فهرست

فصل اوّل:کلیات تحقیق.. 1

1-1)فولکلور (فرهنگ عامه) 2…………….3

1-3) ریشه اصلی لهجه لری………………………..4

1-4) تاریخچه لرستان.. 5

فصل دوم:آداب و رسوم. 15

آداب و رسوم. 16

2-1)آداب تولد………..

2-3) نو دنانه. 17

2-4) زبان باز کردن طفل.. 18

2-5) نافه بران.. 19

2-6) سِرَژَه. 20

2-7) کوخای.. 20

2-8) دست بوسی یا خرج برو. 21

2-9) شیرینی حورو. 22

2-10) خرج گیرو. 22

2-11) آزیتی شکونن.. 23

2-12) سور. 24

2-13) در پردانه یا باون بووی.. 29

2-14) موارد غیر طبیعی همسرگزینی در لرستان.. 30

2-15) بویی و هَسویرَه. 32

2-16) پا وَ هیزه. 33

2-17) تاسو. 34

2-18) گرده اول وهار. 35

2-19) چله کلنگه. 35

2-20)چله گوجره. 36

2-21) بَنی کُشو. 36

2- 22) کویخا بی یَه رونه. 37

2-23) سه بیره. 38

2-24) مراسم وفات.. 39

2-25) حونه دِژ. 42

2-26)میراتی.. 42

2-27) لاوه لاوه. 43

2-28) پوشاک… 53

فصل سوم:اعتقادات و باور داشتها 68

3-1)دیدگاه اسلام پیرامون تفأل…………………………69

3-1-1-)فال چهل سرود…………………………………………70 

3-1-1-1)افسانه­ای در رابطه با فال چهل سرود…………………..70

3-1-1-2)وجهه تسمیه چهل سرود…………………………….71 

3-1-1-3)سراینده اصلی چهل سرود………………………….72 

3-1-1-4)شیوه اجرای فال چهل سرود………………………..73                                                                                                                                      

3-1-2) شو شمه کی……………………..95

3-1-3) نیک، بد، مراد………………………..95

3-1-4) فال وِژَه………………………………..95

3-2)باور داشت های عامه……………….97

 

 

3-2-1) گاروه. 97

3-2-2) آو فروشی.. 98

3-2-3) مراد و مطلو دِ اویار. 98

3-2-4)  پرس و کلاش… 99

3-2-5) آساره قوس… 100

3-2-6) دیگر باورها 101

فصل چهارم:

فصل پنجم:  تک بیتی­های مصطلح در ادبیات عامیانه لرستان.. 135

5-1) مویه. 136

5-2) لاوه لاوه. 144

5-3)چهل سرود………………………147

5-4) سور و شادیانه. 161

نتیجه. 167

فهرست منابع.. 168

چکیده انگلیسی……………………………..172

 پیشینه پژوهش:

در گذشته هیچ پژوهشی در مورد آداب و رسوم لرستان توسط بومیان این استان صورت نگرفته است. در سال­های اخیر پژوهش­هایی صورت گرفته است که مهم­ترین آ­ن­ها می­توان به آثار ارزشمند آقای علی مردان عسکری عالم با نام«فرهنگ عامه لرستان» در پنج جلد اشاره کرد. شایسته است که اشاره کنیم که نویسندگانی همچون جهان شاه آزادبخت در کتاب «سروده های ماندگار»، رستم رحیمی عثمانوندی در کتاب «بومیان دره مهرگان» و آقای کرم دوستی در کتاب «مردم شناسی ادبیات لکی» نیز به گوشه­هایی از این فرهنگ اشاره کرده اند. بعضی از کتاب­ها در فهرست منابع این پژوهش آمده است. هدف ما در این پژوهش آشنا ساختن خوانندگان با بخش هایی از فرهنگ، و آداب و رسوم قوم لر می­باشد.   

فرضیه پژوهش:

1- تک بیتی­های لری بیانگر فرهنگ، و آداب و رسوم قوم لر می­باشند. 

2-بعضی از آداب و رسوم در لرستان به هزاران سال پیش برمی­گردد.

3-مور و هوره بر گرفته از دعاهای آیین زرتشتی می­باشند. 

مقدمه

ادبیات عامیانه هر قوم بخش عظیمی از فرهنگ آن قوم است که غالباً به صورت شفاهی، سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل می­ شود. و با ادبیات مکتوب از لحاظ سبک و وزن فرق دارد. ادبیات عامیانه هر قوم در واقع حافظ هویت فرهنگ آن قوم است. بخشی از ادبیات عامیانه قوم لر ضرب المثل­هایی است که در بین عوام وجود دارد. این ضرب المثل­ها گاه بیانگر شیوه زندگی عشایری در لرستان است مثل«مِ  خونی، تو خونی کی ایله بِرونی» و گاه بیانگر رسم و رسومی در لرستان می­باشد مثل«گیِس مِی اَر سر لَش بورینی» و یکی دیگر از بخش­های ادبیات عامیانه قصه­هایی است که مادران برای کودکانشان نقل می­ کنند. هر چند گوینده­ی اصلی این قصه­ها معلوم نیست، و از نسل­های گذشته به این نسل منتقل شده اند. تعدادی از این قصه­ها یا تخیلی هستند که به داستان­های غول و دیو می­پردازند. مثل داستان«سه قل» یا کم و بیش واقعی هستند مثل«ریچرمی خارچِن». و قسمت دیگری از ادبیات عامیانه اشعاری هستند که نمودی از زندگی روستایی و عشایری را دارد. مثل ترانه­هایی برای رام کردن گاو هنگام دوشیدن آن، و یا ابیاتی که زمان مشک زدن زنان عشایر می­خوانند. یا ترانه­های خاص مراسم عروسی که با صدایی خوش می­خوانند. به این گونه ترانه­ها در لرستان «بِت» می­گویند. بخش دیگری از این اشعار، اشعاری هستند که مادران برای خوابانیدن کودکان می­خوانند به آن «لاو­ه لاوه» می­گویند. در این «لاوه­لاوه» گاهی مادر قصه­های کوتاهی که ممکن است زندگی­نامه یک قهرمان باشد، را بیان می­ کند. مثل زندگی­نامه «قدم خیر» قسمت دیگری از اشعار در مراسم سوگواری خوانده می­ شود در لرستان آن را«مور» و «هوره» می­گویند.

فولکلور (فرهنگ عامه)

رفتار و اعمال جمعی و گروهی که در بین عامه مردم رواج دارد و خاص یک دوره محدود نمی ­باشد، فولکلور نامیده می­ شود. بنابراین اعمال و رفتار شخصی را که ممکن است یک یا چند مرتبه اتفاق افتاده باشد،  نمی­توان فولکلور نامید. 

«فولکلور از دو کلمه لاتینی«فولک» به معنای «توده مردم و عامه» و «لور» به معنای «دانش» تشکیل شده است. بنابراین فولکلور به معنای دانش عامیانه (دانش توده مردم) است». (نجف زاده، 1391: 14). 

به وجود آورنده و زمان به وجود آمدن فولکلور معلوم نیست. فولکلور یا فرهنگ عامه شامل تمام دانش­های فرهنگی، هنری، ادبی و…است که بنابر مقتضیات زمان تکرار می­شوند و جزئی از خرده فرهنگ­های ملی می­باشند و باید آن را پایه­ و اساس فرهنگ ملی به حسب آورد که معمولاً نامکتوب مانده اند. گذشتگان این میراث کهن را به صورت سماعی به نسل­های بعد انتقال داده اند.                                           

فولکلور را در ایران به فرهنگ عامه تعبیر کرده ­اند. فرهنگ عامه مجموعه­ی عادات و سنن، باورها، افسانه­ها، قصه­ها وخرافاتی است که از نسلی به نسل دیگر رسیده است و شامل  ضرب المثل­ها، اساطیر، رقص­ها، ترانه­ها، و…  می­باشد. فولکلور بیانگر افکار و ارزش­های فرهنگی یک ملت می­باشد که متأسفانه این شاخص ­های هویّتی، به خاطر گسترش تبادلات فرهنگی و مکتوب نبودن پیشینه­ی قومی-محلی کم­کم در حال از بین رفتن هستند. این عوامل در بین شهرها نمایان­تر است و روند آن در بین روستاها  کندتر می­باشد. به همین­خاطر روستاها را می­توان منبع و مرجع بهتری برای پژوهش در خرده فرهنگ­ها دانست. فولکلور در فهم تاریخ بشری و مطالعه جوامع بدوی، اهمّیّت ویژه­ای دارد. تقریباً در همه­ی کشورها مراکز مختلفی برای گردآوری، تحلیل و نشر آثار فرهنگ عامه وجود دارد. کشور ایران به لحاظ قدمت تاریخی دارای تنوع عقاید، و آداب و رسوم است و به همین خاطر دارای فولکلور غنی­ای می­باشد. در سال­های اخیر در کشور ایران نیز توجه به فرهنگ عوام رونق بیشتری یافته است.         

