فصل اول. 1
پیشینه پژوهش اصلاح سطح توسط پرتودهی لیزر 1
1-1 پیشگفتار 2
1-2 روش‌های اصلاح سطحی مواد 3
1-2-1 اصلاح سطح توسط فرآوری و عملکرد پلاسما 3
1-2-2 روش‌های عملیات شیمیایی‌تر و محلول‌ها 4
1-2-3 روش تجزیه حرارتی به کمک افشاندن. 4
1-2-4 روش سُل‌ژل. 4
1-2-5 روش ایجاد زبری و رسوب‌دهی پاششی توسط مگنترون. 5
1-2-6 روش رسوب شیمیایی بخار 5
1-2-7 روش رسوب فیزیكی بخار 6
1-2-8 روش پرتودهی ایکس، گاما و الکترون توسط شتاب‌دهندۀ رودوترون. 6
1-2-9 روش لیتوگرافی یا چاپ سنگی. 7
1-2-10 روش پوشش فیزیکی یا مخلوط کردن. 7
1-2-11 روش پوشش‌دهی چرخشی. 8
1-2-12 روش الكتروریسی. 9
1-2-13 روش بمباران یونی یا سایش با باریكۀ یونی. 10
1-2-14 روش لایه نشانی با لیزر پالسی. 10
1-2-15 روش قالب گیری حلال. 11
1-2-16 روش كاشت یونی. 11
1-2-17 روش کوپلیمریزاسیون پیوندی. 12
1-2-18 روش نانوایمپرینت یا نانوچاپ.. 13
1-2-19 روش قلم آغشته. 14
1-2-20 ایجاد زبری توسط میكروسكوپ تونل‌زنی روبشی. 14
1-2-21 ایجاد زبری به روش میکروسکوپ نیروی اتمی. 15
1-2-22 ایجاد فرسایش توسط لیزر 15
1-3 پیشینه پژوهش اصلاح سطحی صورت گرفته توسط پرتودهی لیزر 18
1-4 ارزیابی تغییرات شیمیایی، فیزیکی و خواص ایجاد شده ناشی از پرتودهی لیزر 23
1-4-1 واکنش پرتو لیزر و ماده 23

 

1-4-2 تغییرات عوامل شیمیایی ناشی از پرتودهی سطوح توسط لیزر 26
1-4-3 تغییرات فیزیکی و مرفولوژیکی ناشی از پرتودهی سطوح توسط لیزر 28
1-4-4 خواص و کاربرد‌های سطوح اصلاح شده توسط پرتودهی لیزر 31
پیشگفتار
خواص سطحی مواد در تعیین کاربرد‌های آن‌ ها مهم می‌باشد و امروزه روش‌های مختلفی برای اصلاح این خواص استفاده می‌شوند. خواص مهم مواد پلیمری از قبیل چسبندگی، اصطکاک، تر شوندگی، نفوذ پذیری و سازگاری با محیط زیست می‌باشند که در عمل، همۀ این ویژگی‌ها از خصوصیات سطحی تأثیر می‌پذیرند. اصلاح سطح فرایندی پركاربرد و مهم در فناوری نانو بشمار می‌رود که باعث گسترش کاربرد مواد شده است [1،2]. اصلاح سطحی عبارت است از اصلاح سطح بیرونی با هدف تأثیر گذاشتن بر خواص مختلف مورد نظر، با حفظ ویژگی‌های کلیدی فیزیکی، که اگر این گونه اصلاح سطح به طور صحیح انجام شده باشد، خواص مکانیکی و عملکرد نمونه تحت تأثیر قرار نخواهد گرفت، ولی خواص مورد نظر تغییر کرده و بهبود خواهد یافت [3].
اصلاح سطح، عملی است که برای ایجاد مشخصه‌ های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی مختلف بر روی سطح مواد انجام می‌شود. اصلاح سطح معمولاً در مواد جامد و معمولاً با اهداف کنترل شکست و سایش (مانند ایجاد سختی، شکست، خستگی، مقاومت به سایش و غیره)، افزایش مقاومت در برابر خوردگی، تغییر خواص فیزیکی مانند رسانایی، مقاومت الکتریکی، انعکاس نور و غیره، تغییر زبری سطح، ایجاد قابلیت آبدوستی، ایجاد سطوحی با قابلیت ابرآبگریزی [4]، رنگبری سطحی، ایجاد خواص چسبندگی و اتصال بر روی سطح [5]، استریلیزه کردن [3]، پاک‌کنندگی سطحی [6]، خود تمیز شوندگی، ضد مه شدن و ضد برف شدن، خواص شفاف شدن یا پشت‌نما شدن [7]، ایجاد خواص حرارتی و قابلیت تأخیر در مشتعل شدن [8]، کنترل تحرک یا چسبیدن مواد زیستی [9]، افزایش قابلیت نفوذ، فیلتراسیون یا تصفیه کردن [10]، سازگاری بیولوژیکی یا عکس آن و قابلیت واکنش پذیری [6،11]، افزایش خواص رنگ پذیری، رنگرزی و چاپ [12] و افزایش قابلیت پایداری و ثبات ابعادی [5] انجام می‌شود.
اصلاح سطح پلیمر یک مبحث قدیمی است که منجر به کاربرد بیشتر مواد پلیمری مصنوعی در جوامع انسانی شده و در زمینه‌های مختلف از قبیل چسب‌ها، فیلتراسیون غشایی، پوشش‌دهی، اصطکاک و خوردگی، کامپوزیت‌ها، ابزارهای میکرو‌الکترونیکی، فناوری لایه‌ها و فیلم‌های نازک، بیومواد و غیره به کار گرفته شده است. به علت این مسائل، بهینه‌سازی و اصلاح سطح برای یک پلیمر بدون تغییر خواص تودۀ آن، موضوع تحقیقات کلاسیک سال‌ها قبل بوده است، و حتی هنوز هم تحقیقات عالی بر روی کاربرد‌های جدید مواد پلیمری به ویژه در زمینۀ بیوتکنولوژی و مهندسی پزشکی انجام می‌شود [13].
1-2 روش‌های اصلاح سطحی مواد
روش‌های موجود برای اصلاح سطح و ایجاد نانو یا میکروساختار‌ها، با طبقه‌بندی ماهیت تغییر و اصلاح به دو گروه فیزیکی و شیمیایی و به طور کلی به گروه‌های لایه‌برداری یا ایجاد فرسایش، رسوب‌دهی یا پوشش‌دهی، تغییر شکل از طریق کشش مکانیکی، قالب‌دهی، مخلوط کردن و خود ساخت[1] تقسیم‌بندی می‌شوند، که هرکدام از این سیستم‌ها دارای روش‌های متفاوتی هستند [4].
تا کنون روش‌ها و فرایندهای مختلفی برای ایجاد زبری و اصلاح سطح گزارش شده است که از روش‌های متداول تغییر و اصلاح خواص سطحی با ایجاد زبری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1-2-1 اصلاح سطح توسط فرآوری و عملکرد پلاسما
فرایند‌های تكمیل و رنگرزی در صنعت نساجی همواره با محدودیت‌های مختلفی روبرو بوده است. از روش‌های بهبود رنگ‌پذیری می‌توان به استفاده از پلاسما و كرونا[3] اشاره كرد. این روش‌ها قادر به اصلاح سطح منسوجات، بدون تغییر در خواص درونی پلیمر در یک محیط خشك، بدون آب و مواد شیمیایی هستند [5]. در عملیات واکنش پلاسما با افزایش پلاریته، آبدوستی و بار الکتریکی سطح پلیمر می‌توان کاربرد‌های مفید مانند افزایش ترشوندگی سطحی، چسبندگی، رنگ پذیری، خون سازگاری و غیره را کسب نمود [3،13،14].
1-2-2 روش‌های عملیات شیمیایی‌تر و محلول‌ها
تغییر و اصلاح شیمیایی شامل اثر یک یا چند نوع ماده بر یک سطح، جهت ایجاد سطحی با خواص فیزیکی و شیمیایی مطلوب‌تر می‌باشد. بعضی مولکول‌های پلیمر شامل گروه‌های جانبی شبیه به هیدروکسیل، کربوکسیل، آمینو، استر و غیره هستند که این نوع از پلیمر‌ها می‌توانند مستقیماً با واکنش شیمیایی دگرگون شوند. در این روش پلیمر تحت تأثیر یکسری از حلال‌های شیمیایی قرار می‌گیرد تا با ایجاد یکسری از گروه‌های خاص شیمیایی مانند آلدئید‌ها، اسیدهای کربوکسیلیک، هیدروکسیل‌ها و آمین‌های اولیه بتوان خواص عملکردی خاصی را در سطح پلیمر ایجاد کرد [13].
1-2-3 روش تجزیه حرارتی به کمک افشاندن
در یک تحقیق انجام گرفته توسط تاروال[6] و همکارانش [7]، از تکنیک تغییر ماهیت شیمیایی در اثر افشاندن مخلوطی از استات روی و آب و ایجاد شدن حرارت بر روی شیشه همراه با تولید فیلمی از اکسید روی استفاده شده، جهت

چکیده

آیرونی از تکنیکهای هوشمندانه ای است که نویسندگان و شاعران بزرگ برای عمق دادن به اثر ادبی خود و یا افزایش اثر گذاری آن مورد استفاده قرار می دهند. تکنیکی که در آن نویسنده آیرونیست از ایجاد تضاد وتناقض میان “آنچه می گوید” و “آنچه مقصود واقعی اوست” برای به فکر واداشتن مخاطب و گاهی خنداندن او استفاده می کند. آیرونی در ادبیات کلاسیک ایران جایگاه ویژه ای داشته و بسیاری از شاعران بزرگ فارس زبان نیز از آن بهره برده اند. نمایشهای ایرانی هم در ذات خود نمایشهایی آیرونیک هستند که آیرونی موجود در آنها در روایت و شخصیت پردازی های خاصشان نهفته است. سوال این است که با چنین پشتوانه ای، آیا آیرونی در ادبیات نمایشی متقدم ایران نیز وجود داشته است؟ پرسش دیگری که مطرح است این است که با توجه به اینکه اولین نمایشنامه نویسان ایرانی – میرزا فتحعلی آخوند زاده و میرزا آقا تبریزی – در شرایط خفقان سیاسی و فرهنگی دوران حکومت فتحعلی شاه قاجار به سر می بردند، اگر از این تکنیک در آثار خود استفاده نمی کردند، هیچگاه موفق به خلق نمایشنامه های خود می گشتند؟

در این تحقیق علاوه بر بررسی انواع آیرونی و کارکرد های آن در نمونه هایی از متون ادبی کلاسیک ایران و بررسی انواع آیرونی و کارکردهای آن در نمایشهای ایرانی، انواع آیرونی و کارکردهای آن در آثار دو نمایشنامه نویس متقدم ایران مورد بررسی قرار گرفته و در مقایسه با شرایط سیاسی و فرهنگی زمان نگارش نمایشنامه های متقدم، روشن می گردد که اگر نمایشنامه نویسان متقدم از این تکنیک استفاده نمی کردند، علاوه بر در خطر افتادن زندگیشان، ادبیات نمایشی ایران نیز، به عنوان خطری برای حکومت، در همان نطفه از بین می رفت.

