگی مولوی.. 51

3-4-1 دوران طلبگی مولوی.. 52

3-4-2 مولوی و سلوک عملی.. 53

3-4-3 مولوی و ملاقاتش با شمس تبریزی.. 53

3-5 جایگاه شعری مولوی.. 54

3-6 آثار مولوی.. 55

3-6-1 مثنوی معنوی.. 56

3-6-2 غزلیات شمس… 58

3-6-3 فیه ما فیه. 58

3-6-4  مکتوبات.. 59

3-6-5 مجالس سبعه. 59

3-7 آثار مکتوب‏ در خصوص مولوی.. 59

3-8  خاستگاه اندیشه‏ها و باورهای مولوی.. 60

3-8-1 عشق (پایه اصلى مسلك و طریقه عرفانى مولوى‏) 60

3-8-2 تجلّی از دیدگاه مولوی.. 63

3-8-3 وحدت وجود از منظر مولوی.. 64

3-8-4 فنا و بقا در نظر مولوی.. 65

3-8-5 انسان کامل از دیدگاه مولوی.. 67

3-9 آثار و نتایج باورهای مولوی.. 68

فصل چهارم : (بررسی مفهوم حیا در اشعار مولوی)

4-1 مقدمه. 70

4-2 مفهوم حیا در اشعار مولوی.. 71

4-3 ویژگی‏های حیا 72

4-3-1 پرهیز از غفلت.. 72

4-3-2 نسبت بین حیا و اختیار انسانی.. 73

4-3-3 حیا و نسبتش با ستاریت الهی.. 74

 

4-3-4  حیای نکوهیده 77

4-3-4-1 شرم به جهت نقصان. 78

4-3-4-2 شرم از خلق. 80

4-3-5  رابطة حیا‏ و افشای سرّ. 81

4-4 انواع حیا از منظر مولوی.. 84

4-4-1 حیای جنایت.. 85

4-4-2 حیای از تقصیر. 92

4-4-3 حیای ادب.. 98

4-4-4  حیای کرم. 101

4-4-5  حیای اجلال. 104

4-4-6 حیای از هستی.. 107

4-5 حیا از اولیای الهی.. 110

4-6 حیا در ساحت عاشقی و معشوقی.. 115

4-6-1 ساحت حیای معشوقی.. 116

4-6-2 حیای کل عالم نسبت به معشوق. 118

4-6-3  ساحت حیای عاشق. 120

4-6-4 نسبت عشق و حیا 124

4-6-5 حیای در وصال. 127

فصل پنجم: نتیجه‏گیری و ارائه پیشنهاد

5-1 نتیجه‏گیری.. 131

5-2 ارائه‏ پیشنهاد. 132

فهرست منابع و مآخذ. 133

Abstract 139

چکیده

حیا یکی از مفاهیم بسیار مهم و بنیادی در بحث معارف الهی است و یکی از مباحث کلیدی در سلوک عرفانی به‏شمار می‏آید. حیا در لغت به معنی شرم، آزرم است و در اصطلاح، ترک حیا منجر به سرزنش و ملامت می‏گردد. در این پژوهش پس از بیان دیدگاه قرآن و معصومین‏(ع) در باب حیا، به بررسی سخنان عارفان در مسئله حیا پرداخته شده است. سپس بررسی حیا از منظر فرهنگ‏نامه و کتب تفسیری آمده، همچنین در آثار برجسته منثور عرفانی آمده است. نیز تفسیر بازتاب مفهوم حیا در اشعار تا قبل از مولوی بیان شده است. در نهایت این پژوهش با تحلیل این رویکرد معرفتی در باب حیا در اشعار مولوی به اتمام می‏رسد. هدف از این تحقیق، زمینه‏سازی برای فهم و درک درست‏تر مفهوم حیا در اشعار مولوی است. وی ضمن اثرپذیری از آموزه‏های قرآن و سنّت، و عارفان پیش از خود، چنین به نظر می‏رسد، به صراحت به تعریف عرفانی حیا و ذکر مبانی آن نپرداخته است؛ اما از عنایت و التفات مولوی بدین مضمون همین قدر بس که بسامد قابل توجه‏ای از این واژه و وابسته‏های معنایی آن در مثنوی و غزلیاتش موجود است و افزون بر آن پرداختن مولوی به جنبه‏ه ای خاص حیا و تفاسیر اخلاقی و عرفانی آن، و نیز بعضاً به‏کار گیری روایات اسلامی و اشاره به آیات قرآنی در خصوص حیا و همچنین بهره‏گیری از حکایت‏های نغز و تمثیل‏های پر مغز و دلنشین در این زمینه، به نوعی جلوه‏های گوناگون حیا را تشریح می‏کند.