1-2) ادبیات عامیانه لکی

            «ادبیات عامیانه لَکی بخشی از فرهنگ مردم است که آداب و رسوم، تخیلات، باور­ها و آمال آنان را از نسلی به نسل دیگر منتقل می­سازد». (نجف زاده قبادی، 1391: 16). ادبیات عامیانه مختص به مردم عامه است و پیوندی ناگسستنی با واقعیت­های زندگی مردم دارد و به دو صورت شفاهی و مکتوب می­باشد.                                ادبیات عامه امروزی منطقه لک نشینان را می­توان ادبیات شفاهی و غیر مدون نام نهاد. هر چند از روی آثار و برخی اسناد بجا مانده از گذشتگان، چون صفحاتی از کتاب اوستا که در روی پوست آهو و به خط اوستائی با بسیاری از واژه های لکی نوشته شده و بعضاً در منطقه پیدا شده است و نیز سفال­ها و سنگ  نبشته­های زیاد موجود در منطقه، این احتمال وجود دارد که روزگاری همه فرهنگ و ادبیات لک که گفته  می­ شود زبان ایرانیان باستان و زبان ساسانیان و بی­تردید زبان سلسله زندیان بوده است، به صورت مکتوب آن روزگار وجود داشته است». (رحیمی عثمانوندی، 1379: 95).                                                                                زبان لکی یکی از غنی­ترین زبان­های کهن می­­باشد. هر چه قدمت زبانی بیشتر باشد به تبع ادبیات عامه آن غنی­تر خواهد بود. ادبیات لکی دارای ضرب المثل­ها، اشعار، چیستان­ها، تمثیل­ها و ده­ها افسانه کهن است. فرهنگ  و ادبیات لک زبانان را می­توان فرهنگ و ادبیات اصیل ایرانی دانست. زبان لکی دارای      افسانه­هایی است که در نوع خود بی­نظیر می­باشند. این افسانه ها را می­توان از کهن­ترین افسانه­ های ایران و جزء ادبیات ایران باستان دانست که سینه به سینه و از نسلی به نسل دیگر بصورت دست نخورده و بکر انتقال یافته است. افسانه های رایج در بین لک زبانان را می توان به دو دسته تقسیم کرد. یکی افسانه های عمومی، و دیگری افسانه های که معمولاً به نظم سروده شده اند مثل «بزلی بزان» و «نازلی» که خاص کودکان و نوجوانان می باشند. در بین لک زبانان شاهنامه خوانی نیز رواج دارد. شعرای گمنامی در بین اقوام لک زبان وجود دارد که شاهنامه را به زبان لکی به نظم برگردانده اند.  

 

1-3)لهجه لری

           لهجه لُری موجود را از ترکیبات زبان قدیمی ایران دانسته ­اند که از نظر ترکیبات کلمات با زبان فارسی همانندی تام دارد. (دهخدا، 1365 ج/42: 169).       اسفندیار غضنفری امرایی لهجه لری را از واژاه­های کهن و نزدیک به زبان «دری» می­دانند. (آزادبخت، 1387: 212).  ساکنان لرستان به دو لهجه لُری بختیاری و لُری فارسی و گویش لکی تکلم می کنند. شمال و شمال غربی استان که شامل شهرستان کوهدشت، نورآباد، الشتر و دو طایفه بزرگ بیرانوند و حسنوند خرم­آباد    می­ شود، با گویش لکی تکلم می­ کنند. بختیاری­های ساکن لرستان در که شهرستان­های ازنا، الیگودرز و دورود -در شرق و جنوب شرقی- لرستان ساکن هستند و کسانی که لهجه لری فارسی دارند در شمال، مرکز و جنوب لرستان، که شامل شهرستان بروجرد، خرم­آباد و بالاگریوه می شود، ساکن هستند                         .          امیر شرف­خان بدلیسی در کتاب شرفنامه که به سال 1005هجری نوشته شده است زبان لُری را یکی از چهار گویش بزرگ زبان کُردی می داند که خود شامل گونه­ های بختیاری و سوسنگردی است که مردم دزفول، شهر کُرد، چهارمحال و بختیاری، خرم­آباد، الشتر، الیگودرز و سوسنگرد با آن صحبت می­ کنند. (آزادبخت، 1387: 213).                                                                          

        ایرج کاظمی در کتاب مشاهیر لُر معتقد است که خلاف گفته مینورسکی، گویش های لری، برگرفته از گویش کردی نیست و می­نویسد: لهجه لُرهای فیلی، لرستان که مرکز آن خرم­آباد است و پشتکوه که استان کنونی ایلام شده، باید گفت که اصولاً چندان تفاوتی با زبان فارسی ندارد و همچنین آزادبخت نیز معتقد است که هر کدام از گویش­های لُری، لکی و کُردی از بازماندگان زبان­های فارسی باستان به شمار می ­آید و علی رغم شباهت­هایی که با هم دارند، هیچ کدام از این گویش­ها نمی­توان زیر مجموعه دیگری پنداشت. لذا اگر قرار باشد یکی از این گویش­ها زیر مجموعه و پیرو دیگری باشد معلوم نیست کدام گویش زیر مجموعه گویش دیگری است.                

1-4) تاریخچه لرستان

قوم لر عمدتاً در لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد و بخش­هایی کوچک­تر از این نژاد در همدان، اصفهان، فارس، استان خوزستان و استان مرکزی ساکن­اند. 

لولوبی­ها را اجداد لرها شمرده اند. آن­ها اقوامی بودند که در «ذهاب»، «شهروز» و «سلیمانیه» زندگی می­کردند. (غضنفری امرایی، 1393: 61).                                          

لولوبی­ها در تاریخ ایران بسیار اهمّیّت دارند و با وجود داشتن زندگی کوهستانی دارای فرهنگ درخشانی بودند و به درجه­ای رسیده بودند که پادشاهان آشوری از صنعتگران لولوبی استفاده می­کردند. طوایف لر و سکنه سرزمین کنونی لرستان

1-2 ضرورت ­انجام تحقیق.. 5

1-3 اهداف­ اصلی ­تحقیق.. 5

1-4 فرضیه‌های ­تحقیق.. 6

1-5 کلیات.. 6

1-5-1 تعریف ­فرسایش… 6

1-5-2 تعریف­ نبکا 6

1-5-3 نقش­ پوشش­گیاهی درتشکیل ­نبکا 6

1-5-4 مکانیسم ­درختان ­و درختچه­ها در برابر تشکیل ­نبکا 7

2-1 مطالعات­ انجام­ شده­ در ایران. 20

2-2 مطالعات­ انجام ­شده ­درخارج ­از ایران. 21

3-1 گونه­ های ­مورد مطالعه. 28

3-1-1 قره­داغ. 28

3-1-2 رمس… 28

3-2 روش ­تحقیق.. 28

3-2-1 اندازه ­گیری ­مقدار پرولین.. 29

3-2-2 اندازه‌گیری ­مقدار اکسین  IAA.. 30

3-2-3 اندازه‌گیری ­قندهای ­محلول. 30

3-2-4 اندازه‌گیری­ مقدار پتاسیم ­و سدیم. 31

3-2-5 اندازه‌گیری ­مقدار فسفر. 31

3-2-6 روش­آنالیز داده‌ها 31

3-3-1 نتایج ­قره­داغ. 34

3-3-2 نتایج­رمس… 37

 فصل پنچم بحث ونتیجه گیری ،پیشنهادات………………………………………………………38

      5-1بحث………………………………………………………………………………………………………………………………..39

       5-2نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………….42

       5-3پیشنهادات………………………………………………………………………………………………………………………43

   44

 

منابع­فارسی

منابع­لاتین

فهرست جداول

عنوان                                                                                                  صفحه

جدول 4- 1:تجزیه ­واریانس­ اثر تیمارهای­ دفن­ در ماسه بادی ­بر روی­ صفات­ فیزیولوژیکی ­گونه­ی­  قره­داغ. 35

جدول4- 2: تجزیه ­واریانس­ اثر تیمارهای ­دفن­ در ماسه­ بادی ­بر روی­ صفات­ رویشی­گونه­­ی  ­قره­داغ. 35

جدول4- 3: مقایسه ­میانگین ­اثر تیمارهای­ دفن­ در ماسه­ بادی ­بر روی­ صفات ­فیزیولوژیکی­ گونه­ی­ قره­داغ. 35

جدول4- 4: مقایسه­ میانگین­ اثر تیمارهای­ دفن درماسه بادی بر روی صفات رویشی گونه­  قره­داغ. 36

جدول 4- 5: تجزیه­ واریانس ­ا­ثر تیمارهای ­دفن ­در ماسه ­بادی ­بر روی ­صفات­ فیزیولوژیکی­ گونه­ ­رمس… 38

جدول4- 6: تجزیه واریانس اثر تیمارهای  دفن در ماسه بادی برروی  صفات رویشی  گونه­  رمس… 36

جدول4- 7: مقایسه میانگین اثر تیمارهای دفن در ماسه بادی برروی صفات فیزیولوژیکی­گونه­ رمس… 39

جدول4- 8: مقایسه میانگین اثرتیمارهای دفن درماسه بادی برروی صفات رویشی گونه­ رمس… 37

فصل اول

 

مقدمه­ وکلیات

 