 

واژگان کلیدی: آیرونی، ادبیات نمایشی، میرزا آقا تبریزی، میرزا فتحعلی آخوند زاده

مقدمه ………………………………………………………………………………………. 11

فصل  اول: کلیات

1- 1 – طرح مساله و پرسشهای اصلی …………………………………………………… 13

1 – 2 – اهداف پژوهش …………………………………………………………………………… 17

1- 3– پرسشهای کلیدی پژوهش ………………………………………………………….. 18

1 – 4 – فرضیه های پژوهش …………………………………………………………………  19

1 – 5 – روش تحقیق ………………………………………………………………………………. 20

1 – 6 – سوابق و پیشینه پژوهش ………………………………………………………….. 21

فصل دوم: آیرونی، تعاریف و پیشینه

الف) آیرونی(تعاریف و عناصر) …………………………………………………… 23

2- 1-  مفهوم آیرونی ………………………………………………………………………………  24

2-2- تاریخچه آیرونی ……………………………………………………………………………… 26

2- 3- عناصر ساختاری آیرونی ……………………………………………………………….. 31

2 – 4 – انواع آیرونی

2 – 4 – 1 – آیرونی کلامی …………………………………………………………. 37

2 – 4 – 2 – آیرونی سقراطی ……………………………………………………… 38

2 – 4 – 3 – آیرونی رادیکال ……………………………………………………….. 38

2 – 4 – 4 -آیرونی غیر شخصی …………………………………………………. 39

2 – 4 – 5 – آیرونی ساختاری  …………………………………………………… 39

2 – 4 – 6 – آیرونی رمانتیک ………………………………………………………. 41

2 – 4 -7 – آیرونی موقعیت ………………………………………………………… 43

2 – 4 – 8 – آیرونی خودکاهی ……………………………………………………. 44

2 – 4 – 9 – آیرونی نقش ساده لوح …………………………………………..  45

2 – 4 – 10 – آیرونی خودزنی ……………………………………………………  45

2 – 4 – 11 – آیرونی ناهمخوانی ساده ………………………………………. 45

2 – 4 – 12 – آیرونی عمومی نمایش ………………………………………… 46

2 –3– 13 – آیرونی  نمایشی …………………………………………………… 46

2 – 4 – 14 – آیرونی تقدیر (سرنوشت) …………………………………….. 47

2 – 4 – 15 – آیرونی حادثه ……………………………………………………….. 48

2 – 4 – 16 – آیرونی کلی (عام، فلسفی) …………………………………… 48

2 – 4 – 17 – انواع آیرونی از نظر ناکس ……………………………………. 50

2 –5– آیرونی و  تئاتر و تشخیص آیرونی ……………………………………………… 51

2 – 6 – نظریات پیرامون آیرونی

2 – 6 – 1 – متیو آرنولد،تی. اس. الیوت …………………………………….. 53

2 – 6 – 2 – ریچاردز …………………………………………………………………….. 54

2 – 6 – 3 – پیروان نقد نو …………………………………………………………..  55

2 – 6 – 4 – کیرکه گور ……………………………………………………………….  59

2 – 6 -5 – نورتروپ فرای ……………………………………………………………  65

2 – 6 – 6 – دی. سی. ماک ………………………………………………………….. 68

2 – 6 – 7 – فروید ……………………………………………………………………….. 70

 

 

2 – 6 -8 – باختین ……………………………………………………………………… 71

2 – 6 – 9 – پست مدرنیسم  ………………………………………………………. 71

2-7- پیشینه آیرونی در ادبیات کلاسیک ایران ……………………………………… 73

2 – 7 – 1 – آیرونی در شاهنامه …………………………………………………. 74

2 – 7 – 2 – آیرونی در آثار عبید زاکانی ……………………………………. 77

2 – 7 – 3 – آیرونی در مثنوی مولوی ………………………………………… 78

ب) ادبیات نمایشی، نمایش ایرانی

2-8 –  ادبیات  نمایشی ……………………………………………………………………………. 82

• 9- نمایش درایران …………………………………………………………………………….. 83
• 10– پیدایش تئاتر معاصر درایران …………………………………………………… 9

ج) آیرونی در نمایشهای ایرانی

2 – 11 – آیرونی در خیمه شب بازی …………………………………………. 94

2 – 12 –  آیرونی در شعبده بازی ………………………………………………. 95

2- 13 –  آیرونی در دلقک بازی (مسخره بازی) ……………………….  96

2 – 14 – آیرونی در نمایشهای شبیه مضحک (تقلید)……………….. 97

2 – 15 -آیرونی در لال  بازی …………………………………………………… 101

2 – 16 –  آیرونی در بقال بازی ………………………………………………… 101

2 – 17 –  آیرونی درکچلک  بازی ……………………………………………. 103

2 – 18 – آیرونی در سیاه بازی ………………………………………………..  105

2 – 19 –  آیرونی در نقالی ……………………………………………………….. 110

2 – 20 – آیرونی در تعزیه و تعزیه مضحک …………………………….. 111

فصل سوم: بررسی  انواع آیرونی در آثار نمایشنامه نویسان متقدم ایران … 116

الف) زندگینامه و معرفی آثارمیرزافتحعلی آخوندزاده

3 – 1 – خلاصه ای از شرایط سیاسی اجتماعی برهه زمانی نگارش نمایشنامه های متقدم …………………………………………………………………………………………………….. 118

3 – 2 – زندگینامه میرزا فتحعلی آخوند زاده …………………………………….. 127

3 – 3 – دیدگاه آخوند زاده نسبت به آیرونی ……………………………………… 130

3-4- آیرونیهای موجود در نمایشنامه های میرزا فتحعلی آخوندزاده

3-4-1-  حکایت وزیر خان لنکران یا سراب ……………………………. 135

3-4-2- حکایت خرس قولدورباسان یا دزدافکن ……………………… 138

3-4-3- حکایت مرد خسیس یا حاجی قره …………………………….. 142

3-4-4- حکایت وکلای مرافعه تبریز ……………………………………….. 143

3-4-5- حکایت موسیو ژوردان حکیم نباتات ………………………….. 145

3-4-6- حکایت ملا ابراهیم خلیل کیمیاگر ……………………………. 149

ب)زندگینامه و معرفی آثار میرزا آقا  تبریزی

3 – 5 – زندگینامه میرزا آقا تبریزی ……………………………………………………. 151

3–6- دیدگاه میرزا آقا تبریزی به آیرونی …………………………………………….. 155

3 – 7 – آیرونیهای موجود در نمایشنامه های میرزا آقا تبریزی

3-7-1- حکایت سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان …………. 157

3-7-2- حکومت زمان خان ………………………………………………………. 158

3-7-3- حکایت کربلا رفتن شاه قلی میرزا …………………………….. 160

3-7-4- حکایت عاشق شدن آقاهاشم خلخالی ……………………….. 162

نتیجه گیری

نقش  آیرونی در شکل گیری ادبیات نمایشی در ایران ……………………….. 164

منابع و مآخذ …………………………………………………………………………………………. 169

بخش  عملی: نمایشنامه بن بست اعتماد ……………………………………………. 173

مقدمه

آیرونی irony، ‌ تکنیک و صناعتی ادبی  است  که  نوعی دوپهلویی  و تناقض مفهومی را در خود مستتر دارد که باعث می شود نویسنده آیرونیست بتواند مفاهیم مورد  نظر  خود را در لفافه و در پوشش مفاهیمی دیگر به مخاطبش  عرضه کرده و مخاطب از کشف منظور اصلی او از  پس کلام ظاهری،  غرق لذت شود. آیرونی غالباً  خنده آور است و این خنده،  گاه زهر خندی است  بر حماقت کاراکتری  که فکر  می کند همه چیز مطابق خواست او پیش خواهد رفت اما خبر ندارد که تقدیر چیزِ دیگری برایش در  نظر گرفته است.  مخاطب با آگاهی  از این تناقض در جایگاه آگاهی  بالاتری  نسبت به قربانی آیرونی قرار می  گیرد و این جایگاه آگاهی  برتر نسبت به  حقایق  و رخدادهای  پیش  رو،  همان جایگاهی است که بشر  از ابتدای  خلقتش  در پی  دست  یابی  به  آن بوده و هنوز موفق به تکیه زدن به آن نشده  است.

آنچه که قبل از هر چیز در پیچ و خم درک و بررسی آیرونی به دست می آید،  این است که آیرونی علاوه بر اینکه یک صناعت و فن بی نظیر،  قدرتمند و کارآمد در هنر نمایشنامه و داستان نویسی است،  به نوعی با تفکر و ایدئولوژی هم سر و کار دارد و از جمله مفاهیمی است که در هر زمان،  با توجه به ویژگی ها و خصلتهای انسان آن برهه و شرایط کلی او تعریف می شود و همواره با مسمّا و معنادار است. آیرونی که در یونان باستان با تجاهل و خود حقیر نمایی یک شخصیت نمونه ای کمیک شکل گرفت،  در  “اودیپ شهریار  ” همان عصر،  حامل واقعیتی تلخ و تاثر برانگیز درباره یکی شدن شکار و شکارچی (اودیپ و خودش)  و دخالت بی چون و چرای تقدیر و دست بستگی انسان در برابر آن بود.   همین آیرونی که تا قرن بیستم با تعاریف و چارچوبی مشخص و با عنوان آیرونی ابزاری شناخته می شد،  در قرن جدید توانست پارادوکس حیات انسان مدرن را توضیح دهد و اتفاقاً این قابلیت را داشته باشد که دو سوی این معادله بزرگ را تفسیرکند،  یعنی هم تفکر دین مدارانه و هم دیدگاه پوچ گرایانه.

چنان که امثال کیرکه گارد[1] در رساله دکتری خود با همین عنوان،  آیرونی را مبتنی بر تفکر مذهبی تعریف و تاویل می کند و دیگرانی چون پیروان مکتب مارکسیسم جز پوچی و جبر دنیا و زندگی چیزی در آن نمی بینند. و یا همانگونه که موقعیت آیرونیک موجود در “کمدی اشتباهات” شکسپیر،  قهقهه تماشاگر را به اوج می رساند،  این درک آیرونی موجود در نمایشنامه ” درانتظارگودو” بکت است که خنده ای در نهایت تلخی و نا کامی را موجب می شود.

بنابراین آیرونی از جمله شگردهایی است که کاربرد ساده آن در ساختار یک نمایشنامه لذت بخش و موجب قوت است و هم به وسیله آن در دل آثار پیچیده تر میتوان به حقایق زندگی بشری در هر زمان اشاره کرد و یا آن را به باد انتقاد و حتی سخره گرفت.

در این  تحقیق در پی  آنیم تا پس از تعریف واژه آیرونی و بررسی سابقه و انواع  آن،  حضور  این تکنیک را  در ادبیات فارسی و  نمایش  های ایرانی –  که  زمینه شکل گیری ادبیات نمایشی ایران هستند – بررسی  کرده و در انتها، ‌آیرونی های نمایشنامه های متقدم ایرانی – آثار  میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا آقا تبریزی – را ذکر و کارکرد هر کدام از  آنها را بررسی خواهیم نمود.

 

فصل اول

کلیات

• طرح مساله و پرسش های اصلی

آیرونی irony در فارسی معادل کلامی واژه هایی چون طعنه،  طنز،  ریا،  تقیه،  فریب کاری،  استهزاء،  ایهام و … است که تمامی این معانی در کنار هم نیز،  باز نمی توانند معنای درست و دقیق آیرونی را به عنوان یک تکنیک سبکی متبلور کنند. آیرونی در ذات خود نوعی ایهام و دوپهلویی دارد که گاهاً می تواند توام با طنز باشد. شاید نزدیکترین واژه فارسی به مفهوم آیرونی،  “کنایه” باشد که البته در بسیاری از فرهنگهای لغات،  اغلب کنایه را به عنوان معادلی برای آیرونی آورده اند. کنایه فارسی تقسیم بندی هایی مانند کنایه از صفت،  کنایه از موصوف وکنایه از فعل،  کنایه قریب و کنایه بعید،  ایماء،  تلویح،  رمز و تعریض دارد،  در واقع تقسیم بندی های کنایه در فارسی بیشتر در کلمات و ترکیبات وجود دارد در حالیکه تقسیم بندی آیرونی بیشتر از لحاظ ساختار و محتواست. آیرونی در واقع،  تضاد ظاهر با واقعیت است. همین ویژگی است که برای آیرونی انواع مختلفی از جمله آیرونی کلامی،  رفتاری،  فلسفی و … را به همراه می آورد.