 

کلید واژه‏ها: عرفان، مقام، حیا، مثنوی، غزلیات شمس، مولوی

مقدمه تحقیق

عرفان طریقه‏ شناخت‏ و‏ معرفت نزد آن دسته از صاحبان دانایی و حکمت است که بر خلاف اهل عقل‏ و برهان‏ در مسیر کشف حقیقت  بیشتر به ذوق و اشراقات‏ روحانی‏ تکیه  دارند. این طریقه‏ در میان مسلمانان معمولاً‏ بر روش‏ و منش صوفیه مشهور است. البته‏ در میان سایر اقوام‏ و ملل  بر‏حسب شرایط مکانی و زمانی‏ دارای‏ اسامی متفاوتی است‏. با وجود این،  عموماً آن همه‏ را تحت عنوان معرفت اهل سرّ می‏شناسند.

عرفان و تصوف اسلامی خود به دو بخش عرفان عملی یا همان سیر و سلوک و عرفان نظری تقسیم می‌شود. در سیر و سلوک عرفانی، سالک از منازل و مراحل گوناگون می‌گذرد که به این منزل‌ها و مراحل در اصطلاح «مقامات» می‌گویند. یکی از مقامات «حیا» است. به طور کلی، عارفان صفت حیا را از احوال مقربان الهی می‏دانند‏. بدین توصیف که هر قدر تقرب و نزدیکی به درگاه الهی افزایش یابد‏، حیا نیز بیشتر خواهد شد‏. بنابراین، رابطه‏ای دوسویه بین مفهوم حیا و قرب قابل تصوّر است‏. حیا از دو منظر عرفانی قابل تأمّل است‏: نخست از دیدگاه مقامات؛ که حیا به صفت اهل مراقبه اطلاق می‏شود و هنگامی است که قلب بنده از هیبت و خوف اشراف خداوند در نور دیده گردد.

بنابراین سالک درگاه حق ظاهر و باطن خویش را از مخالفت احکام الهی به سبب مراقبت نظر حق تعالی‏، محافظت می‏کند‏. این نوع از حیا به دو نحو حیای از معصیت و حیای از تقصیر منقسم می‏گردد‏.

اما دیدگاه دوم احوال است که حیا به صفت خاص اهل مشاهده اطلاق می‏گردد و آن هنگامی است که روح سالک از شکوه مشاهده حق تعالی در خویش در نوردیده گردد (کاشانی‏، 1388 :420-422).

مولانا جلال‏الدین محمد بلخی در کتاب مثنوی معنوی و غزلیات شمس، تشنه لبان دریای معنوی را به تعمق و تدّبر فرا می‌خواند و از منظر و دیدگاهی که خاص و ویژۀ اوست گاه مفهوم حیا را از جنبه‏ه ای اخلاقی و دینی مورد توجه قرار می‏دهد و گاه جنبه‏ها و گرایشات عرفانی و شهودی را مدنظر قرار می‏دهد که این نوع دیدگاه در مثنوی کاملا مشهود است و اما در غزلیات شمس با زبانی سکر‏آمیز به جنبه‏ه ای شهودی و تجارب عرفانی و معنوی تکیه دارد‏. وی در پاره‌ای از اشعار خویش چنین می‌گوید:

 

 

 

 

ای عدوی شرم و اندیشه بیا		که دریدم پرده شرم و  حیا
		(مولوی ،‏1383 : 839)

 

 

 

 

 

از عشق شرم دارم اگر گویمش بشر		می‌ترسم از خدای کو گویم که این خداست
		(همان: 206)

 

 

 

 

 

عاشق باید که روز و شب باده خورد		تا پرده عقل و شرم خود را بدرد
		(همان : 757)