1-1 مقدمه

روند رو به گسترش اراضی بیابانی در اقصی نقاط جهان و از جمله کشورمان، از جمله مشکلاتی است که مهارآن­­ازدغدغه‌های جهانی محسوب می‌گردد. پدیده فرسایش (اعم از آبی و بادی)به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین فرایندهای تخریب اراضی در مناطق دنیا از جمله ایران به شمارمی‌رود. با افزایش جمعیت و تلاش در جهت رفع نیازهای بشری از یک­­سو و دستیابی انسان بر منابع طبیعی به همراه مدیریت‌های غیراصولی باعث شده که در طی قرن بیستم تحقیقات علمی و عملی در را­بطه با این پدیده مورد توجه محققان قرار گیرد. پدیده فرسایش بادی در اقالیم خشک و نیمه­خشک عمل می‌کندو با توجه به اینکه بیش از دوسوم مساحت کشور ایران در این محدوده قرار گرفته است، بنابراین علاوه بر فرسایش آبی، فرسایش بادی به‌عنوان عاملی موثر در تخریب و ایجاد خسارت در این مناطق می‌باشد. بر اساس آمار ارائه شده دفتر تثبیت شن و بیابانزدایی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در حدود 20 میلیون هکتار از اراضی کشور تحت اثر فرسایش بادی هستند. از این مقدار در حدود 7 میلیون هکتار در منطقه برداشت، 6 میلیون هکتار منطقه حمل که شامل رسوب‌گذاری در پایه بوته‌های گیاهی، نبکا و ربدو، پهنه‌های ماسه‌ای وسیع به ارتفاع حداکثر 5/1-2 متر و پهنه‌های ماسه‌ای پراکنده با ارتفاع حداکثر یک متر، 4392000 هکتار ارگ فعال و 2 میلیون هکتار تپه‌های ماسه‌ای تثبیت شده قدیمی قرار دارد. به رغم اقدامات بسیار گسترده و قابل توجه دست‌اندرکاران منابع طبیعی، مبنی بر تثبیت و کنترل بیش از 2 میلیون هکتار از تپه‌ها و پهنه‌های ماسه‌ای در کشور،بر اساس جدیدترین مطالعات انجام شده توسط دفتر امور بیابان(تثبیت شن و بیابان‌زدایی)بالغ بر 1 میلیون هکتار دیگر تپه‌های ماسه‌ای فعال در کشور وجود دارد که بعضاً منابع اقتصادی و زیستی را تهدید می‌کند و باید کنترل شود (دفتر فنی و تثبیت شن و بیابان‌زدایی 1381).از سوی دیگر بیش از 5/64 درصد مساحت کشور تحت تأثیر شرایط اقلیمی فراخشک با بارندگی کمتر از 250 میلی‌متر(خلیلی 1371) و بیش از 95 درصد نهشته‌های ماسه بادی کشورنیز در این گستره اقلیمی واقع شده‌اند (دفتر فنی و تثبیت شن و بیابان‌زدایی1381). از عمده‌ترین دلایل فرسایش شدید در ایران، از بین رفتن پوشش گیاهی می‌باشد. لذا به دلیل شرایط حاد اقلیمی به‌ویژه کمبود بارندگی، استقرارگونه‌های گیاهی در این مناطق بسیار دشوار بوده و مستلزم دقت کافی و رعایت همه جوانب در انتخاب گونه‌های گیاهی و اتخاذ راهکارهای مناسب جهت کشت و نگه­داری آن‌ ها می‌باشد (اختصاصی 1382). پوشش گیاهی مانند چتری است كه زمین را حفظ می­كند، تنظیم کننده جریان آب‌های سطحی و زیرزمینی است و اهمیت زیادی در حفظ خاک و جلوگیری از فرسایش دارد.(مصداقی،1384). گونه‌های گیاهی رویشگاه‌­های متنوعی دارند و بعضاً بر روی انواع مختلف خاک‌ها دیده می‌شوند لیکن جهت تثبیت ماسه بادی گونه‌هایی که تمایل به استقرار بر روی نهشته‌های ماسه‌ای دارند انتخاب می‌شوند. در این میان نوع و عمق نهشته‌ها، میزان تحرک آن‌ ها، عمق ایستابی، میزان رطوبت هوا و یا هر عاملی که در شرایط فیزیکی و شیمیایی بستر کاشت نقش داشته باشد، در انتخاب گونه‌های گیاهی موثر خواهد بود (اختصاصی،1389). عناصر اصلی تشکیل دهنده نبکا شامل ماسه، لای، رس و سیلت می‌باشد و به دو صورت فعال و غیرفعال دیده می‌شوند (احمدی،1387). از عوامل موثر بر روی ارتفاع نبکا می‌توان به پارامتر‌های گیاهی (تاج، تراکم و…)، ناهمواری و میزان شیب اشاره کرد. علاوه بر این عوامل، عوامل محیطی (Bochet et al,2000) وفعالیت‌های انسان (Tengberg,1995)، نیز در توسعه نبکا دخالت دارند. تشکیل نبکا ترکیب سطح بالای زمین مثل ارتفاع یا تعداد برگ در گیاهان را افزایش می‌یابد (Zhang and Maun,1990). رسوب ماسه و تشکیل نبکا تغییرات فیزیکی مثل رطوبت، حرارت، تهویه (هوادهی) در میکرو رویشگاه گیاه ایجاد می‌کند (Maun,1998). دفن شدن مثل یک فیلتر عمل می‌کندوگونه‌های حساس را انتخاب و حذف کرده و فراوانی نسبی گونه‌های کم مقاومت را کاهش داده و گونه‌های مقاوم و وابسته به ماسه را افزایش می‌دهد (Maun,2004). ولی اگر رسوب­گذاری ادامه یابد حتی گونه‌های وابسته به ماسه نیز حذف می‌شوند و منطقه‌ای عاری از پوشش گیاهی بوجود می‌آید (Maun,1998). این حد آستانه در گونه‌های مختلف متفاوت است(Zhang et al,2002). با حفظ گونه‌های مقاوم و حذف گونه‌های حساس رقابت درون گونه‌ای و بین گونه‌ای کاهش می­یابد (Perumal and Maun 2006).مدفون شدن گیاهان باعث می‌شود که اندام فتوسنتز کننده توسط رسوبات پوشیده شوند که این خود یک سد فیزیکی برای رشد گیاهان به سمت بالا محسوب می‌گردد. (P.Dech,2006 and Maun). دفن شدن در ماسه ممکن است منجر به جابجایی بیوماس و مواد غذایی از سمت ریشه به قسمت بالای زمین گردد در حالی که ظرفیت فتوسنتز حفظ شود (Harris1987,1988 and Davy). همچنین رسوبات باعث تغییراتی در PH خاک (با توجه به اسیدیته ماسه رسوب شده)می‌گردد. با افزایش رسوب ماسه، مواد غذایی و حجم خاک در منطقه ریشه گسترش پیدا می‌کند و ممکن است مقدار رطوبت افزایش یابد (Maun,1998). مطالعات نشان می‌دهد تحت یک آستانه معین از سطح دفن شدن رشد

چکیده

رشد شهر نشینی منجر به تغییراتی در زمینه تولید و اجزا زباله‌های بیمارستانی داشته است و مدیریت صحیح دفع مواد زائد جامد بیمارستانی مسئله‌ای است که ارتباط مستقیم با سلامت و کنترل عفونت در جامعه دارد. این مواد زائد معمولاً در طی مراقبت و درمان بیماران تولید می‌گردد میزان این زباله‌ها در شهر‌ها ۵/۱ تا ۲ در صد زباله‌های تولیدی را تشکیل می‌دهند. هرچند میزان این مواد کم است اما می‌تواند باعث مخاطرات زیادی شود. این مطالعه تحقیقی است در ارتباط با نقش مدیریت در جمع آوری، حمل‌ونقل و دفع زباله‌های بیمارستانی در شهر تهران. مطالعه فوق بر روی بیمارستان دولتی شهدای تجریش در شهر تهران در سال ۱۳۹۱ صورت گرفته است. روش تحقیق بر اساس جمع آوری اطلاعات از بیمارستان‌ها با بهره گرفتن از یک چک لیست، پرسشنامه ، مشاهده در محل و آنالیز داده‌ها صورت گرفته است. نتایج حاصل از این مطالعه نشان می‌دهد که نقش مدیریت در امر کنترل پسماندهای بیمارستانی بسیار با اهمیت است چنانچه با تدوین استراتژی‌های کارآمد توسط مدیران و اجرای ان توسط کارکنان می‌توان تا حد زیادی در زمینه مدیریت پسماندهای بیمارستانی موفق بود. علاوه بر این با توجه به استانداردهای وزارت بهداشت وضعیت این بیمارستان در زمینه مدیریت پسماند نسبت به سایر بیمارستان‌های ایران مطلوب گزارش شد.

كلمات كلیدی: بیمارستان – زباله عفونی – جمع آوری زباله – زباله خطر

 

فهرست مطالب

عنوان                                                   صفحه

1-1 مقدمه. 2

1-2 ضرورت و اهمیت تحقیق.. 5

1-3 اهداف تحقیق.. 7

1-4 فرضیات تحقیق.. 8

1-5 تعاریف پسماندهای مراکز بهداشتی- درمانی.. 8

1-6 انواع طبقه بندی پسماند های بیمارستانی.. 9

1-7 مخاطرات بهداشتی پسماند های بیمارستانی.. 18

1-8 مدیریت پسماند بیمارستانی و لزوم توجه به آن.. 19

1-8-1 تفکیک پسماند های بیمارستانی.. 21

1-8-2 نگهداری موقت پسماند های بیمارستانی.. 24

بازیافت و دفع  پسماند های بیمارستانی.. 25

1-8-4 حمل و نقل  پسماند ها در داخل و خارج از سایت درمانی.. 27

نگهداری سوابق مدیریتی پسماند. 29

1-8-6 آموزش ادواری کارکنان به منظور روزآمد کردن دانش آن ها 29

1-9 برنامه ­ریزی مدیریتی و بهینه­سازی سیستمهای جمع­آوری و دفع پسماند در مراکز درمانی  31

1-10 نقش مدیران بیمارستان  در مدیریت پسماندهای  بیمارستانی.. 34

1-11جنبه های  اقتصادی در مدیریت پسماند­های بیمارستانی.. 37

3-1- منطقه مورد مطالعه. 52

3-1-1  تاریخچه بیمارستان شهدای تجریش…. 53

3-1-2  چارت سازمانی بیمارستان شهدای تجریش…. 54

3-1-3  خدمات بیمارستان شهدای تجریش…. 54

3-2 روش تحقیق.. 56

3-3 جامعه آماری، روش نمونه گیری و تعیین حجم نمونه. 56

3-4 ابزار جمع آوری اطلاعات… 56

3-5 اعتبار 57

3-6 متغییر ها 58

3 -7روش جمع آوری اطلاعات… 58

3-8  روش های آماری مورد استفاده جهت تجزیه و تحلیل داده ها 59

4-1 بررسی و توصیف گزارشات و آیین­نامه­ های مصوب و برنامه ­های عملیاتی موجود در بیمارستان  62

4-1-1 آخرین برنامه عملیاتی مدیریت اجرایی پسماند پزشکی در بیمارستان شهدای تجریش مصوب(6/91) 63