در فرهنگنامه ادب فارسی در تعریف آیرونی آمده است: “در اصطلاح،  شگردی است که نویسنده با توجه به بافت متن،  به کلام یا واقعه ای ظاهراً صریح،  معنایی بسیار متفاوت می بخشد که در آن دریافتی کاملاً مطایبه آمیز از ناهمخوانی وجود دارد. به عبارت دیگر،  آیرونی،  بیانی ادبی است که در لحن آن نوعی دوگانگی وجود دارد،  چنان که نسبت به آنچه گفته شده یا دیده شده،  از جنبه ای دیگر نامعقول یا نامفهوم است یا متضاد و خلاف انتظار. “(انوشه، 1381: 15).

با توجه به تعریف ذکر شده از آیرونی،  واضح است که به کار بردن واژه “تضاد” هم نمی تواند به طور کامل،  چگونگی شکل گیری موقعیت آیرونیک را توضیح دهد. مقصود نظر از دوگانگی در آیرونی،  تنها تضاد نیست،  گاهاً باید “تناقضی” وجود داشته باشد تا موقعیت آیرونیک شکل بگیرد. تناقضی که در آن امکان جمع اضداد وجود نداشته باشد.  مثلاً آیرونی موقعیت،  آیرونی نهفته در آن شرایطی است که کاراکتر در موقعیتی دو پهلو قرار گیرد. موقعیتی که او را بر سر انتخاب بین دو دلخواسته اش قرار می دهد،  دو دلخواسته  ای که در تناقض با هم قرار دارند و انتخاب یکی مستلزم نابود کردن دیگری است. شکسپیر در آثارش از این نوع آیرونی استفاده فراوانی برده است.

کاربرد آیرونی،  از قرن هجدهم به بعد،  از طرف اصحاب نقد نو – که به وجود آیرونی در متن به عنوان یکی از اسناد ادبیت آن می نگریستند – به معنی یکی از ابزارهای ایجاد تنش در متن گسترش یافت. آنها معتقد بودند هر متنی دارای تنش است و آیرونی یکی از گونه های این تنش است. تنشی که البته متن را ورای تناقضاتش،  در نهایت به وحدت می رساند.

آیرونی از دیرباز در ادبیات فارسی نیز وجود داشته و یکی از دلایل اصلی جذابیت آثار،  آیرونیک بودن آنها بوده است. مانند داستان رستم و سهراب،  که جذاب ترین نکته آن،  بی خبری پدر و پسر از هم است در حالیکه خواننده از این رابطه آگاه است. جذاب  ترین نوع آیرونی،  آگاهی مخاطب از بی خبری کاراکترها از واقعیت امری است که در جریان است. رستم و سهراب هر کدام تصوری اشتباه از رقیب خود دارند و فکر می کنند حقیقت آن است که می پندارند،  حال آنکه مخاطب می داند هر دو در اشتباه هستند و واقعیت با چیزی که به نظر می رسد در تضاد محض است. از این دست آیرونی ها در ادبیات فارسی بسیار دیده می شود. به عنوان نمونه ادبیات تمثیلی فارسی نیز نوعی آیرونی در خود دارد: کاراکترها “چیزی” هستند که در واقعیت “آن چیز” نیستند،  بلکه “مجاز”ی اند از آنچه که باید باشند. مسلماً چنین آیرونی هایی در اقتباس های نمایشی از این آثار نیز حضور دارند.

چکیده

توجه بیشتر به مقوله شناخت و معرفی آیین­های حنابندان می‏تواند هم در حفظ هویت و اصالت و هم در حفظ سنت و فرهنگی که پدید‏آورنده این آیین­ها بوده‏اند تأثیر به‏سزایی داشته‏ باشد. این تحقیق با روش توصیفی – تحلیلی با روش کتابخانه­ای – میدانی و هدف توسعه­ای و با عنوان “آیین­های حنابندان در بندرعباس”، سعی دارد به شناسایی و معرفی آیین­های حنابندان که پیوند دین، هنر و ادبیات است، به عنوان یکی از انواع آیین­های اصیل ایرانی بپردازد.

در پی بیان مختصر تاریخچه کاربرد حنا در جهان و ایران و کشت و تجارت این گیاه در بندرعبّاس به عنوان عنصر اصلی آیین­های حنابندان، به علت و پیشینه برگزاری این آیین­های مذهبی و نیمه­مذهبی پرداخته، همچنین به­ طور خاص تفکرات رایج درباره حنا و حنابندان شامل مفاهیم اعتقادی، زیبایی، سلامتی و کارکرد آیین­های سنتی حنابندان در ایام محرم، اعیاد قربان و فطر، و بارداری و زایمان و ازدواج در شهربندرعبّاس از گذشته تا امروز بررسی می­ شود، و روند برگزاری این آیین­ها توصیف شده و در ادامه به معرفی نقوش سنتی رایج در دهه­های گذشته و نقوش هندی رایج امروزی و تکنیک­های حناریزی پرداخته­می­ شود.

فرقه­های متعدد سنّی و شیعه و قومیت­های مختلف بلوچ ، عرب­ و فارس و لر و غیره در این شهر در کنار هم هم­زیستی مسالمت­آمیز دارند. آیین­های حنابندان در بین اهالی این شهر، با وجود تاثیر فرهنگ غربی و آسیب­های ناشی از تغییر تفکرات و شیوه ­های سنتی زندگی، با وجود صدمات بسیار تا حدودی پابرجامانده است.

هدف پژوهش، معرفی، بررسی و شناخت کارکردهای آیینی و فرهنگی حنابندان و عوامل انسانی در این آیین­ها و نقوش و تکنیک­های رایج حناریزی در شهر بندرعبّاس است. بدین منظور نقوش حنا، شیوه ­های اجرا و دلالت­های اعتقادی، فرهنگی و اجتماعی این گونه آیین­ها در زندگی مردم بندرعبّاس بررسی می­ شود.

نتایج بدست آمده از پژوهش‏های کتابخانه­ای و میدانی که روند مراسم­های حنابندان و نمونه‏های نقوش رایج بررسی شده، حاکی از آن است که آیین­های حنابندان در بندرعبّاس هم از عقاید و تفکرات دوران باستان و هم از اعتقادات مذهبی تاثیر گرفته­اند.

کلید واژه: حنا ، حنابندان ، بندرعبّاس ، الگوی حنا ، حناری

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                     صفحه

فصل اول: کلیات تحقیق……………………………………………………………….1

1-1-مقدمه…………………………………………………………………………………………………1

1-2- بیان مساله……………………………………………………………………………………………………… 4

1-3- پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………… 5

1-4- مفاهیم و اصطلاحات کلیدی……………………………………………………………………………………………….. 7

1-5- اهمیت و ضرورت انجام پژوهش………………………………………………………………………………………….. 8

1-6- سوالات پژوهش……………………………………………………………………………………………………………….. 8

1-7- فرضیه ­های پژوهش……………………………………………………………………………………………………………. 8

1-8- اهداف پژوهش………………………………………………………………………………………………………………… 9

1-9- کاربرد نتایج و کاربران پژوهش…………………………………………………………………………………………… 9

    1- 10- محدودیّت­های پژوهش…………………………………………………………………………………………………… 9

فصل دوم: مبانی نظری……………………………………………………………………………….10

   2-1- فرهنگ……………………………………………………………………………………………………… 10

1-2-1-تغییر فرهنگ و سبک­های هنری……………………………………………………………………………. 10

   2-2 – مفهوم و کارکرد آیین………………………………………………………………………… 12

   2-3-آیین دینی…………………………………………………………………………………… 16

   2-4- آیینی کردن………………………………………………………………………………………… 18

   2-5-هنر و جامعه………………………………………………………………………………………………… 18

   2-6-هنر و نوآوری………………………………………………………………………………………………. 19

   2-7-سبک……………………………………………………………………………………………………………. 20

                2-7-1-مهارت فنی……………………………………………………………………………………………. 21

                2-7-2-نظم……………………………………………………………………………………………. 22

                2-7-3-عناصر نقش­ها……………………………………………………………………….. 22

     2-8-نمایش و معنای نمادین……………………………………………………………………………………….. 24

      2-9-معنا و تفسیر……………………………………………………………………………………………. 26

     2-10-جذابیت احساسی در مضمون جلوه­های هنری……………………………………………………….. 26

فصل سوم: معرفی بندرعبّاس و تاریخ حنا ……………………………………………………….29

   3-1- معرفی شهر بندرعباس……………………………………………………………………………….. 29

3-1-1-موقعیت جغرافیایی……………………………………………………………………………………………………… 29

3-1-2-نام‌ و تاریخ شهر بندرعبّاس………………………………………………………………………………………….. 30

3-1-3-جمعیت……………………………………………………………………………………………………………………… 32

3-1-4-ویژگی­های فرهنگی……………………………………………………………………………………………………. 33

3-1-5-مذهب و زبان……………………………………………………………………………………………………………… 34

3-1-6-آب و هوا…………………………………………………………………………………………………………………… 35

3 -1-7- پیشینه تاریخی حنا در بندرعبّاس و پیرامون آن………………………………………………………………. 36

      3-1-7-1-کشت حنا در بندرعبّاس……………………………………………………………………………………… 37

 

 

    3-1-7-2-تجارت حنا در بندرعبّاس………………………………………………………………………………..40…..

3 -2- تاریخ حنا و حنابندان……………………………………………………………………………………….. 41

3-2-1- سیر تاریخ حنا در جهان……………………………………………………………………………………………….. 41

3-2-2- حنا در اسلام……………………………………………………………………………………………………………….. 44

3-2-3- حنا و حنابندان درایران………………………………………………………………………………………………. . 46

فصل چهارم: آیین­های حنابندان در بندرعبّاس…………………………………………………..54

4-1- آیین­های مذهبی……………………………………………………………………………………………………………………54

          4-1-1- حنابندان در شب عاشورا…………………………………………………………………………………………….54

4-1-1-1-محرم در استان هرمزگان…………………………………………………………………………… 54

4-1-1-2-تعزیه حضرت قاسم………………………………………………………………………………….. 54

4-1-1-3-حنابندان در تعزیه حضرت قاسم……………………………………………………………….. 55

        4-1-2-حنابندان در اعیاد………………………………………………………………………………… 59

4-1-2-1-واژه عید………………………………………………………………………………………………….. 59

4-1-2-2- همراهی قربانی کردن و حنا در تاریخ……………………………………………………….. 59

4-1-2-3-عید قربان در میان مسلمانان……………………………………………………………………….. 61

4-1-2-3-1-حنابندان عید قربان در بندرعبّاس……………………………………………. 62

4-1-2-4- عید فطر…………………………………………………………………………………………………. 64

4-1-2-4-1-حنابندان عید فطر در بندرعبّاس……………………………………………… 65

4-2- آیین­های نیمه مذهبی……………………………………………………………………………………. 66

4-2-1-حنابندان عروسی………………………………………………………………………………………………………… 66

4-2-1-1-حنابندان ازدواج در بندرعبّاس………………………………………………………………….. 68

          4-2-2-حنا، باروری و زایمان…………………………………………………………………………… 75

4-2-2-1-کاربرد حنا در جنبه­ های بهداشت و سلامت باروری……………………………………. 75

4-2-2-2-عملکرد سنت­های حنا هنگام وضع حمل و پس از زایمان……………………………. 75

4-2-2-2-1- حنا، سلامت باروری و زایمان در بندرعبّاس…………………………… 79

4-3- تکنیک­ها و الگوهای حناریزی……………………………………………………………………….. 81

       4-3-1- تکنیک­ها و الگوهای حناریزی در بندرعبّاس……………………………………………. 83

                    4-3-1-1- نقوش…………………………………………………………………………….. 84

                                 4-3-1-1-1- نقوش سنتی بندری…………………………………………….. 84

                                 4-3-1-1-2-نقوش هندی……………………………………………………… 87

                                 4-3-1-1-3-اصول زیبایی شناسی در نقوش حنا بندرعبّاسی……………. 90

                  4-3-1-2- تکنیک……………………………………………………………………………. 91

                                4-3-1-2-1- تکنیک­های تیرگی لکه رنگ حنا…………………………… 91

                                4-3-1-2-2- تکنیک­های حناریزی………………………………………….. 94

فصل پنجم: نتیجه ­گیری………………………………………………………………………………….96

    5-1 – خلاصه پژوهش و نتیجه ­گیری……………………………………………………………………… 96

   5-2-پیشنهادات……………………………………………………………………………………….. ..101

منابع…………………………………………………………………………………………………….102

چکیده انگلیسی………………………………………………………………………………………..  109

مقدمه

در حال حاضر بسیاری از رسم‌ها و سنت‌های دیرپا و در واقع هویت­های ملّی ایرانیان به خاطر بی‌توجهی مردم و شوق “پیشرفت” و “امروزی شدن” یا “نوین شدگی” در حال فراموشی و نابودی است. اکنون که این هویت­های ملّی خود به خود و ناخواسته در حال تضعیف هستند، حفظ هویت بسیار الزامی است.