مولوی در این دو اثر ارزشمند خویش هم جنبه‌های اخلاقی و دینی مفهوم شرم و حیا را در نظر دارد و هم جنبه‌ها و گرایشات عرفانی و شهودی را؛ و چنین بر می‌آید که مولوی در کتاب مثنوی بیشتر به جنبه‌های اخلاقی و دینی حیا و شرم تاکید دارد. چنان که تجلی این مفهوم در طی حکایات مثنوی و تمثیلات وی با کاربرد برخی آیات و احادیث نمایان است و در غزلیات شمس مفهوم شرم و حیا به جنبه‌های شهودی و تجارب عرفانی و معنوی آن تکیه دارد. لذا در اشعار خویش به جلوه‌های گوناگونی از شرم و حیای عاشقانه و عارفانه را به تصویر می‌کشد. بنابراین بررسی نسبت بین شرم و عشق و همچنین گرایش‌های دوگانه حیا و ترک حیا در اشعار مولوی منجر به تحلیل مبانی ناب و بکر عرفانی مولوی شده و مدل معرفتی خاصّ وی را به طور مفصل توصیف می‏کند.

این پایان‏ نامه در پنج فصل به شرح ذیل تدوین شده است‏:

فصل اول: با عنوان کلیّات تحقیق، شامل مقدمه، تعریف مسئله تحقیق، اهمیت و ضرورت تحقیق، پرسش‌های اساسی پژوهشی، اهداف تحقیق، فرضیه‌ها، روش تحقیق و تعریف واژه های کلیدی و حدود  و  قلمرو تحقیق است.

فصل دوم: در این فصل موضوع تحقیق، یعنی مفهوم حیا را از نظر لغوی و اصطلاحی مورد بررسی قرار داده‌ایم و با مراجعه به آیات و احادیث و متون منثور و منظوم عرفانی، مهم‌ترین ویژگی و آثار و مراتب آن را استخراج نموده‌ایم.

فصل سوم: زندگی‏نامه مولوی‏، مرشدان و مریدان برجسته مولوی، جلوه‌های سه‌گانه زندگی مولوی، دوران طلبگی مولوی، مولوی و سلوک عملی، مولوی و ملاقاتش با شمس تبریزی، جایگاه شعری مولوی، آثار مولوی، مثنوی معنوی، غزلیات شمس، فیه مافیه، مکتوبات، مجالس سبعه، آثار مکتوب در خصوص مولوی‏، خاستگاه‏، اندیشه‏ها و باور‏های مولوی‏، عشق، تجلی، وحدت وجود، فنا و بقا، انسان کامل، آثار و نتایج باورهای مولوی.

فصل چهارم: مهم‌ترین فصل پژوهش است که به بررسی مفهوم حیا در مثنوی و غزلیات شمس اختصاص دارد. در این فصل ضمن تعریف حیا و مراتب آن از منظر مولانا، نخست حکایاتی را که با محوریت حیا بیان شده‌اند مورد نقد و تفحص قرار داده‌ایم، سپس به تبیین مهم‌ترین اشارات مولانا پیرامون مقولة‌ حیا پرداخته‌ایم و مواردی چون جایگاه حیا، ویژگی‏های حیا، انواع حیا و جنبه‏ه ای خاص حیا مورد نقد قرار داده‌ایم.

فصل پنجم: نتیجه‌گیری پژوهش و ارائه پیشنهادهایی برای پژوهش‌های بعدی، مطالبی است که در این فصل مطرح شده است.

لازم به ذکر است که متن اصلی تحقیق در این پایان‏ نامه، مثنوی معنوی (شش دفتر)  به تصحیح  توفیق سبحانی و غزلیات شمس، به اهتمام بدیع‌الزمان فروزانفر می‏باشد.

 

1-2 بیان مسأله

حیا در لغت به معنی شرم است و در اصطلاح انقباض نفس است از چیزی و ترک آن به علت ملامت و سرزنشی که در آن است. آن بر دو نوع است: اول نفسانی و آن شرم است که خدای تعالی در نفوس آفریده است مثل حیا از کشف عورت و جماع بین مردم. دوم ایمانی، و آن شرمی است که مؤمن را از ارتکاب معاصی باز می‌دارد.

مفهوم شرم و حیا در آثار منثور صوفیه تا قرن ششم، بسامد بالایی دارد و از آن پس رفته رفته در اشعار عارفان نیز وارد شده است.