4-2 توصیف داده ­های مربوط به پرسشنامه پژوهشگر ساخته. 74

4-2-1 ویژگی های فردی پاسخگویان.. 74

4-2-1-1 جنسیت پاسخگویان.. 74

4-2-1-2 سن.. 75

4-2-1-3 سطح تحصیلات… 76

4-2-1-4 مدت ساعت کاری در شبانه روز 77

4-2-1-5 سابقه کاری.. 77

4-2-1-6 نظرات پاسخگویان در زمینه میزان اهمیت و تاثیر  سیاست ها و استراتژی‌های مدیریت پسماندهای بیمارستانی  78

4-2-1-7 بررسی تفاوت سطوح دانشی کارکنان در اجرای مدیریت پسماندهای بیمارستانی.. 79

4-2-1-8 نظرات پاسخگویان در زمینه تاثیر تفاوت جنسیتی کارکنان  در مدیریت پسماند. 80

4-2-1-9  نظرات پاسخگویان در زمینه ارتباطبینمدیریت ناکارآمد با افزایش بیماری‌های شغلی 81

4-2-1-10 نظرات پاسخگویان در زمینه میزان اهمیت فاکتورهای موثر بر اجرای مدیریت پسماند بیمارستانی  82

4-3 تحلیل همبستگی متغیرهای فردی با نظرات آنان.. 83

4-3-1 میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با نظرات آنان در زمینه میزان اهمیت سیاست ها و استراتژی های مدیریت پسماندهای بیمارستانی.. 83

4-3-2 میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با میزان سطوح دانشی کارکنان در اجرای مدیریت پسماندهای بیمارستانی.. 84

4-3-3 میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با نظرات آنان در زمینه میزان بکارگیری کد بندی رنگی جهت تفکیک پسماندهای بیمارستانی.. 85

4-3-4 میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با میزان ابتلا به عفونت به علت عدم رعایت ایمنی  85

 

4-3-5 میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با نظرات آنان در زمینه میزان اهمیت فاکتورهای موثر بر اجرای مدیریت پسماند بیمارستانی.. 86

4-3-6 میزان تعیین تفاوت‌های موجود در متغیرهای تحقیق در دو گروه جنسی کارکنان.. 87

4-4 بررسی استاندارد بودن نتایج حاصل از چک لیست… 88

4-4-1  کلیات… 88

4-4-2 بررسی برنامه های مدیریت پسماند. 88

4-4-3 بررسی وضعیت نیروی انسانی درگیر در مدیریت پسماندهای بیمارستانی.. 88

4-4-4 بررسی وضعیت تفکیک، بسته بندی وجمع آوری پسماند. 89

4-4-5 بررسی و ضعیت حمل پسماند. 91

4-4- 6 بررسی محل نگهداری موقت پسماند. 91

4-4-7 بررسی وضعیت واحد امحاء پسماند. 92

4-5 بحث و نتیجه گیری.. 93

4-6- محدودیت­های تحقیق.. 97

4-7 پیشنهادات… 97

فهرست جداول

عنوان                                                                                            صفحه

جدول 1-1 : تعداد از رادیو اكتیوهای مورد استفاده در بیمارستانها و مراكز بهداشتی درمانی.. 10

جدول 1-2 : كد گذاری رنگی پیشنهاد شده برای مواد زائد مراكز بهداشتی و درمانی.. 23

جدول 1-3 : روش های دفع انواع پسماندهای بیمارستانی.. 27

جدول 1-4: جدول متغییر ها 58

جدول4-1 : شناسنامه بیمارستان شهدای تجریش…. 62

جدول4-2 : تفکیک بخش های بیمارستان شهدای تجریش…. 62

جدول 4-3: فهرست بخش های فعال واحد. 64

جدول 4-4: فهرست امکانات و تجهیزات موجود مدیریت اجرایی پسماندها 65

جدول 4-5: تشریح امکانات و تجهیزات مورد نیاز 66

جدول 4-6: تشریح منابع انسانی مورد نیاز 66

جدول 4-7: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر جنسیت… 74

جدول 4-8: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر سن.. 75

جدول 4-9: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر سطح تحصیلات… 76

جدول 4-10: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر مدت ساعت کاری در شبانه روز 77

جدول 4-11: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر سابقه کاری.. 78

جدول 4-12: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظرتاثیر و  اهمیت سیاست ها و استراتژهای مدیریت پسماندهای بیمارستانی  79

جدول 4-13: توزیع فراوانی پاسخگویان برای تفاوت سطوح دانشی کارکنان در اجرای مدیریت پسماندهای بیمارستانی  80

جدول 4-14: توزیع فراوانی پاسخگویان  مرد از نظر میزان بکارگیری کد بندی رنگی جهت تفکیک پسماندهای بیمارستانی  81

جدول 4-15: توزیع فراوانی پاسخگویان به ارتباط بین مدیریت ناکارآمد با افزایش بیماری های شغلی  82

جدول 4-16: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر میزان اهمیت فاکتورهای موثر بر اجرای مدیریت پسماند بیمارستانی  83

جدول 4-17: میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با نظرات آنان در زمینه میزان اهمیت سیاست ها و استراتژ ی های مدیریت پسماندهای بیمارستانی.. 84

جدول 4-18 میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با میزان سطوح دانشی کارکنان در اجرای مدیریت پسماندهای بیمارستانی.. 84

جدول 4-19 میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با نظرات آنان در زمینه میزان بکارگیری کد بندی رنگی جهت تفکیک پسماندهای بیمارستانی.. 85

جدول 4-20: میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با میزان ابتلا به عفونت  به علت عدم رعایت ایمنی  86

جدول 4-21: میزان همبستگی متغیرهای فردی پرسنل با نظرات آنان در زمینه میزان اهمیت فاکتورهای موثر بر اجرای مدیریت پسماند بیمارستانی.. 86

جدول 4-22: نتایج آزمون t مستقل در دو گروه جنسی کارکنان.. 87

جدول4-23 میزان همبستگی دیدگاه های کارکنان در  زمینه های مختلف مطرح شده در پرسشنامه  94

فهرست اشکال

عنوان                                                                                           صفحه

شکل1-1: درصد پسماندهای تولید شده در واحدهای بیمارستانی.. 9

شکل1-2 : تصاویر برخی از پسماند های بیمارستانی.. 17

شکل1-3: چرخه مدیریت پسماند های بیمارستانی.. 21

شکل 1-4 : علامت های مورد استفاده جهت برچسب گذاری.. 24

شکل1-5: درصد استفاده ازانواع ترولی در ایران.. 28

شكل1-6: تجهیزات حفاظت فردی توصیه شده برای كارگران مرتبط با حمل ونقل زائدات بیمارستانی  31

شکل1- 7: هرم مدیریت پسماندها با رویکرد کاهش تولید و بازیافت… 32

شكل1-8 : تشكیلات مدیریت مواد زائد بیمارستانی.. 37

شکل 3-1: نقشه دسترسی به بیمارستان شهدای تجریش…. 52

شکل 3-2: بیمارستان شهدای تجریش…. 53

شکل 3-3 چارت سازمانی بیمارستان شهدای تجریش…. 54

شکل 4-1: هدف برنامه اجریی.. 63

شکل 4-2:  میانگین سالانه پسماندها در سال 1390.. 67

شکل4-3:  میانگین سالانه پسماندها در سال 1391.. 67

شکل 4-4: سطل پسماندهای شیمیایی و معمولی.. 69

شکل 4-5 سطل پسماند های عفونی و سماند های پرتوزا… 69

شکل 4-6  Safety Box. 70

شکل 4-7 توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر جنسیت… 75

شکل4-8  توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر سن.. 75

شکل4-9 توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر سطح تحصیلات… 76

شکل 4-10 توزیع فراوانی پاسخگویان از نظرمدت ساعت کاری در شبانه روز 77

شکل4-11 توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر سابقه کاری.. 78

شکل4-12 توزیع فراوانی پاسخگویان از نظرتاثیر و اهمیت سیاست ها و استراتژی های مدیریت پسماندهای بیمارستانی  79

شکل4-13: توزیع فراوانی پاسخگویان برای تفاوت  سطوح دانشی کارکنان در اجرای مدیریت پسماندهای بیمارستانی  80

شکل4-14 توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر میزان بکارگیری کد بندی رنگی جهت تفکیک پسماندهای بیمارستانی  81

شکل4-15توزیع فراوانی پاسخگویان به ارتباط بین مدیریت ناکارآمد با افزایش بیماری های شغلی  82

شکل4-16: توزیع فراوانی پاسخگویان از نظر میزان اهمیت فاکتورهای موثر بر اجرای مدیریت پسماند بیمارستانی  83

فصل اول
مقدمه و کلیات

 

1-1 مقدمه

انسان بزرگترین کاربر زمین است و برای فراهم آوردن نیاز خود، بیشترین بهره را از زمین می برد. این بهره‏‏‏‏‏‏‏‏­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­‌‏‏وری روز افزون، بدون پیامد نیست. انسان به نسبت بهره­مندی از طبیعت برای فراهم آوردن خوراک و پوشاک و ساخت و پرداخت دستگاه­هایی که شیوه و روند زندگی را بهبود می­بخشد، پسماند و دوریز تولید می کند. پسماندهای که برخی به طبیعت باز می­گردند، برخی بازیافت شده، دوباره به چرخه تولید و بهره وری باز می­گردند و برخی دیگر که روی دست طبیعت و انسان می­مانند و چاره ای نمی­ماند مگر کاستن  خطر و آلودگی آن­ها و پنهان کردن آن در دل خاک تا شاید خاک خود راهی برای دگرگونی و بازیافت این مواد باشند.

پسماند­های پزشكی یا بهداشتی، كلیه پسماندهای  تولید شده توسط واحد­های تأمین وحفظ سلامت، مؤسسات تحقیقاتی و آزمایشگاه ها را دربر می­گیرد یا به عبارت دیگر به كلیه پسماندهای عفونی وزیان آور ناشی از بیمارستان­ها، مراكز بهداشتی ودرمانی، آزمایشگاه­های تشخیص طبی وسایر مراكز مشابه گفته می­ شود. از منابع عمده زایدات بیولوژیكی، بیمارستان­ها، آزمایشگاه­ها و مراكز تحقیقات پزشكی هستند.

طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت، پسماندهای بیمارستانی، کلیه پسماندهای تولید شده توسط واحدهای تامین وحفظ سلامت، موسسات تحقیقاتی و آزمایشگاه­ها را در بر مسی گیرد. این تعریف حتی پسماندهای تولید شده درمنازل (مانند تزریق انسولین، دیالیز و …) را نیز شامل می­ شود(WHO, 1999).

با توجه به حجم تولید بالای پسماند توسط مراکز بهداشتی- درمانی که به طور نمونه در سال 1385 به 80 تن پسماند بیمارستانی در شهر تهران به ازای هر روز رسیده و عدم استفاده از فناوری­های لازم جهت بی خطر سازی و دفن بهداشتی ،مردم و ارگان­های مرتبط را با چالشی بزرگ روبرو کرده است. همچنین پسماند­­­­های بیمارستانی به دلیل داشتن انواع‌ گوناگونی از میکروارگانیسم‌ها مانند باکتری‌های استافیلوکوک‌ و استرپتوکوک، باسیل سل و کزاز، ویروس هپاتیت(هپاتیت‌ ب و ث) و ویروس ایدز و بسیاری دیگر از میکروب­های‌ بیماریزا مخلوط­های میكروبی و عفونی جزء خطرناك­ترین پسماند­­­های جامعه شهری محسوب می­گردند‌‌‌‌(نوری، 1369).

لذا بی­­­­­­ﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪﻫـﺎی بیمارستانی، اﺣﺘﻤﺎل ﺑﺮوز و ﺷﯿﻮع ﺑﯿﻤﺎریﻫﺎ و اﭘﯿﺪﻣﯽﻫﺎی ﻣﻨﻄﻘه­ای وﺷﻬﺮی را اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﯽدﻫﺪ. اﯾﻦ ﭘﺴﻤﺎﻧﺪ­ﻫﺎ ﯾﮏ ﺧﻄـﺮ ﺟـﺪی ﺑـﺮای ﺳﻼﻣﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻣﺤﯿﻂ زﯾﺴﺖ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷـﻮند(and Fabres, 1998 .( Tissat

چندین دهه است که مدیریت پسماند های بیمارستانی در دستور کار کشورهای جهان قرار گرفته است  و کشورهای پیشگام در این زمینه  به پیشرفت ها و دستاورد­های سودمندی دست یافته اند و افزون  بر تلاش برای بهبود شرایط زندگی بستری اقتصادی را نیز فراهم  ساخته اند. با وجود روش­های نوین جهت دفع پسماندهای بیمارستانی در بسیاری از مناطق كشور دفع این پسماند­های خطرناك همچنان به روش سنتی و از طریق ” دفن ” صورت می‌گیرد. دفن پسماندهای بیمارستانی، علاوه بر آلودگی‌­های زیست­محیطی و آبهای زیرزمینی، خطر گسترش برخی از بیماری­ها را در پی دارد. دفن پسماندهای بیمارستانی و عفونی به شیوه ­های كنونی در كشور می ­تواند عواقب وپیامد­­­­­های جبران ناپذیری بد­­­­نبال داشته باشد(سید محمدی، 1383).

درحال حاضر در بیشتر كشور­های دنیا دفن پسماند­های بیمارستانی به روش بی­خطر كردن و استریل كردن صورت می­گیرد و این شیوه جایگزین دفع كردن پسماند­های بیمارستانی از طریق پلاسما كردن و دستگاه زباله سوز شده است. دفن پسماندهای بیمارستانی به روش كنونی و همچنین استفاده از زباله سوز به دلیل آلودگی‌هایی كه به همراه دارد به عنوان یک بحران جدی تلقی می­ شود. در زمان حاضر پسماندهای عفونی مراكزبهداشتی درمانی، مطب­ها و آزمایشگاه­های تشخیص طبی و مراكز درمانی از جمله بیمارستان­ها با پسماند‌های شهری امحاء می­گردد كه بر بهداشت و سلامت مردم تاثیرگذار است. پسماندهای شهری قابل بازیافت و تبدیل به كود و قابل استفاده در سطح شهر می­باشد و به این علت مخلوط ­­­­نمودن پسماندهای شهری و بیمارستانی تهدیدی است برای بهداشت شهروندان و كاركنان بخش خدمات شهری شهرداری ­ها وسازمان­های مدیریت پسماند كه با این قبیل پسماندها درتماس می­باشند. كشورهای پیشرفته و توسعه یافته پیش از این از زباله سوز و سپس از طریق پلاسما، اقدام به امحاء پسماندهای عفونی می‌كردند(Armbruster, 1998 ).

خرید تجهیزات برای بی‌خطركردن پسماندهای بیمارستانی به روش روز دنیا، مستلزم اعتبارات زیادی است كه می بایست از طرف دولت تامین گردد. مدیریت پسماندهای بیمارستانی نزدیک به پنج سال است که در ایران  به اجرا گذاشته شده و سازمان­های بهداشت و درمان،محیط زیست و شهرداری ­ها به لحاظ قانونی دست­اندر کار اجرایی آن و نظارت بر مدیریت درست آن شده ­اند(سازمان شهرداری، 1391).

پسماندهای ویژه طبق قانون مدیریت پسماند، مصوبه 9 خرداد 1383 شامل چند گروه اصلی می­باشد. مهم‌ترین این گروه پسماندها،‌ پسماندهای بیمارستانی بوده كه نقش بسزایی در به خطر انداختن سلامت شهروندان دارد. اصول درست این شیوه ها در استاندارد­های ناظر بر بهداشت محیط و حفاظت محیط ‌زیست از قبیل استاندارد EPA مربوط به ایالات متحده آمریكا و راهنمای EC مربوط به اتحادیه اروپا است. پسماندهای بیمارستانی شامل عفونی، پاتولوژیك، اجسام

فصل اول : کلیات–3

• بیان مسأله–4
• سوالات —6
• اهداف تحقیق—————6
• روش کار–6
• سوابق مربوطه————— 7

فصل دوم : عراق—8

2-1 وجه تسمیه عراق—————9

2-2 موقعیت جغرافیایی عراق———10

2-3 ترکیب مذهبی عراق————14

2-4 تاریخ عراق–15

2-4-1 پیش از اسلام—————15

2-4-2 عراق در دوران اسلامی——–18

2-5 مناقب عراق-20

2-6 مثالب عراق–22

فصل سوم : معرفی شهرهای سواد عراق–23

3-1 بصره——24

3-1-1 توصیف اقلیم و حدود بصره—–24

3-1-2 وجه تسمیه بصره————25

3-1-3 بنیاد و ساختار جمعیتی بصره—-26

3-1-4 روند تاریخی بصره———–29

3-1-5 مناقب بصره————— 33

3-1-6 مثالب بصره—————-35

3-2 کوفه——36

3-2-1 توصیف اقلیم وحدود———36

3-2-2 وجه تسمیه—————-36

3-2-3 علت شکل گیری شهر کوفه—–37

3-2-4 بنیاد و ساختار جمعیتی کوفه—–38

3-2-5 ترکیب جمعیتی و طبقاتی موجود در کوفهبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———–40

3-2-6 تخطیط و شکل ظاهری کوفه—-40

3-2-7 خیابان های کوفه————43

3-2-8 مسجد کوفه—————-45

3-2-9 زندان کوفه—————-46

3-2-10 قصر دارالاماره————-46

3-2-11 روند تاریخی کوفه ———-47

3-2-12 مناقب کوفه—————51

3-2-13 مثالب کوفه—————52

3-3 نجف——52

3-3-1 توصیف اقلیم و حدود——– 53

3-3-2 وجه تسمیه نجف———– 53

3-3-3 روند شکل گیری نجف——–55

3-3-4 پیشینه تاریخی نجف———-56

3-3-5 رخدادهای تاریخی نجف——-58

3-3-6 مناقب نجف—————59

 

 

3-3-7 مثالب نجف—————59

3-4 کربلا——60

3-4-1 توصیف اقلیم و حدود——– 60

3-4- 2وجه تسمیه کربلا ————60

3-4-3 سیر تاریخی شهر کربلا——–64

3-4-3-1 کربلا قبل از اسلام———64

3-4-3-2 کربلا در دوران اسلامی——65

3-4-4 آثار تاریخی کربلا————67

3-4-5 مناقب کربلا—————69

3-4-6 مثالب کربلا—————-69

3-5 واسط——71

3-5-1 توصیف اقلیم و حدود———71

3-5-2 وجه تسمیه شهر واسط——–72

3-5-3 ساختار و ویژگی های  شهر واسط-72

3-5-4 بنای شهر واسط————-75

3-5-5 مراحل ساخت شهر واسط——75

3-5-6 ایمن سازی شهر واسط——–76

3-5-7مناقب واسط—————77

3-5-8 مثالب واسط—————78

3-6 بغداد——79

3-6-1 توصیف اقلیم و حدود———79

3-6-2 وجه تسمیه بغداد————80

3-6-3 بنیاد بغداد-81

3-6-4 روند تاریخی بغداد———–84

3-6-5 مناقب بغداد—————86

3-6-6 مثالب بغداد—————-90

نتیجه گیری—–92

ضمائم——–94

منابع و مآخذ—-98

چکیده

   تحقیق حاضر با عنوان روند شکل گیری شهرهای سواد عراق در دو قرن اول هجری ، می باشد . در این تحقیق تمامی سعی نگارنده بر این بوده تا منطقه ی عراق را به صورت کلی مورد واکاوی قرار گیرد و در این راستا تلاش شده تا شهرهای مهم آن ( بصره ، کوفه ، کربلا ، نجف ، واسط و بغداد ) از ابتدای پیدایش تا پایان قرن دوم از جهت سیاسی و تاریخی و جغرافیایی و … مورد بررسی قرار گیرد . قابل ذکر است که دلیل خوانده شدن عراق و سواد بر این منطقه به این دلیل بوده است که ؛ اصولا سرزمین رسوبی را اعراب                « سواد » یعنی خاک سیاه نامیده اند و رفته رفته کلمه سواد با عراق یکی شده و عبارت بود از تمام سرزمین بابل.