«جلوه­های هویت هنری ما تا حدّی زیاد و گسترده است که اگر امروزه قدری به خود آییم و به ریشه ­های اصیل خود باز گردیم و در جستجوی خویشتن خویش باشیم، مسلما می­توانیم در آینده­ای نه چندان دور، هویت اصیل و بومی خود را غرورآفرینانه بازیابیم.» (رادفر1388، 38)

هنوز آن‌قدرها از سن و سال‎مان نگذشته که انگشت‌ها و دست‌های حنا‎‎گذاشته مادربزرگ و ریش‌های حنایی‌رنگ پدربزرگ‌ها را فراموش کنیم؛ هرچند حالا دیگر به سر نوزاد تازه به دنیا آمده حنا نمی‌گذارند؛ اما هنوز هم در شب حنابندان عروسی عروس و داماد کف دست همدیگر حنا می‌گذارند، و هنوز هم وقتی کسی نه راه پیش داشته باشد و نه راه پس، می‌گوییم دستش را توی حنا گذاشته‌اند.

«حنا ماده رنگی خرمایی یا نارنجی حاصل از برگ­های پودر شده گیاه حنا»،(حدادعادل1389، 248) و یکی از قدیمی‌ترین مواد رنگی دنیا است، و در دوره دوم عصر حجر از آن برای نقاشی­کشیدن روی دیوار غارها استفاده­می‌شد؛ اما بیشترین کاربرد آن آرایشی و بهداشتی بوده ­است. بزرگان دین اسلام این گیاه را برای درمان بیماری­ها بسیار توصیه کرده ­اند[1]، و در قرون وسطی، اطبای‎ایرانی ‎و عرب‎ از تأثیرات ‎دارویی‎ حنا ‎‎زیاد ­بهره­ برده‌اند[2].

در بخش ابتدایی کتاب Henna’s secret history، نویسنده به وجه شباهت کلمه حنا در زبان­های مختلف پرداخته و چنین بیان می‏کند: باورها بر این است که نام Hinna بوسیله ایرانیان عربی زبان به “لاوسونیا اینرمی[3]” داده شده‏است. به نظر، نام هیروگلیف مصری باستان  henna،و یا Henu است و بسیاری چیزها شباهت‏های این دو را نشان­می‏دهد. به نظر می‏رسد ریشه کلمه ایرانی- عربی hinna ، HNN به معنی لطافت و نرمی باشد. […]، به عقیده پرفسور ادبیات عرب، سمر عطار از دانشگاه هاروارد ریشه درست این است: H(A)N(A)A با وقف حنجره­ای در پایان یعنی HNA . Hannaa’، Tahni’a ، Tahni’ah: به معنای رنگ کردن با حنا است.” […]، دکتر الخفیفی از دانشگاه اوتاه آمریکا، […]، هم بیان­کرد که حنا به معنی سرخ رنگ­کردن ­است […].Hinna ، همان نام “حنا” در فارسی است، […] و احتمالاً ایرانیان نام حنا را از نام مصری Henu گرفته­باشند. (Miczak2001,1-23)

«حنا گیاهی وابسته به خانواده «لیتراسه آ[4]» است، كه با نام علمی”لاوسونیا اینرمیس” خوانده می­ شود. بلندی درختچه حنا از 5/1 تا5/2 متر می­رسد، و برگ­هایی مانند برگ­های درخت انار و گل­هایی سفید، خوشبو و خوشه­ای دارد.  این درخت می ­تواند بیست­سال بار دهد.»(عباسی دمشهری 1386، 134)

مطالب بسیاری درباره نخستین خاستگاه درخت حنا گفته شده است، و مراجع دینی بسیاری برای حنا در سراسر جهان وجود دارد، در واقع، هر جایی که یک دوره آب و هوای گرم و خشک و تاریخچه­ای از پرستش الهه حنا رواج داشته، کاربرد گیاه حنا مشاهده شده­است. این کاربرد گسترده، تشخیص یک تاریخ و یا کشور مبدأ را برای کاربرد ابتدایی حنا مشکل می­سازد. (McQueen 2013, 6)

حنا بومی مدیترانه­شرقی است، جایی که توسط بانوان عصر برنز یا زودتر استفاده شده­است. منطقه رشد آن از سواحل اقیانوس­ اطلس در شمال غرب آفریقا، در سراسر ساحل دریای مدیترانه، آفریقا، عربستان، مصر، مناطق بدون سرمازده­گی خاورمیانه، و جنوب آسیا به سوی مالزی گسترش ­یافته. (Cartwright-Jones 2003a,9)  گیاه حنا در آب و هوای گرم رشد ­می­ کند، مناطقی که در آن درجه حرارت هرگز به زیر نقطه انجماد نمی­رسد، از جمله در بخش جنوبی ایران  این گیاه وجود دارد.(Cartwright-Jones 2009b, 9) حنا در بارندگی اندک، در خشکسالی طولانی، و درجه حرارت روز تا 45سانتی گراد زنده می­ماند،Cartwright-Jones 2009a,6)) و در 50میلی­متر از بارش باران هر سال ماندگار است، و بیشترین غلظت رنگ را در سخت­ترین شرایط تولید می­ کند. (Cartwright-Jones 2003a, 9)  

سایر کاربردهای حنا عبارتند­از جشن ختنه، دوران بارداری، تولد، اعیاد (بالاخص پایان ماه رمضان)، حنابندان عروسی، برای خوش­شانسی و حفاظت از چشم بد و جن، همراهی زن و زیبایی، درمان بیماری­ها و غیره. در گذشته همه رویدادها را با حنا را جشن می­گرفتند. همچنین برخی از مراسم­های شفابخش وجود دارد، مانند آیین زار در شمال آفریقا، که شامل استفاده از حنا نیز می­ شود. آیین مشترک حنابندان در هند و در جهان اسلام دیده می­ شود. اهداف تزئینات سنتی حنا از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت­است. بسته به فرهنگ مردان نیز ممکن­است مانند زنان، معمولا برای اهداف نمادین از حنا استفاده کنند.(S.V.Henna,5-7) حنابندان مشهورترین آیینی است که در بر پایی آن حنا نقش کلیدی دارد.

حنا در طول قرن­ها توسط انواع بسیاری از مردم استفاده می­شده، با هر معرفی جدید از مکان و زمان، متناسب با نیازهای مردم آداب و رسوم را دگرگون کرده­است. آیین­های حنابندان یک سنت شفاهی است، که از یک نسل به نسل دیگر منتقل­می­ شود، و خود را با زندگی­مردم و نیازهای فرهنگی آنان تطبیق می­دهند.

امروزه در شهرهای بزرگ ایران حنا بسیار کم برای آرایش به­کار­می‌رود، و شاید تنها به آیین “حنابندان” عروسی‌ در برخی مناطق محدود شده­باشد. حال آن­که در بیرون از ایران حنابندی یکی از شیوه‌های روز و مطرح در آرایش بانوان است.

 در ایران و دیگر کشورهای اسلامی آیین­های حنابندان در مراسم­های اعیاد قربان، فطر و … ، جشن­های عروسی، بارداری و زایمان و شب عاشورا برگزار می­شده، که امروزه تا حد ­زیادی فراموش شده­است؛ این مساله نیاز به تحقیق و پژوهش درباره این­گونه آیین­ها را روشن و واضح می­سازد.

روش پژوهش کتابخانه­ای- میدانی (داده ­های کیفی) است؛ و برای بررسی آثار و تحقیقات درباره آیین­های حنابندان و تاریخ آیین حنابندان و…، همچنین تدوین چارچوب نظری تحقیق، کتاب­های مربوط به آیین­های حنابندان، مانند گزارش

فهرست مطالب

پیشگفتار ………………………………………………………………………………………………………………………….. 1

مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………. 3

 فصل اول: کلیات پژوهش …………………………………………………………………………………………. 5

1-1 بیان مسئله …………………………………………………………………………………………………………………. 6

1-2 پیشینه ی پژوهش ………………………………………………………………………………………………………. 7

1-3 اهداف پژوهش ………………………………………………………………………………………………………….. 7

1-4 فرضیه ………………………………………………………………………………………………………………………. 7

1-5 سوالات کلیدی پژوهش ……………………………………………………………………………………………… 7

1-6 روش تحقیق ……………………………………………………………………………………………………………… 8

 

فصل دوم: چهارچوب نظری ……………………………………………………………………………………… 9

2-1 تعاریف …………………………………………………………………………………………………………………… 10

2-1-1 تعریف جامعه  …………………………………………………………………………………………………….. 10

2-1-2 ویژگی های جامعه ……………………………………………………………………………………………….. 10

2-1-3 تعریف جامعه شناسی …………………………………………………………………………………………… 11

2-1-4 تضادگرائی ………………………………………………………………………………………………………….. 12

2-1-4-1 نظریه تضاد رالف دارندورف ……………………………………………………………………………… 13

2-1-4-2 قدرت، تضاد و ایدئولوژی ………………………………………………………………………………… 15

2-1-5 تغییرات اجتماعی …………………………………………………………………………………………………. 16

2-1-5-1 تعریف تغییرات اجتماعی ………………………………………………………………………………….. 17

2-2 تحول اجتماعی و تفاوت آن با تغییر اجتماعی ……………………………………………………………… 17

2-3 خصوصیات اصلی یک تغییر اجتماعی ………………………………………………………………………… 17

2-3-1 عوامل تغییر …………………………………………………………………………………………………………. 18

2-3-2 شرایط تغییر ………………………………………………………………………………………………………… 18

2-3-3 كارگزاران تغییر  …………………………………………………………………………………………………… 19

2-4 تضادگرائی و تغییرات اجتماعی ………………………………………………………………………………….. 19

 فصل سوم: خلاصه داستانها و تحلیل آثار منتخب ………………………………………………………… 22

 

 

3-1 خانواده و روابط آدمهای آن ……………………………………………………………………………………….. 23

3-2 جامعه و گروه های مرجع …………………………………………………………………………………………. 35

3-3 جنگ و آدمهای بعد از جنگ ……………………………………………………………………………………… 53

3-4 زن در جامعه …………………………………………………………………………………………………………… 60

3-5 حکومت و نظام حاکم ………………………………………………………………………………………………. 67

3-6 تحزب ……………………………………………………………………………………………………………………. 72

 فصل چهارم: نتیجه گیری  ……………………………………………………………………………………….. 77

جامعه در لبه پرتگاه فروپاشی اخلاقی ………………………………………………………………………………… 79

مقایسه نظرات موافقان و مخالفان وضع موجود …………………………………………………………………… 82

منابع و ماخذ …………………………………………………………………………………………………………. 84

پروژه عملی: نمایشنامه: گورکن ……………………………………………………………………………….. 88

پیشگفتار:

فكر و ایده ی اولیه این پژوهش در كلاس نقد ادبی به ذهنم خطور كرد. زمانی كه صحبت از نمایشنامه های چخوف در میان بود. استاد معتقد بود كه چخوف در برخی از نمایشنامه هایش از جمله “باغ آلبالو” نسبت به آینده ی جامعه هشدار داده و انقلاب روسیه را پیش بینی كرده بود. این موضوع برایم فوق العاده جالب بود كه یک نویسنده توانسته به چنان دركی از جامعه و پارامترهای تعیین كننده ی آن برسد كه بتواند پیش از دیگران نسبت به جامعه و آینده ی آن هشدار دهد. علاقه ی من به این موضوع به رشته تحصیلی من در دوره ی كارشناسی مربوط می شود. من در این دوره علوم اجتماعی خوانده بودم و طبیعتا” نگاه جامعه شناختی به ادبیات نمایشی می توانست به بخشی از دغدغه های اجتماعی ام پاسخ گوید.