 هر چند در مورد عراق و شهرهای سواد عراق بررسی های زیادی انجام گرفته است ، اما در این پایان نامه تمامی سعی بر این بوده است تا عراق و بخصوص شهر های مهم آن از لحاظ موقعیت جغرافیایی ،سیاسی، تاریخی مورد بررسی قرار گیرد .

واژگان کلیدی : عراق . سواد. بصره . کوفه. واسط. کربلا .

 

مقدمه

    عراق منطقه ای حائز اهمیت از لحاظ سیاسی و دینی بوده است . عراق را سواد نیز می خواندند . قسمت شمالی آن به نام الجزیره ، نیمه جنوبی آن به نام سواد دشتی حاصلخیز و آبرفتی است . عراق که گاهی اصطلاحا بین النهرین نیز نامیده می شد ، یکی از قدیمی ترین مراکز تمدن جهان است . سرزمین بین النهرین که میان دو رود بزرگ دجله و فرات جا دارد ، مهد تمدن های باستانی است. سرزمین عراق ، به خصوص منطقه ی میان دجله و فرات ، حاصلخیز و پر جمعیت است. به سبب زمین حاصلخیز و آب فراوان این منطقه دولت شهرهای متعددی در آن ایجاد شد که از آن ها می توان سومری ها ، اکدی ها ، بابلی ها و آشوری ها را نام برد و سپس به دست مادها و ایرانی ها افتاد . با شکست ساسانیان به دست اعراب عراق جزء قلمرو خلافت اسلامی گردید . سرزمین عراق در دوره ی خلافت خلفای راشدین فتح شد .مسلمانان پایگاه ساسانیان را بر فرات فتح کردند و با پیروزی نهایی ( 21 ه. ق ) در نهاوند دولت ساسانی را به کلی برانداختند و بر کوفه و بصره حکام جداگانه منصوب کردند.

    مردم عراق از یک رفتار متغیر برخوردار بودند . عراق ، قلب کشور اسلامی و مرکزی برای نیروهای انسانی و سربازان رزمی و ثروت و مال بود و پایگاهی برای لشکر محسوب می شد.پژوهش پیش روی در سه فصل سازماندهی شده است . فصل اول به کلیات پژوهش اختصاص یافته است . در این فصل ابتدا به بیان مسأله پرداخته شده است و سپس سوالات و اهداف و روش کار وسوابق پژوهش حاضر بحث و بررسی شده است .فصل دوم به کلیاتی از جغرافیای عراق و همچنین وجه تسمیه و ترکیب مذهبی و تاریخ عراق قبل از اسلام و در دوران اسلامی را پرداخته شده است و همچنین مناقب و مثالب عراق بیان شده است. فصل سوم پژوهش حاضر به معرفی شهرهای : بصره ، کوفه، نجف ، کربلا، واسط و بغداد پرداخته شده است.

 

بیان مسئله

    سرزمین فعلی عراق از 3500  سال پس از میلاد مسیح تدریجا نژاد سامی را در خود پذیرا شد. در سال 539 قبل از میلاد بابل به تصرف کورش هخامنشی درآمد و از آن پس ( به استثنای دوران مقدونی ها ) تا ظهور اسلام همواره تحت تسلط حکومت مرکزی ایران بود . قلمرو حکومت اسلامی در این کشور و در زمان حضرت علی (ع)  ، همان قلمرو حکومت در زمان عثمان بود و فتوحات جدیدی صورت نگرفت. پنج ایالت آن عبارت بودند از : ایالت شبه جزیره عربستان ( شامل حجاز ، تهامه ، نجد ، یمن ، یمامه ) ، مصر ، عراق ، ایران و شام . از سال 642 میلادی ، این سرزمین نیز جزء قلمروهای اسلام قرار گرفت و حدود 130 سال بعد « بغداد » ساخته و مرکز خلافت عباسی شد . پس از آن در 1257 میلادی به تسخیر هلاکوخان مغول ، در 1535 میلادی به تصرف امپراطوری عثمانی و در 1920میلادی تحت قیومیت امپراطوری بریتانیا درآمد. تا اینکه در 1932م عراق رسما مستقل شد.

    علی رغم بررسی های صورت گرفته و اطلاعات وسیعی که در مورد این کشور و شهرهای مختلف آن وجود دارد باز جای تحقیق بیشتری را با توجه به مسائل و موضوعات عدیده آن می طلبد .

    عراق در لغت به معنای ساحل و کناره ی دریا و رودخانه است ، که این بلاد نیز واقع بر کرانه ی دجله و فرات می باشد و نیز گفته شده که این کلمه در اصل پارسی بوده و معرب ایراق = ایراگ = ایرج ( نام پسر فریدون و پادشاه ایران باستان ) می باشد . در ابتدا عراق از دو قسم تشکیل شده بود : یکی عراق عجم که خراسان و اصفهان داخل آن بوده و دیگری عراق عرب که همان سرزمین دجله و فرات که در میان و حوالی آن دوست . از سوی دیگر عراق را سواد نیز خوانده اند . هدف از پژوهش حاضر بررسی و پژوهش در شهرهای عراق عرب می باشد. بدین منظور شهرهای مهم و تاریخی عراق هم چون کربلا ، نجف ، بغداد ، کوفه ، بصره ، واسط مورد بررسی قرار خواهند گرفت . در این راستا سعی خواهد شد تا هریک از شهر ها از لحاظ تاریخی ، اجتماعی و سیاسی مورد بررسی قرار گیرد . از این رو ابتدا به بررسی وجه تسمیه و چگونگی روند شکل گیری آنها پرداخته خواهد شد سپس موقعیت جغرافیایی و تاریخی و ویژگی های موجود در هریک از این شهرها پرداخته می شود.

سئوالات  :

سوالات اصلی:

1ـ روند شکل گیری شهرهای سواد عراق در دو قرن اول هجری به چه نحو بوده است ؟

2- جایگاه سیاسی ، تاریخی ، اجتماعی شهرهای عراق چگونه بوده است ؟

سوالات فرعی :

• علل شکل گیری شهرهای عراق چه بوده است ؟
• موقعیت جغرافیایی شهرهای عراق چگونه بوده است ؟

اهداف تحقیق :

    به طور اهدافی که در این پژوهش دنبال می گردد شامل بررسی گذشته و تاریخ کشور استراتژیک عراق ، شناخت شهرهای مهم و تأثیرگذار این کشور که در سطور قبل دکر گردید می باشد.

روش کار:

    روش کار این پایان نامه به صورت توصیفی – تحلیلی می باشد و روش گردآوری ، کتابخانه ای می باشد چراکه مورخین و دانشمندان در طول تاریخ اقدام به گردآوری اطلاعات و تألیف کتب مختلف از آثار و اتفاقات زمان خود کرده اند و ابزار گردآوری اطلاعات از طریق فیش برداری خواهد بود.

 

سوابق مربوطه:

    کتب ، پژوهش ها و مقالات زیادی در مورد کشورهای اسلامی به ویژه کشور عراق نوشته شده است . به ویژه نوشته های مربوط به حوزه اقتصاد ، جغرافیا ، قومیت ، مذهب و مسائلی از این قبیل در میان این نوشته ها به وفور به چشم می خورد . در این زمینه می توان به کتب و آثاری هم چون نزهه القلوب نوشته حمدالله مستوفی ، الفتوح اثر ابن اعثم کوفی ، البلدان نوشته یعقوبی ، مسالک و ممالک کتاب معروف ابواسحق ابراهیم اصطخری ، مسالک و ممالک تألیف ابن خرداذبه ، الاوطان و البلدان ، الامصار و عجائب البلدان و الحیوان آثار فاخر ابو عثمان عمروبن بحر ( مشهور به جاحظ ) ، الروض المعطار فی خبر الاقطار نوشته محمدبن عبدالمنعم الحمیری ، جغرافیایی تاریخی سرزمین های اسلامی خلافت شرقی به نویسندگی لسترنج ، جغرافیای حافظ ابرو ، حدود العالم من المشرق الی المغرب تألیف ناشناس ( قرن4 ق ) ، آثارالبلاد و اخبار العباد اثر قزوینی ، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم نوشته اصطخری ، صوره الارض ابن حوقل و…. اشاره کرد. در این پژوهش سعی خواهد شد با بهره گرفتن از کتب مذکور هریک از شهرهای مورد نظر مورد کنکاش و واکاوی قرار گیرد. 

مهمترین کارکرد بازار وکیل، به عنوان ساختاری متشکل از راسته اصلی در دو محور ارتباطی شمال و جنوب شهر شیراز قرار داشته و دو دروازه مهم اصفهان و کازرون را به هم مرتبط می­ساخته است، که سایر کارکردهای سیاسی اجتماعی و اقتصادی را  تحت پوشش خود قرار داد. طی نیم قرن گذشته و با از دست دادن کارکرد تجاری سایر کارکردهای اجتماعی- مذهبی بازار نیز رو به افول رفت. این پژوهش به بررسی چنین روندی و فراز و فرود آن از دوران زندیه تا به امروز پرداخته است.

کلید واژه ها: بازار وکیل، بناهای کریم خان زند، شیراز، بازار.