پس ازمشورت با دوستان وهمكلاسی هایم طرح اولیه پژوهش به نگارش درآمد و پس از كش و قوسهای معمول اینگونه پژوهش ها، پورپوزال اولیه تصویب و كار نهائی پس از یک سال به فرجام رسید.

این كار همچون هر كار فرهنگی دیگری، مشكلاتی بر سر راه داشت. از جمله اینكه دسترسی به
نمایشنامه هائی كه در دهه ی هشتاد به نگارش درآمده بودند، فوق العاده سخت بود. اغلب این كارها در بازار كتاب موجود نبودند. علت این غیبت عدم تجدید چاپ آنها بود و من برای دسترسی به آنها مجبور می شدم با نویسندگانشان تماس گرفته و درخواست نسخه ی تایپی شان را بكنم. برخی از این دوستان و اساتید همكاری های مهربانانه ای می كردند و بلافاصله نسخه PDF یا world اثرشان را برایم می فرستادند، اما برخی به دیده ظنّ و تردید به موضوع نگاه می كردند و تصور می كردند این حقیر از نمایشنامه ای كه قبلا جائی چاپ شده و یا حداقل اجرای عمومی شده، قصد سوء استفاده دارم! با این حال گفتنی است تعداد این دوستان كم بود و اغلب نویسندگان با من همكاری كردند كه جا دارد از این عزیزان تشكر كنم: خانم ها و آقایان حسین فدائی حسین، آرش عباسی، هاله مشتاقی نیا، سلما سلامتی، محمد یعقوبی، فارس باقری، علیرضا نادری، ندا ثابتی، امیر محمد یاراحمدی.

ادب حكم می كند تا از راهنمائی های استاد گرانقدر دكتر قطب الدین صادقی كه بی حضور مهربانانه ایشان این كار به ثمر نمی نشست، تشكر كنم. ایشان علیرغم نداشتن فرصت كافی، صبورانه دستنوشته های مرا خوانده و مرا در طی مسیر تا رسیدن به حصول نتیجه راهنمائی كردند و همچنین از دوست بسیار عزیزم جناب فارس باقری كه همواره یار و یاور من در نگارش این رساله بود؛ و نیز از همسر نازنینم كه مرا از نخستین روزهای نگارش تا جلسه ی دفاع همراهی ام كرد.

امید كه این پژوهش بتواند مقدمه ای برای پژوهش های اینچنینی باشد و راه را برای نگاه جامعه شناختی به ادبیات نمایشی هموار كند.

 

مقدمه:

جامعه‌شناسی ادبیات بویژه در حوزه ادبیات نمایشی‌، عرصه كمتر شناخته شده ای برای پژوهشگران است. بخشی از این بیگانگی به ضرورت آشنایی با دو رشته جامعه شناسی و ادبیات نمایشی بصورت توامان بر می گردد که در نوع خود تحدیدگر است‌؛ و بخشی دیگر مربوط به کم کاری نسبی در این حوزه. البته پژوهش هائی انجام گرفته و منتقدانی چون گئورک لوکاچ[1] (1971-1885) و لوسین گلدمن[2] در این باره كارهای ارزنده ای انجام داده اند.

پژوهشی که در پی خواهد آمد‌، ابتدا تلاشی است در این زمینه تا در صورت توفیق‌، گام هر چند كوچكی در این مسیر برداشته شده باشد‌؛ و در مرحله بعد تصویر روشنی از تغییرات اجتماعی کشورمان در محتوای آثار نمایشی ترسیم شود.

پژوهشگران عرصه ادبیات و هنر اغلب برای شناخت آثار هنری/ادبی به شرایط اجتماعی و خانوادگی نویسنده رجوع می كنند. آنها با بررسی شرایط فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و … نویسنده در دورانهای مختلف زندگی اش، تلاش می كنند تا منشاء آثار هنری/ادبی نویسنده را دریافته و به كشف مسائل پنهان در آثار نائل شوند. به معنای دیگر این پژوهشگران از شرایط محیطی نویسنده شروع كرده و به آثار پدیدآمده می رسند. اما نگارنده در این پژوهش، سنت شكنی كرده و در حركتی عكسِ آنچه كه تا به حال مرسوم بوده از آثار پدید آمده شروع كرده و سپس به شرایط اجتماعی رسیده است.

برای این مهم، دهه 80 خورشیدی به لحاظ قرابت زمانی و در نتیجه كاربردی بودن نتیجه پژوهش، مدنظر قرار گرفته و تلاش شده تا از همه طیف های هنری آثاری بازخوانی و تحلیل شود. سعی جدی بر این موضوع متمركز شده كه انتخاب، تحلیل و نتایج حاصله در كمال بی طرفی صورت پذیرد تا ماحصل كار از ارزش علمی و پژوهشی برخوردار باشد.

برای تحلیل آثار، لازم بود چهارچوب مشخص نظری تعریف می شد. نظریه “تضادگرائی” را به لحاظ همسانی ذاتی این نظریه جامعه شناختی با ساختار درام و اینكه در هر دو تضاد و كشمكش عنصر بنیانی محسوب می شوند، مبنای پژوهش خود قرار دادم.

نكته ای كه باید به آن اشاره ی كرد در رابطه با تاویل و تفسیر متن نمایشنامه هاست. ممكن است نویسنده ای یک اثر را با نیتی كاملا شخصی كه برای مخاطب پنهان است، بنویسد و تاویل مخاطب و منتقد را از اثر نپذیرد. اما نگارنده این سطور معتقد است كه یک «متن» برای خود موجودی مستقل از موجدش هست و می تواند به تعداد مخاطبان تفسیر ویژه ی خود را داشته باشد. من نیز در اینجا تفسیر خاص خود را دارم كه ممكن است مورد قبول خالق اثر قرار

   محتوای هنر عامیانه، سرشار از مضامین مذهبی است؛ مضامینی که هم از شوق و اشتیاق مذهبی سرچشمه گرفته است و هم از روح سمبولیک مبارزه­خواهی که در شکل ترسیم اولیایی چون امام­حسین(ع)-اسوه­ی مبارزه با ظلم- برمی­خاست. این پایان نامه برآن است که با توجه به نظریه بازتاب، به بررسی مذهب در هنرهای عامیانه بپردازد؛ براساس نظریه بازتاب، هنرها، آینه­ی دوران خویش می­باشند و آن را بازمی­تابانند؛ این امر در هنرهای عامیانه دوره قاجار که ارتباط تنگاتنگی با تحولات عصر خویش دارند–بخصوص در بخش مضامین مذهبی- مشهود می­باشد. با مطالعه شباهت­های ساختاری و مضمونی آثار هنرمندان مختلف به این هدف نزدیک شده؛ بعلاوه با بررسی زندگی هنرمندان طبقه عامه و ارتباط آنان با طبقه خودشان، به شناخت جهان­بینی­ها و نگرش­ آنان و هم سلکانشان دست­یافته. نتیجه این تحقیق نشان می­دهد که هنرمندان عامیانه، کارگزاران ایدئولوژی طبقه خویش هستند که با کمک هنر آن را نمایش می­دهند.

واژگان کلیدی

هنر عامیانه، مذهب(تشیع)، نظریه بازتاب، دوره قاجار، نقاشی پشت شیشه، نقاشی قهوه­خانه­ای، نقاشی بقعه­های متبرکه.

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                             شماره صفحه

فصل اول: کلیات پژوهش

 1-1 شرح موضوع و بیان مسئله…………………………………………………………………………………………………………..1

1-2 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………2

1-2 اهمیت و ضرورت …………………………………………………………………………………………………………………….4

1-3 اهداف ضروری………………………………………………………………………………………………………………………..4

1-4 سوالات…………………………………………………………………………………………………………………………………..4

1-5 فرضیه ­ها………………………………………………………………………………………………………………………………….5

1-6 قلمرو تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………….5

1-7 روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………….5

1-8 روش شناسی…………………………………………………………………………………………………………………………….6

• سازماندهی پژوهش……………………………………………………………………………………………………………….6

1-10 تعاریف و مفاهیم…………………………………………………………………………………………………………………….6

1-10-1 نظریه بازتاب……………………………………………………………………………………………………………………..6

1-10-2 هنر عامیانه…………………………………………………………………………………………………………………………7

1-10-3  نقاشی پشت شیشه………………………………………………………………………………………………………………7

1-10-4 نقاشی قهوه­خانه­­ای………………………………………………………………………………………………………………7

1-10-5 نقاشی بقاع متبرکه………………………………………………………………………………………………………………7

فصل دوم : سوابق و ادبیات تحقیق

بخش اول : تاریخ قاجار

2-1 معرفی سلسله قاجار……………………………………………………………………………………………………………………8

2-1-1 پادشاهان دوره­ اول حکومت قاجار……………………………………………………………………………………….8

2-1-2 پادشاهان دوره­ دوم حکومت قاجار……………………………………………………………………………………….9

بخش دوم: تحولات سیاسی و نظامی دوره قاجار

2-2-1 اوضاع شاه و اداره مملکت……………………………………………………………………………………………………..13

2-2-2 نقش دستگاه دیوانی(صدراعظم، وزیران و درباریان) در اداره مملکت……………………………………………..14

2-2-3 اوضاع نهادهای قضایی و نظامی………………………………………………………………………………………………..15

2-2-4 اوضاع روابط بین الملل……………………………………………………………………………………………………….16

2-2-5 استعمار روسیه و انگلیس …………………………………………………………………………………………………….17

2-2-5-1 اعطای امتیازات به انگلیس…………………………………………………………………………………….19

2-2-5-2 اعطای امتیازات به روسیه‌……………………………………………………………………………………….19
2-2-5-3 اعطای امتیازات به فرانسه……………………………………………………………………………………….21

2-2-6 جنگ­های خارجی و جنبش­های داخلی…………………………………………………………………………………21

2-2-6-1 جنگ ده ساله با روسیه و معاهده گلستان و ترکمن­چای………………………………………………22

2-2-6-2 انگلیس و جنگ هرات و معاهده پاریس………………………………………………………………….22

2-2-7 جنبش­های داخلی……………………………………………………………………………………………………23

2-2-7-1 جنبش تنباکو (واقعه­ی رژی) …………………………………………………………………………….23

2-2-7-2 مشروطه…………………………………………………………………………………………………………24

2-2-7-3 قیام­های پس از مشروطه  ………………………………………………………………………………….26

بخش سوم:  تحولات اقتصادی، اجتماعی دوره قاجار

2-3-1 اوضاع اقتصاد……………………………………………………………………………………………………………………26

2-3-2 اوضاع صنایع ……………………………………………………………………………………………………………………28

2-3-3 اوضاع اجتماعی و طبقه بندی اقشار مردم ……………………………………………………………………………….29

2-3-4  اوضاع درمان و تغذیه………………………………………………………………………………………………………..30

   بخش چهارم: تحولات فرهنگی دوره قاجار

2-4-1 مصلحان دوره قاجار (نخبگان سیاسی، فکری و دینی ) …………………………………………………………..32

2-4-2 تاسیس مدارس……………………………………………………………………………………………………………….34

2-4-3 انتشار مطبوعات………………………………………………………………………………………………………………35

بخش پنجم: تحولات مذهبی دوره قاجار

2-5-1 اوضاع مذهب……………………………………………………………………………………………………………………37

2-5-1-1 فرقه بابیت………………………………………………………………………………………………………………….38

2-5-2 ترویج خرافه……………………………………………………………………………………………………………………..39

2-5-3 علما و وضعیت آنان در دوره قاجار……………………………………………………………………………………….40

2-5-4 علما، دربار و طبقه حاکم……………………………………………………………………………………………………..41

 

 

2-5-5 علما، مردم اصناف و هیئت­های مذهبی مردمی…………………………………………………………………………42

2-5-6 علما و نقش آنان در رهبری مردم ………………………………………………………………………………………….44

2-5-7 مجالس عزاداری امام حسین (ع) …………………………………………………………………………………………..45

فصل سوم: جامعه شناسی هنر و نظریه بازتاب و هنر عامیانه

3-1 جامعه ­شناسی هنر…………………………………………………………………………………………………………………….48

3-2 عوامل دخیل در جامعه شناسی هنر……………………………………………………………………………………………49

3-2-1 بنیاد و زمینه…………………………………………………………………………………………………………………50

3-2-2 زمینه­یابی ……………………………………………………………………………………………………………………50

3-2-3 بافت …………………………………………………………………………………………………………………………50

3-2-4 موقعیت­ها…………………………………………………………………………………………………………………..50

3-2-5 ایدئولوژی………………………………………………………………………………………………………………….51

3-2-6 جبریت اجتماعی هنر…………………………………………………………………………………………………….51

3-2-7 عادت­واره…………………………………………………………………………………………………………………..52

3-3 نقش جامعه در خلق اثر هنری………………………………………………………………………………………………….52

3-3-1  نقش طبقه و گروه­ها در خلق اثر هنری……………………………………………………………………………53

3-4 نظریه بازتاب و دیگر رویکردهای جامعه ­شناسی هنر……………………………………………………………………..55

3-5 هنر عامیانه……………………………………………………………………………………………………………………………57

3-5-1 هنر عامیانه در ایران……………………………………………………………………………………………………….58

 فصل چهارم: یافته های تحقیق

    بخش اول: هنر دوره دوم حکومت قاجار

              4-1-1 هنر دوره قاجار…………………………………………………………………………………………………………..61

4-1-2 هنر درباری دوره دوم حکومت قاجار…………………………………………………………………………….62

4-1-2-1 ویژگی نقاشی­های درباری دوره دوم حکومت قاجار………………………………………………..64

4-1-2 هنر عامیانه در دوره دوم حکومت قاجار………………………………………………………………………….65

4-1-2-1 ویژگی­های هنرهای عامیانه دوره دوم حکومت قاجار……………………………………………….67

4-1-3  تحول هنر دوره قاجار به واسطه برخورد با غرب………………………………………………………………………68

4-1-4 هنرهای و فنون نوظهور در دوره قاجار……………………………………………………………………………………70

4-1-4-1 چاپ سنگی…………………………………………………………………………………………………………70

4-1-4-2 عکاسی……………………………………………………………………………………………………………….71

4-1-4-3  تئاتر و تعزیه ……………………………………………………………………………………………………….72

بخش دوم-  تحولات اجتماعی و تعامل هنر و مذهب  

4-2-1 تحولات اجتماعی و تاثیر آن بر مضامین مذهبی در هنر ایران………………………………………………………74

 4-2-2 تحولات اجتماعی و تاثیر آن بر مضامین مذهبی بر هنر عامیانه نیمه دوم حکومت قاجار……………………76

4-2-3  تامل هنر عامیانه و مذهب در عهد قاجار…………………………………………………………………………………77

4-2-3-1 مفاهیم مذهبی در هنرهای عامیانه قاجار………………………………………………………………………….78

بخش سوم: تجزیه تحلیل نقاشی های عامیانه دوره دوم حکومت قاجار

4-3 معرفی هنرهای عامیانه دوره دوم حکومت قاجار……………………………………………………………………..79

4-3-1 نقاشی ­قهوه­خانه­ای……………………………………………………………………………………………………79

4-3-2 نقاشی پشت شیشه…………………………………………………………………………………………………….81

4-3-3 نقاشی بقاع­متبرکه…………………………………………………………………………………………………….83

4-3-4  بررسی وجه ساختاری مشترک در هنرهای عامیانه دوره دوم حکومت قاجار…………………………….86

4-3-4-1 پرهیز از واقع­گرایی…………………………………………………………………………………………………..87

4-3-4-2 روایت­گری……………………………………………………………………………………………………………..87

4-3-4-3 ترکیب بندی…………………………………………………………………………………………………………….88

4-3-4-4 رنگ و نور………………………………………………………………………………………………………………89

4-3-4-5 تزیین­گرایی……………………………………………………………………………………………………………..89

4-3-4-6 طراحی فیگور(چهره، اندام) ……………………………………………………………………………………….90

4-3-4-6-1 اصالت در چهره­پردازی………………………………………………………………………………….90

4-3-4-6-2 حالات و آناتومی پیکره­ها……………………………………………………………………………….91

4-3-5 موجودات فراواقعی……………………………………………………………………………………………………….92

4-3-6 بررسی وجه مفهومی مشترک در هنرهای عامیانه دوره دوم حکومت قاجار……………………………………94

4-3-6 -1 موضوع نگاری………………………………………………………………………………………………………..94

4-3-6-2 شمایل نگاری ………………………………………………………………………………………………………….96

4-3-7 بررسی وجه تمثیلی مشترک هنرهای عامیانه دوره دوم حکومت قاجار………………………………………….103       

4-3-7-1 موضوع و استفاده نمادین …………………………………………………………………………………………..103

4-3-7-2 ساختار بصری و استفاده نمادین …………………………………………………………………………………..104

4-3-7-3 رنگ و استفاده نمادین……………………………………………………………………………………………….105

4-3-7-4 جانوران و استفاده نمادین……………………………………………………………………………………………106

4-3-7-5 باورهای عامیانه و موجودات عجیب……………………………………………………………………………..107

4-3-8  بررسی وجوه واقعیت و حضور آن در هنرهای عامیانه دوره دوم حکومت قاجار……………………………109

4-3-8-1 مناظر و مرایا ……………………………………………………………………………………………………………109

4-3-8-2  شخصیت­ها……………………………………………………………………………………………………………..110

4-3-8-3 چهره­پردازی…………………………………………………………………………………………………………….111

4-3-8-4  پوشش …………………………………………………………………………………………………………………..112

4-3-8-5  جایگاه …………………………………………………………………………………………………………………..113

4-3-9  بررسی جامعه شناسی هنرهای عامیانه دوره دوم حکومت قاجار………………………………………………….114

4-3-9-1  بافت………………………………………………………………………………………………………………………114

4-3-9-2  زمینه و موقعیت­ها…………………………………………………………………………………………………….115

4-3-9-3  ایدئولوژی………………………………………………………………………………………………………………115

4-3-9-4  جبریت اجتماعی هنر…………………………………………………………………………………………………115

4-3-9-5  عادت­واره………………………………………………………………………………………………………………116

4-3-10 بررسی وضعیت هنرمندان عامیانه دوره دوم حکومت قاجار………………………………………………………117

4-3-10-1 طبقه اجتماعی و زندگی فردی…………………………………………………………………………………..117

4-3-10-2 ایدئولوژی هنرمندان طبقه عامه…………………………………………………………………………………..119

4-3-10-3 ارتباط هنرمندان با مردم……………………………………………………………………………………………122

4-3-10-4 اشتراک هنرمندان در چند عرصه هنر عامیانه…………………………………………………………………124

4-3-11 بررسی تاثیر هنرهای دیگر بر هنرهای عامیانه دوره دوم حکومت قاجار……………………………………….125

4-3-12 بررسی تاثیر ادبیات عامه و ذهنیات عامیانه بر هنرهای عامیانه دوره دوم حکومت قاجار………………….126

4-3-13 پایان راه ………………………………………………………………………………………………………………………..128

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1 تحلیل تفسیری یافته­ های پژوهش………………………………………………………………………………………….130

5-2 نتیجه ­گیری…………………………………………………………………………………………………………………………..143

منابع و ماخذ…………………………………………………………………………………………………………………………….144

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1 شرح موضوع و بیان مسئله

ذهن ناآرام انسان از ابتدای حیاتش بر زمین در جستجوی پاسخ به چیستی حضورش بوده است. انسان نخستین با قدم­های سست و اندیشه سرگردان از ورای تحیرش به جهان می­نگریست و در راه شناخت خویش با عظمت طبیعت و حقارت خودش روبرو شد. خورشید، ماه، زمین و … که مایه دوام حیاتش بودند در نظرش مقدس آمدند. پس مقهور این عظمت گشت و آن را برای عبادت برگزید. آنچه كه از مناسك آیینی این عبادت برجای مانده اینك اثری هنری تلقی می­ شود. سرنوشت انسان با مفاهیم آیینی و مصداق­های عینی آن، یعنی هنر، ادامه یافت و طی قرون متمادی این نگرش آیینی جای خود را به ادیان مختلف داد و بیان آیینی اولیه به بیان دینی بدل گشت.

گرچه هنر را نمی­توان صرفاً وسیله­ای بیان مقاصد و نیات آیین و مذهب دانست اما شكل­گیری اولیه آن چنین بینشی بدان بخشید. هنر در روند رشد انسان و جوامع انسانی دست خوش تغییرات بسیاری شد. هر تمدنی متناسب با فرهنگ خویش، هنری خلق نمود. در جوامعی چون كشورهای غربی این رشد همراه با فراز و فرودهای بسیاری بود؛ حتی مفاهیمی چون هنر برای هنر در آن ظهور نمود كه استقلال كاملی به هنر اعطا می نمود. اما هنر در جوامع شرقی از خدمت به دین دست نشُست. هنرمند مسلمان نیز مسیر خود را یافت و در این راه از بازنمایی فیگوراتیو بازداشته شد؛ چرا كه هنر اسلامی به دنبال ارائه حقیقت است و نمایش قداست ساحت ملكوتی و بازنمایی نمادین و رمزآمیز عالم غیب. در هنر اسلامی، ناتورالیسم معنا ندارد و همیشه از شباهت كامل به طبیعت ظهور یافته یا عالم مادی احتراز می­ شود و از فنونی كه منجر به ایجاد شباهت طبیعی و عالم مادی می­ شود، خودداری می­گردد. زیبایی تجلی صفات الهی است نه امری نسبی ساخته و پرداخته ذهن هنرمند. در خلق اثر هنری هیچ فردیتی از هنرمند مسلمان یافت نمی­ شود؛ از این رو هنر اسلامی صاحب هزاران اثر هنری باشكوه با خالقانی گمنام است كه قرن­ها بدون بازنمایی عینی موضوعات مذهبی مسیر خویش را طی نمودند.