 فهرست مطالب

عنوان                                                                                                               صفحه

– فصل اول: کلیات

1-1- مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………. 1

1-2-اهمیت و ضرورت تحقیق…………………………………………………………………………………………. 2

1-3-اهداف تحقیق …………………………………………………………………………………………………………… 3

1-4-پیشینه تحقیق …………………………………………………………………………………………………………. 3

1-5-روش تحقیق …………………………………………………………………………………………………………….. 4

1-6-سوالات تحقیق………………………………………………………………………………………………………….. 4

1-7-فرضیات تحقیق…………………………………………………………………………………………………………. 4

1-8-تعاریف مفهومی…………………………………………………………………………………………………………. 5

1-9-معرفی و نقد منابع …………………………………………………………………………………………………… 5

 1-9-1-منابع تاریخی……………………………………………………………………………………………………….. 6

 1-9-2-سفرنامه­ها…………………………………………………………………………………………………………….. 7

 1-9-3-تحقیقات جدید……………………………………………………………………………………………………. 8

 1-9-3-1-تحقیقات تاریخی……………………………………………………………………………………………. 8

– فصل دوم: پیشینه و سیر تاریخی بازار وکیل

2-1-بازار؛ بازشناسی نام و نشان و کارکرد آن ……………………………………………………………….. 11

2-2-بنای بازار وکیل و سیر تحول آن ……………………………………………………………………………. 13

– فصل سوم: بازار وکیل؛ عناصر و معماری آن

3-1-عناصر بازار وکیل ……………………………………………………………………………………………………… 19

عنوان                                                                                                               صفحه

 3-1-1-راسته­ها و اجزای داخلی بازار وکیل………………………………………………………………….. 19

 3-1-2-چهارسو(چهارسوق) …………………………………………………………………………………………… 28

 3-1-3-حجره(دکان) ………………………………………………………………………………………………………. 30

 3-1-4-تیمچه­ها و کاروانسرا(سرا)های وکیل ……………………………………………………………….. 30

  3-1-4-1-تیمچه ………………………………………………………………………………………………………….. 27

  3-1-4-2-کاروانسرا ………………………………………………………………………………………………………. 31

    3-1-4-2-1-کاروانسرای بازار وکیل شمالی ……………………………………………………………. 31

    3-1-4-2-2-کاروانسرای بازار وکیل جنوبی ……………………………………………………………. 35

 3-1-5-سرای مشیر ……………………………………………………………………………………………………….. 36

2-3-تناسب معماری بازار وکیل و بازار لار………………………………………………………………………. 37

– فصل چهارم: نقش و کارکردهای بازار وکیل در حیات شهری شیراز

4-1-کارکرد اقتصادی بازار وکیل؛ مهمترین مؤلفه در حیات شهری شیراز …………………. 45

 4-1-1- تناسب اقتصاد و فرهنگ بومی در حیات شهری شیراز…………………………………. 45

 4-1-2- تغییر کارکرد اقتصادی بازار وکیل در عصر قاجار……………………………………………. 51

 4-1-3-بازر وکیل و اقتصاد مبتنی بر فرهنگ ماشینی و مصرفی……………………………….. 56

 4-1-4-بازار وکیل و اقتصاد مبتنی بر فرهنگ حاشیه نشینی…………………………………….. 58

4-2- کارکردهای اجتماعی- مذهبی بازار وکیل…………………………………………………………….. 63

 4-2-1- کارکرد عبوری- حرکتی بازار وکیل…………………………………………………………………. 63

 

 

 4-2-2-بازار و گسترش تعاملات اجتماعی……………………………………………………………………. 69

4-3-کارکرد مذهبی- آموزشی بازار وکیل در گذر از سنت به مدرنیته………………………… 74

– فصل پنجم: جمع بندی و نتیجه گیری

– نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………………… 85

– فهرست منابع…………………………………………………………………………………………………………………… 89

-پیوست­ها(تصاویر)………………………………………………………………………………………………………………. 95

– تصویر شماره 1………………………………………………………………………………………………………………… 96

– تصویر شماره 2………………………………………………………………………………………………………………… 97

– تصویر شماره3…………………………………………………………………………………………………………………. 97

– تصویر شماره4…………………………………………………………………………………………………………………. 98

– تصویر شماره5…………………………………………………………………………………………………………………. 98

– تصویر شماره6…………………………………………………………………………………………………………………. 99

– تصویر شماره7…………………………………………………………………………………………………………………. 101

– تصویر شماره8…………………………………………………………………………………………………………………. 102

– تصویر شماره9…………………………………………………………………………………………………………………. 103

– تصویر شماره10………………………………………………………………………………………………………………. 104

– تصویر شماره11………………………………………………………………………………………………………………. 104

– تصویر شماره12………………………………………………………………………………………………………………. 105

– تصویر شماره13………………………………………………………………………………………………………………. 105

– تصویر شماره14………………………………………………………………………………………………………………. 101

– تصویر شماره15………………………………………………………………………………………………………………. 106

– تصویر شماره16………………………………………………………………………………………………………………. 107

– تصویر شماره17………………………………………………………………………………………………………………. 108

– تصویر شماره18………………………………………………………………………………………………………………. 109

– تصویر شماره19………………………………………………………………………………………………………………. 110

– تصویر شماره20………………………………………………………………………………………………………………. 111

– تصویر شماره21………………………………………………………………………………………………………………. 111

– تصویر شماره22………………………………………………………………………………………………………………. 112

– تصویر شماره23………………………………………………………………………………………………………………. 112

– تصویر شماره24………………………………………………………………………………………………………………. 113

– تصویر شماره 25…………………………………………………………………………………………………………….. 114

– چکیده انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………….. 115

1-1- مقدمه ( طرح موضوع یا مسأله تحقیق)

بازار اصطلاحا” عبارت است از منطقه­ای معین در دست مجموع افرادی خاص که به تناسب حرفه خویش و عرضه و تقاضایی که در جامعه وجود دارد – به تنهایی یا گروهی – داد و ستد می­ کنند. در دانش اقتصاد سیاسی لفظ بازار به تناسب مورد استفاده و موضوع و مقصود گوینده، معنا و مفهوم پیدا می­ کند (دانشنامه جهان اسلام، 1357: 316). در این بررسی بازار وکیل به عنوان نظام اجتماعی نگریسته شده که کارکردهای متفاوت اجزا موجب شکل گیری وظایف و اهداف آن شده است. این نظام اجتماعی به عنوان یک کل دارای بخشهای مرتبط با یکدیگراست که دارای حیات و از تعادل برخوردارند.

   شهر شیراز در مرکز استان فارس و بر روی جلگه­ای به طول 40 کیلومتر و عرض 15 کیلومتر قرار گرفته است و در 29 درجه و 28 دقیقه عرض شمالی و 52 درجه و 40 دقیقه طول شرقی واقع شده و ارتفاع از سطح دریا 1585 متر می­باشد. این جلگه حاصل­خیز، یکی از جلگه­های درون سلسله جبال زاگرس می­باشد و از نظر ساختمان طبیعی به شکل ناودیسی است که دو رشته کوه نسبتا مرتفع در شمال و جنوب، آن را احاطه می­ کند. شیب جلگه از شمال غرب به جنوب شرق است. به همین جهت آب­های زاید و سیلاب کوه­های اطراف شیراز در آخرین قسمت شرقی جلگه جمع شده و دریاچه مهارلو را ایجاد نموده که در 6 کیلومتری جنوب شرقی جلگه­ی شیراز واقع است. هم چنین رشته کوههای شمالی و جنوبی به واسطه­ دره­هایی که به تنگ معروف هستند از یکدیگر جدا می­شوند و معروفترین این دره­ها از شرق به غرب تنگ سعدی و تنگ الله اکبر می­باشد. شهر شیراز با جمعیتی بالغ بر 1،727،331 نفر مطابق آمار سال 1385 در یک منطقه­ کوهستانی واقع شده است و از اعتدال هوایی خاصی برخوردار می­باشد. بافت عمومی شیراز دارای یک چرخش 30 درجه به سمت غرب است که خود تعیین کننده جهت بناها در 30 درجه­ جنوب غربی یا 60 درجه­ جنوب شرقی
می­باشد. بازار وکیل این شهر، یکی از مشهورترین بازارهای سنتی و تاریخی ایران است. این بازار که به فرمان کریم خان زند (۱۱۷۲ – ۱۱۹۳ هـ.ق) ساخته شده، اکنون در مرکز شهر شیراز (شرق میدان شهدا) قرار گرفته ‌است.

این بازار از نزدیکی دروازه اصفهان تا مدخل بازارهای قدیم امتداد دارد و مشتمل بر حجره‌هائی با سکوی پهن در طرفین و ۷۴ دهانه طاقهای بلند و خوش تناسب ‌است و چهار سوق بلندی در میان آن قرار داشته که بازارهای فرعی و غربی و شرقی آنرا قطع می‌نموده‌ است.  در این پژوهش منظور از بازار مجموعه اقتصادی، فرهنگی – آموزشی و اجتماعی است که بر گرد محور بازار وکیل قرار گرفته است. این منطقه، محله مرکزی و اصلی معاملات و پیشه وری پیش از نفوذ الگوهای غربی بود که در هسته مرکزی شهر و در درون مجموعه ­ای از
ساختمان­های ثابت و همگن و با شکل معماری خاص جای داشت. اجزا این مجموعه شامل؛ راسته­های فرعی، کاروانسراها، مدارس دینی، مسجد و حمام است که با کارکردهای ویژه خود کالبد اقتصادی، فرهنگی – آموزشی و اجتماعی بافت قدیم شهر را رقم می­زدند (سلطان زاده،1362: 31).

در این پژوهش  نخست با نگرشی تاریخی سیر شکل گیری این مجموعه بررسی می­ شود، این بررسی با شیوه میدانی تا وضع کنونی ادامه می­یابد. سپس از منظر کارکرد گرایی [1]به جایگاه هر یک در کلیت مجموعه توجه می­ شود، به نحوی که ارتباط این اجزا در راستای ارایه  کارکرد اصلی – اقتصادی، فرهنگی، آموزشی و اجتماعی- بازار آشکار شود.