در ایران به عنوان كشوری كه نقش مهمی در تولد و رشد هنر اسلامی دارد با همین روند(هنری در هاله­ای از قداست و راز كه هیچ بیان فیگوراتیوی ندارد)روبرو بوده. این امر قرن­ها بر فضای هنری ایران حاكم بود. تجربه­ی نوع دیگر از هنر دینی در ایران، نیاز به ایجاد بستری اجتماعی داشت؛ بستری كه در آن حكام و افراد جامعه، اجازه بازنمایی عینی و شمایل­نگاری در حیطه هنر مذهبی را به هنرمند بدهند. زمینه ­های ظهور چنین بستری در ایران دوره­ای صفویه شکل گرفت؛ دورانی که ایران پا به عرصه روابط بین­الملل گذاشت و از ارتباط با کشورهای غربی با هنر شمایل­نگاری­ آن­ها بیشتر آشنا گردید. اما تاثیر این آشنایی در دوره­ قاجار نمایان گشت. دوران قاجار، یكی از پر تنش­ترین اعصار حیات اجتماعی ایران است كه تحولات فراوانی در آن رخ داد. مهم­ترین این پدیده­ها، تاثیر ارتباطات با جوامع غربی بر سیاست، اجتماع، فرهنگ و هنر است؛ همچنین حضور توده مردم در اجتماع و كم­رنگ شدن نقش دربار در امر كشورداری ؛ درباری كه همیشه بر بایدها و نبایدهای هنر نظارت داشت و هنری درباری را خلق می­نمود كه از بافت مردم جدا بود. گرایش­های جدید در هنر شكل گرفت از جمله نمایش موضوعات مذهبی و بازنمایی روایی وقایع مهمی چون حادثه كربلا، روز محشر و … كه در هنر ایران سابقه نداشت. در واقع هنر دینی به سمت هنر مذهبی کشیده شد و وارد قلمرو ممنوعه بازنمایی فیگوراتیو گشت. چگونگی دخول به هنر مذهبی که شمایل­های پیامبر و اولیاء را در ابعادی به وسعت دیوار ترسیم نموده ­اند در هنر ایران جز دخول به بستر اجتماعی متفاوت امکان پذیر نمی­نمود. ایرانی که قرن­ها با اتکا به مفاهیم هنر دینی از ترسیمات فیگوراتیو پرهیز می­نمود؛ تحت تاثیر جریانات فکری و سیاسی دوران قاجار، ارزش­ها و نگرش­های خویش را تغییر داد.

از مهم­ترین دلایل این تغییر حضور فعال مردم در عرصه هنر است. حضوری که تا پیش از این چنان کم­رنگ بود که فاقد اهمیت می­نمود. اما در دوره­ قاجار چنان پر رنگ گشت که می­توان به جرات اذعان نمود؛ این مردم و هنر عامیانه بود که تابوهای هنر دینی را شکست و آن را به سمت هنر مذهبی(شیعی) کشاند. در واقع سه حوزه­ نقاشی پشت شیشه، نقاشی قهوه­خانه­ای و نقاشی بقعه­های متبرکه که عرصه تجلی هنر عامیانه بوده است، حصار بازنمایی فیگوراتیو و شمایل­نگاری­ را در ابعاد و اندازه­ های فراتر از کتابت و نگارگری شکست. 

1-2 مقدمه

هنر ایران از دیرباز، نمایشگر عالم قٌدسی و مفاهیم معنوی بوده است، این هنر حتی در شکل درباری نیز ویژگی­هایی از قبیل دوری از واقع­نمایی، نمایش فضای لامکانی و لازمانی و غیره را در خود داشت؛ در واقع، هنر ایرانی ذاتاً متمایل به معنویت است. زمانی طولانی – به قدمت حضور اسلام تا دوره قاجار- این امر در عرصه هنر دینی متجلی گشت و سپس با فرارسیدن دوره قاجار، این مهم در قالب هنر مذهبی عامیانه نمایان گشت.

عصر قاجار با تحولات عمیق اجتماعی و سیاسی، ایرانی دیگر آفرید؛ ارتباط با کشورهای غربی که دارای تمدنی پیشرفته بودند، ایرانیان را شوریده ساخت، شوریده­ی شورشگر که خود را در قبال آن همه پیشرفت، دانش، رفاه و غیره، در چاه جهل، استبداد و استعمار می­دید. ایرانیان در هر قشری متناسب با احوالشان خواهان رهایی از این واقعیت نامطلوب بودند؛ چرا که شاهان قاجار ثابت کرده بودند که جز آسایش و خوش­گذرانی خویش، به هیچ امری توجه نداشتند، پس ایرانیان به مبارزات مختلفی دست زدند. همه­ی عرصه ­ها دچار تحول گشت و در آن میان ظهور قشر عامه، به عنوان قشری که دیگر پذیرای نقش رعیت نبود، بسیار اهمیت دارد. قشری که سنگ زیرین آسیاب محسوب شده و همه نوع آسیب و فشاری را متحمل می­گشت. مردم برای به دست آرودن حقوق مدنی خویش دست به مبارزات خیابانی زده و در کنار روحانیون در تحصن­ها و در اماکن مذهبی حضور می­یافتند. شور حاصل از این امر در کنار فشارهای اقتصادی، فقر، قحطی و غیره، مردم را هر روز معترض­تر می­ساخت؛ آنان جدا از بیان اعتراض­گونه به بیان دیگری نیز روی آوردند، بیان هنری.

 

فهرست
بخش نظری: زبان نمایشی در شعر نیما یوشیج
فصل یکم: کلیات.. 1

1. مقدمه. 2
2. بیان مسئله. 4
3. پیشینه پژوهش… 6
4. هدف پژوهش… 7
5. فرضیات و پرسش‌های پژوهش… 9

پرسش‌های اصلی.. 10

فصل دوم: پیشینه‌شعر فارسی از آغاز تا زمان نیما 11

1. پیدایش شعر عروضی در ایران. 12
2. ادبیات ایران در دوره مشروطه. 14

1.نثر. 14

2. شعر. 16

فصل سوم: زندگی و آثار نیما یوشیج، پدر شعر نو. 19

1. دوره ی اولیه. 20
2. نمایشنامه نویسی در بارفروش و رشت.. 25
3. تولد دوباره از میان خاکستر. 28

فصل چهارم: بررسی آرای نیما یوشیج درباره شعر. 30

الف. بوتیقای نیما یوشیج.. 31

درآمد. 32

1. مرحله یکم: تغییر ساختمان. 33

1.1 نقد ساختمان شعر قدیم. 33

1.2 نقش و نحوه ی ساختمان در شعر جدید. 34

1.3 زبان شعر جدید در ساختمان تازه 35

1.3.1 نزدیکی به طبیعت کلام. 35

1.3.2 کاربست واژگان در شعر جدید. 36

2. مرحله دوم: پیدا کردن وزن. 37

2.1 قافیه. 38

ب. گزارش مقدمه اشعار بلند نیما یوشیج و تحلیل آنها 40

یک. گزارش مقدمه ها 41

1. مقدمه افسانه. 41
2. مقدمه خانواده سرباز. 43
3. مقدمه خانه ی سریویلی.. 45
4. مقدمه مانلی.. 45

دو. شرح و تحلیل مقدمه های نیما 46

 

 

1. شخصیت.. 46
2. حال و معنی.. 47
3. ارتباط شخصیت ها 48
4. روایت.. 48

فصل پنجم: جستجوی زبان نمایشی در آثار نیما 50

مقدمه. 51

پویایی زبان. 51

مصداقی نه مقوله ای.. 51

موقعیت ساز، صحنه پرداز و توصیفی.. 52

چند صدایی، شخصیت محور و خلاقه. 52

وصف طبیعت همپای حالات و احساسات(عاطفه): 53

نمادگرایی.. 53

دیالوگ… 53

تغییر منظر. 54

طبقه بندی موضوعی آثار نیما 55

1. رمانتیک، تغزلی و خیالی.. 55
2. واقع گرا و اجتماعی.. 56
3. نمادین: توصیفی و مفهومی.. 56

تحلیل آثار نیما یوشیج در پرتو زبان نمایشی.. 59

1. 1. منظومه‌ی افسانه. 59
2. کار شب پا 78
3. خانه سریویلی.. 85

پیوست یک: گزیده هایی از نظرات نیما درباره ی ادبیات.. 110

1. ارزش احساسات در زندگی هنرپیشگان. 110
2. نامه به شین پرتو. 112
3. حرفهای همسایه. 115

پیوست دو: نمونه هایی از نمایشنامه منظوم در ادبیات معاصر ایران.. 116

1. گزارشِ(ترجمه) مردم گریزِ مولیر، اثر میرزا حبیب اصفهانی.. 116
2. خسرو پرویز اثر تقی رفعت.. 117
3. منظومه ایده آل اثر میرزاده عشقی.. 118
4. زهره و منوچهر اثر ایرج میرزا 119

کتاب نامه. 121

بخش عملی: اقتباس نمایشی از منظومه‌ی مانلی نیما یوشیج.. 124

مقدمه

شعر عروضی فارسی از قرن سوم هجری پدید آمد. و به فاصله ای کوتاه قله های بسیار رفیع و تکرارنشدنی ادبیات ایران در آثار حماسی،‌ تغزلی و عرفانی آفریده شدند. اما پس از پشت سر گذاشتن این دوران اوج شکوه‌مند،‌شعر عروضی فارسی مثل هر جریان دیگری به دوره حضیض خود رسید. کم کم زبان این شعر تبدیل شد به زبانی بیگانه از طبیعت جهان، مردم و اجتماع،که فقط مشغول صور خیال و تصویرپردازی های ذهنی، با قواعد خودش بود؛ قواعدی که اکنون پس از گذشت هزار سال به طور کاذب حالت ازلی و ابدی پیدا کرده بودند.

 با شروع دوره مشروطه شاعران نویسندگان با کمک مردم بیدار شده یک رستاخیز را در زبان آغاز کردند. آن‌ ها به بیگانگی این زبان کهن با مردم و زمانه اعتراف کردند و آن گاه تلاش هایی را برای نجات آن انجام دادند اما آنان تغییر و نوجویی را بیشتر در ظاهر دیدند و همین به خاطر دستاوردشان برای ادبیات ایران چندان عمیق و اثرگذار نشد.

وقتی نوبت به نیما رسید او به این نتیجه رسید که تغییر ایجاد کردن در قواعد ظاهری به تنهایی بسنده نیست. او در مسیری که پی گرفت شکستن قواعد را با تغییر نوع نگاه هموار کرد. نیما دوباره به سادگی زبان و به طبیعت بازگشت. او در شعر خود با دقت به جهان نگاه کرد و زبان زنده و نمایشی خود را با توصیف، عینیت گرایی و توجه کامل به طبیعت ساخت. در این زبان  اشیا کلمات و تعبیرات تازه اجازه ی ورود می یابند.

این زبان به بقیه ی رسانه ها هم کمک کرد که ساده، واقعی، روایتگر و طولانی شوند. این زبان خود از بقیه ی رسانه ها بهره داشت و به آنان بهره می رساند.  مهم ترین عنصر این زبان ساختمان است. که به یک اثر ادبی وحدت و شکل می دهد چیزی که در زبان شعر کهن وجود ندارد. در شعر کهن هر بیت به تنهایی دارای معنا است و ارتباط آن با بیت قبل و بعدش در اکثر قریب به اتفاق اشعار، صوری و بسیار سست است. اما در آثاری که نیما ارائه می دهد هر جزء به ترسیم یک کل واحد کمک می کند و اثر را به معنای واقعی آن می سازد. در این گونه از تمام امکان ها جهت اثر گذاری بیشتر زبان استفاده می شود. زبان به مرحله ای می رسد که زنده است مانند زبانی که روی صحنه تئاتر بازیگران مقابل هم به کار می گیرند. طولانی می شود، ادامه می یابد، حتی گاهی سکوت می کند و اتمسفر را  می سازد. نیما در طول راهی که رفت با گذر از منازل مهم فراوان سرانجام زبان نمایشی را با تمام ویژگی های تثبیت شده اش بنیاد نهاد. این زبان در کامل ترین شکل خود از تمام امکان های نمایشی مثل دیالوگ، تغییر منظر، توصیف با حواس پنجگانه، نمادگرایی، واقع گرایی با پرداخت جزئیات دقیق طبیعت، اشیا و اشخاص استفاده می کند اما هنرمند هوشیار و بسیار آگاهی را می طلبد که بر اساس موضوع کلی  خود از هرکدام از این امکان های تازه درست و به جا استفاده کند.

 

2. بیان مسئله

نیما شعر جدید ایران  را بنیان نهاد اما  این بنیانگزاری را  را از رهگذر شعر کهن آغاز نمود. او به شعر کلاسیک مسلط بود و در اوایل تجربه های نوجویانه ی خود را در همین شعر جست و جو می کرد. اما همین حضور جدی و مسلطش در شعر کهن، او را به باور بن بست در ادبیات کلاسیک رساند.

از طرف دیگر نیما در فعالیت های هنری و تئاتر کشور هم حضور پیدا کرد. او با تسلط به زبان فرانسه آثار غربی ها را مطالعه کرد و در شعر خودش هم مدعی زبان نمایشی بود. منظور از زبان نمایشی زبانی است که به درد دکلمه می خورد، ساده است و باطبیعت ارتباط دارد. به یک اندازه، هم با دنیای خارج و هم با حال وهوای انسان ارتباط دارد و به هیچ کدام بی توجه نیست. زبان نمایشی زبانی است که غنا دارد و برای ساخت اثر ادبی فاخر کم نمی آورد چرا که از پتانسیل های موجود در طبیعت،‌ جهان و همین طور روح آدمی استفاده می کند. در ساختار این زبان وجود این پتانسیل ها فرض شده و اصلن بر اساس  آن ها پی ریزی شده است.

نیما یوشیج با همین روش یک دسته آثار قدرت مند و تکرار ناپذیر در ادبیات ایران خلق کرد. راز برجستگی آثار او بود که به یک زبان قدرتمند و جدید مسلح بودند و می توانستند پاسخ گوی نیاز زمانه ی خود باشند. زبان تازه با قراردادها و قواعد تازه اش بود که به این آثار قوت ماندگاری، خلوص و عمق می بخشید و ذات هنری اعلایی به آن ها می داد. به جرأت می توان گفت قبل از نیما یوشیج یا بدون نیما یوشیج و آرا و تاثیرات حیرت انگیز او، ایرانیان نه تنها در شعر بلکه حتی در سایر رسانه های ادبی مثل داستان و نمایشنامه فکر یا اثر قابل اعتنایی نداشتند. چرا که هم در نمایشنامه و هم در داستان های خود هنوز اسیر منظوم سازی های بیهوده ی قدیمی که کسی نمی دانست چه ضرورتی دارند اما جایگزینی هم برایش نمی یافتند، بودند. نمایشنامه و داستان ایران هر دو ظرف های خنک و بی مزه ای بودند برای همان ماده ی شعر قدیم، ذهنیت گرایی ها و لفظ بازی هایی که دیگر در این عصر و زمان به هیچ کاری نمی آمدند.

شعر همواره شاهرگ حیاتی ادبیات ایران در طول تاریخ بوده است بنابراین انقلاب ادبی تازه هم از شعر و از اشعار نیما آغاز شد. همان کسی که هم به تمام رسانه های ادبی غیر شعر آگاهی داشت و هم از نقش پیشرو و رهبرانه ی شعر در

فهرست مطالب
فصل اول
مقدمات تحقیق.. 1
1-1- مقدمه. 2
1-2- بیان مساله. 3
1-3- اهمیت وضرورت تحقیق.. 5
1-4- اهداف تحقیق.. 6
1-4-1- هدف اصلی.. 6
1-4-2- اهداف فرعی.. 6
1-4-3- سؤالات یا فرضیه های تحقیق.. 6
فصل دوم
بررسی ادبیات نظری و تجربی تحقیق.. 7
2-2-1 هنر و جامعه. 8
2-2-2 سینما به مثابه هنر. 8
2-2-3 فیلم نوآور به عنوان یک مثال. 11
2-2-4 نظریه های سینمایی.. 11
2-2-5  ظهور سینما در ایران. 12
2-2-6 حوزه سینما در ایران. 13
2-3- نشانه شناسی.. 15
2-3-1 – جهان شمول بودن یا خاص بودن نشانه. 16
2-3-1 – 1- نشانه ازنظر فردینان دوسوسور 17
2-3-1 – 2-دال و مدلول. 17
2-3-1 – 4-محورهای همنشینی و جانشینی.. 18
2-3-1 – 5-پیرس و نشانه شناسی.. 19
2-3-1 – 6-نشانه های سه گانه پیرس… 19
2-3-1 – 7-نشانه شناسیِ بارت.. 20
2-3-1 – 8-نشانه. 20
2-3-1 – 9-لانگ و پارول. 21
2-3-1 – 10-بافت.. 21
2-3-1 – 11-متن.. 21
2-3-1 –12-نشانه از نظرلوئی ترول یلمزلف.. 22
2-3-1 – 13-اومبرتو اکو. 23
2-4- پیشینه تجربی تحقیق.. 25
فصل سوم
روش شناسی تحقیق.. 29
3-1- مقدمه. 30
3-1- اهمیت و گستره تحلیل نشانه‌شناختی.. 30
3-2- سه نوع تكنیک در تحلیل نشانه‌شناختی.. 31
3-3- الگوی انجام تحلیل نشانه‌شناسی( آسابرگر،1387، 57-56) 33
3-4- روش تحقیق.. 34
3-5 – جامعه آماری: 34

 

جامعه آماری مورد مطالعه ما در این پژوهش کلیه فیلم های بلند سینمایی کارگردان بهمن قبادی می باشد  3-5- براورد حجم نمونه و روش نمونه گیری : 34
3-6- روش گردآوری اطلاعات : 34
3-7- متغیرها و واژه های کلیدی: 34
فصل چهارم
تحلیل نشانه شناسی فیلم. 36
4-1- گزیده داستان زمانی برای مستی اسب ها: 37
4-2- تحلیل نشانه شناختی فیلم زمانی برای مستی اسب ها : 37
4-2- گزیدة فیلم لاکپشت ها هم پرواز می کنند: 43
4-3- تحلیل نشانه شناختی فیلم لاکپشت ها هم پرواز می کنند: 45
4-4 گزیده داستان فیلم نیوه ماه: 49
4-5- تحلیل نشانه شناختی فیلم نیوه ماه: 51
4-6- گزیده داستان فیلم آوازهای سرزمین مادری ام. 59
4-7- تحلیل نشانه شناختی فیلم آواز های سرزمین مادری ام: 59
فصل پنجم
نتیجه گیری.. 64
5-1- مقدمه. 65
5-2- تحلیل نشانه شناسی فیلم. 65
5-2-1- نتایج تحقیق.. 65
5-2-1-1- گفتمان مسلط.. 66
5-2-1-2- نابرابری طبقاتی و منطقه ای.. 67
5-2-1-3- قومیت و هویت.. 69
5-2-1-4- جنسیت.. 72
5-3-نتیجه گیری.. 72
5-4- محدودیت پژوهشی.. 73
5-5- پیشنهادات پژوهشی.. 73
منابع. 74
مقدمه
      رویكرد متعارف در مورد چیزها در جهان طبیعی و مادی این است كه ویژگی های مادی وطبیعی چیزها تعیین كننده آن چیزی است كه هستند و معنای آن ها نیز محصول این ویژگی هاست. دراین رویكرد، بازنمایی فرایندی ثانویه است كه تنها زمانی معنی پیدا م یكند كه چیزها شكل گرفته باشند و معنایشان امری شكلیافته باشد. اما در جهان مطالعات فرهنگی، معنا و بازنمایی به گونهای متفاوت تكوین یافته اند.
      امروزه مفهوم بازنمایی در مطالعات فرهنگی از جایگاه برجسته ای برخوردار است. بازنمایی معنا معناسازی از طریق به كارگیری نشانه ها و » و زبان را به فرهنگ پیوند می دهد. معمولاً بازنمایی را« استفاده از یک چیز به جای چیزی دیگر با هدف انتقال معنا » و « مفاهیم می كنند. بازنمایی فرایند ذاتی تولید و مبادله معنا بین اجزای یک فرهنگ است و این امر مستلزم به كارگیری زبان، نشانه ها و تصاویر برای بازنمایی چیزهاست.
به عبارت دیگر بازنمایی یكی از كردارهای فرهنگی است كه فرهنگ را تولید میكند. تاكید بركردارهای فرهنگی در اینجا بدین معنی است كه این مشاركت كنندگان در یک فرهنگ هستند كه به افراد، ابژه ها و حوادث معنا می بخشند. چیزها فی نفسه دارای معنا نیستند. بنابراین معنای چیزها محصول چگونگی بازنمایی آنهاست (هال، 2:2003 ) و فرهنگ تفسیر معنادار چیزهاست، معنایی كه محصول بازنمایی افراد از آنهاست و بازنمایی به عملكرد تأثیرگذار چیزها برای ما بستگی دارد(اسمیت، 1383). بنابراین فرهنگ و بازنمایی با هم در ارتباطی دیالكتیكی هستند.
امروزه سه نظریه درباره چگونگی بازنمایی جهان وجود دارد. نظریه های بازتابی ، زبان را آیینه جهان می انگارند. این نظریه كه وامدار سنتهای پوزیتویستی و به ویژه ویتگنشتاین دوره اول است،زبان را ابزاری میداند، ابزاری برای انتقال معنایی كه در چیزها وجود دارد. نظریه های التفاتی یا نیتمندی ، معنا را همان چیزی می دانند كه گوینده، هنرمند یا نویسنده قصد گفتنش را دارد و بنابراین زبان بیانگر این خواسته ها و نیتمندی هاست. این نظریه به ویژه در سنت های هرمنوتیكی شلایر ماخر و دیلتای كه فهم را كشف ذهنیت مؤلف می دانستند و رویكردهای پدیدارشناسانه قابل شناسایی است. درنظریه بازتابی، معنای ابژه ها، اشخاص، ایده ها یا حوادث در جهان واقعی نهفته است و كاركرد زبان به مثابه یک آیینه، بازتاب دادن معنای حقیقی اشیائی است كه ذاتی آنهاست. اما بر اساس رهیافت نیت-مندی، كلمات آن معنایی را دارند كه گوینده م یخواهد داشته باشند (هال، 24:2003) اما نظریه ای كه تأثیر بسیار زیادی بر مطالعات فرهنگی گذاشته است، رویكرد برساختگرایی است. در رویكرد جدید، معنا تولید و برساخته می شود، كشف نمی شود. رهیافت برساختگرایانه بر خصلت اجتماعی و عمومی زبان تأكید دارد. برخلاف ادعای دو رهیافت فوق، نه چیزها و نه به كارگیرندگان فردی، معنای ثابتی در مورد زبان نداشته و ندارند. این رهیافت وجود جهان مادی را انكار نمی كند، بلكه تاكید دارد كه این جهان مادی انتقال دهنده معنا نیست. در این رهیافت معنا بر ساخته نظام های بازنمایی است (همان، 10 ). بر این اساس بازنمایی كرداری است كه جهان مادی را به كمی گیرد (میلنر، 1385 )، اما نباید تصور كرد كه معنا به كیفیت مادی نشانه ها وابسته است، بلكه معنا به كاركردهای نمادین نشانه ها وابسته است. در نتیجه در رویكرد برساخت گرایی اجتماعی، معنا به مثابه شكل گیری و برساختن چیزها فهمیده می شود. بنابراین فرهنگ به مثابه فرایندی خلاق و تولیدی مفهوم سازی می شود و به اندازه اساس مادی و اقتصادی در طرح ابژه های اجتماعی و حوادث تاریخی اهمیت دارد و صرفاً بازتاب جهان پس از حوادث نیست.
رویكرد برساختگرایی دارای دو الگوی مرتبط است. رهیافت نشانه شناختی  كه متأثر از آثارزبانشناس سوییسی فردیناند دوسوسور است و رهیافت گفتمانی كه از كارهای میشل فوكو است.در رهیافت نشانه شناسی هر چیزی  كلمات، تصاویر و خود چیزها  می تواند به مثابه دالهایی برای تولید معنا به كار گرفته شود و به طور كلی روشی برای تحلیل چگونگی انتقال معنی به واسطه بازنمایی های بصری است. در این رهیافت، بازنمایی شیوه ای تصور می شود كه در آن،