1-2-اهمیت ضرورت تحقیق

مجموعه بازار وکیل به عنوان مرکزیت اقتصادی- فرهنگی بافت قدیم شیراز، اهمیت ویژه­ای در بازشناسی حیات اجتماعی دست کم دو سده گذشته شیراز دارد؛ به تعبیر دیگر، اجزا مجموعه بازار وکیل با کارکردهای اقتصادی، فرهنگی-آموزشی و اجتماعی، هسته حیات اجتماعی شهر را رقم زده است. از اینرو بررسی آن می‌تواند پرتوی بر تاریخ شهر داشته باشد. از سوی دیگر، پیشبرد این پژوهش با شیوه میدانی وضع کنونی آن را آشکار می‌کند و امکان بررسی مقایسه­ای و ارائه سیر تحول آن میسر می‌شود.

1-3-اهداف تحقیق

از بازارهای مهم ایران که از نظر شهرسازی و معماری کم نظیر محسوب می‌شود؛ بازار وکیل است. در این رساله سعی می‌شود با بررسی به روش تاریخی، چگونگی شکل گیری مجموعه بازار وکیل مشخص شود. سپس با نگاه کارکرد گرایی وظایف هر یک از اجزا بازار و ارتباط آن با کلیت نقش اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بازار تعیین گردد. در نگرش کلی، دستاوردهای این پژوهش می‌تواند در توضیح و تبیین حیات شهر در سده­های گذشته مؤثر باشد.

1-4-پیشینه تحقیق

تا کنون تحقیقات اندکی درباره بازار وکیل صورت گرفته است در تألیفات مورخان معاصر درباره این سلسله مانند: «کریم خان زند و زمان او» اثر جان پری، «تاریخ زندیه» اثر هادی هدایتی، «کریم خان زند» از عبدالحسین نوائی، «کریم خان زند و زمان او» از پرویز رجبی و تک نگاری­هایی چون «کریم خان زند و خلیج فارس» اثر احمد فرامرزی به طور مختصری از بازار وکیل نام برده­اند.

تألیفاتی از تاریخ شیراز مانند: کتاب شیراز در گذشته و حال، نوشته حسن امداد اشاره­ایی کوتاه به بازار وکیل کرده است.

تألیف دیگر در دانشنامه آثار تاریخی فارس (1348) کورش کمالی سروستانی است که به وضع معماری و معرفی مکان‌هایی در مجموعه بازار وکیل پرداخته است.

 مجموعه مقالات کنگره بزرگ زندیه (1389) مقالاتی چند نیز در مورد بازار وکیل گرد آورده  است از آن جمله، شکل گیری و تحول بازار در شهر های ایرانی – اسلامی با تاکید بر بازار وکیل شیراز، نوشته عبدالرضا پاک شیر است که به شرح معماری بازار وکیل پرداخته است. چنانکه مشاهده می­ شود. خلاء این بررسی در تحقیقات جدید کاملاً مشهود است.

1-5-روش تحقیق

با توجه به ماهیت موضوع، این پژوهش با بکار بستن دو شیوه تاریخی و میدانی به گردآوری اطلاعات می‌پردازد. بدین ترتیب با مراجعه به منابع مکتوب و جمع آوری اطلاعات (روش کتابخانه­ای) و هم چنین از طریق مشاهده و مصاحبه، اطلاعات میدانی گردآوری می‌شود. مجموعه این آگاهی‌ها، در راستای سازمان پژوهش و به منظور پاسخ به پرسش‌های اصلی این پایان نامه ارزیابی و نقد می‌شود. 

1-6-سؤالات تحقیق

 بنیاد و تداوم بازار وکیل از دوره زندیه تاکنون تابع چه عواملی بوده است؟

1. سیر تحول جایگاه و موقعیت بازار وکیل – در حیات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر- چگونه بوده است؟
2. کارکردهای بازار در حیات شهری شیراز چه بوده است؟

1-7-فرضیات تحقیق

تأسیس و تداوم بازار وکیل، پیوند نزدیکی با تحولات سیاسی عصر خویش داشته است؛ به یک معنا بازار وکیل تابعی از تحولات سیاسی عصر خویش بوده است و اقتصاد تابعی از سیاست بوده است. مجموعه بازار در سه دوره تاریخی صفویه، زندیه و قاجار تکمیل شد.

1. بازار وکیل به لحاظ موقعیت و جایگاه در حیات شهری شیراز، رابطه مستقیمی با امنیت و اقتدار حاکمیت داشته است و با فراز و فرود آن، بازار وکیل نیز دچار چنین فرایندی شده است.

 چکیده……………………………………………1

فصل اول: مقدمه

1-1 کلیات……………………………………….. 2

1-2 اهداف……………………………………….. 4

فصل دوم: بررسی منابع

2-1 فسکیوی بلند (Tall fescue)……………. 5

2-1-1 پراکندگی جغرافیایی و خصوصیات گیاه­شناسی…….. 5

2-1-2 سازگاری………………………………….. 6

2-1-3 تاکسونومی و سیتوژنتیک……………………… 6

2-1-4 ارقام رایج و متداول……………………….. 7

2-2 خشکی و آثارآن بر گیاه…………………………. 7

2-3 سازوکار­های مقاومت به خشکی در گیاهان…………….. 7

2-3-1 فرار از خشکی……………………………… 8

2-3-2 اجتناب از خشکی……………………………. 8

2-3-3 تحمل به خشکی……………………………… 8

2-3-4 بهبود پس از خشکی………………………….. 9

2-4 خصوصیات گیاهی مؤثر در مقاومت به خشکی……………. 9

2-5 اهمیت به­نژادی………………………………… 10

2-6 استفاده از تنوع ژنتیکی جهت به­نژادی برای تحمل به خشکی 10

2-7 تاثیر تنش خشکی برصفات ریشه­ای و فیزیولوژیک ………. 11

2-7-1 صفات ریشه­ای…………………………….. 11

2-7-2 محتوای آب نسبی برگ……………………….. 12

2-7-3 محتوای کلروفیل و کارتنوئید برگ…………….. 12

2-7-4 محتوای پرولین……………………………. 13

2-7-5 محتوای کربوهیدرات محلول برگ……………….. 13

2-7-6 فعالیت آنزیم­ های آنتی اکسیدان برگ­ها…………. 14

2-8 شاخص ­های مقاومت به خشکی بر مبنای عملکرد………….. 15

2-9 مطالعه روابط صفات با تجزیه وتحلیل چند متغییره……. 17

2-9-1 همبستگی بین صفات و تجزیه وتحلیل ضرایب مسیر….. 17

2-9-2 رگرسیون مرحله­ ای………………………….. 17

2-9-3 تجزیه به عامل­ها………………………….. 18

2-9-4 تجزیه خوشه­ای…………………………….. 18

فصل سوم: مواد و روش­ها

3-1 زمان و موقعیت جغرافیایی محل اجرای آزمایش………… 19

3-2 مواد ژنتیکی، طرح آماری و نحوه اجرای طرح…………. 20

3-3 صفات مورد بررسی و نحوه اندازه ­گیری………………. 25

3-3-1 صفات مورفولوژیک………………………….. 25

3-3-2 ویژگی­های ریختی ریشه………………………. 25

3-3-3 ویژگی­های فیزیولوژیک………………………. 27

3-4 محاسبه شاخص ­های TOL و STI………………………..

3-5 تجزیه آماری اطلاعات……………………………. 32

فصل چهارم: نتایج و بحث

 4-1 دامنه تغییرات و ضریب تنوع فنوتیپی صفات مورفولوژیک…….33

4-2 تجزیه واریانس، مقایسه میانگین سطوح تنش و ژنوتیپ­ها برای صفات مورفولوژیک……..34

 

 

4-2-1 وزن  تر، وزن خشک و درصد ماده خشک علوفه هر  بوته…….34

4-2-2 قطر طوقه، تعداد خوشه بارور و ارتفاع………… 35

4-2-3 روز تا خوشه­دهی و روز تا گرده­افشانی…………. 36

4-2-4 طول برگ پرچم و عرض برگ پرچم……………….. 36

4-3 دامنه تغییرات و ضریب تنوع فنوتیپی ویژگی­های ریشه….. 41

4-4 تجزیه واریانس، مقایسه میانگین سطوح تنش وژنوتیپ­ها برای صفات ریشه­ ای….42

4-4-1 طول تجمعی ریشه…………………………… 42

4-4-2 سطح ریشه………………………………… 43

4-4-3 حجم ریشه………………………………… 43

4-4-4 وزن تر، وزن خشک و درصد ماده خشک ریشه……….. 44

4-4-5 نسبت ریشه به اندام هوایی………………….. 45

4-5 دامنه تغییرات و ضریب تنوع فنوتیپی صفات بیوشیمیایی… 51

4-6 تجزیه واریانس، مقایسه میانگین سطوح تنش و ژنوتیپ­ها برای صفات فیزیولوژیک……52

4-6-1 محتوای رنگدانه­ های فتوسنتزی………………… 52

4-6-2 محتوای آب نسبی برگ……………………….. 53

4-6-3 محتوای پرولین……………………………. 54

4-6-4 محتوای کربوهیدرات محلول برگ……………….. 55

4-6-5  فعالیت آنزیم­ های آنتی اکسیدان برگ­ها………… 56

4-7 تجزیه واریانس، مقایسه میانگین سطوح تنش و ژنوتیپ­ها برای شاخص ­های TOLو STI…………

4-8 رتبه بندی ژنوتیپ­ها از نظر برخی صفات در سطح تنش خشکی شدید 64

4-9 تجزیه خوشه ­ای…………………………………. 66

4-10 تجزیه به مؤلفه ­های اصلی و ترسیم بای پلات…….. 75

4-11 بررسی وضعیت ژنوتیپ­های متحمل، نیمه متحمل و حساس مزرعه از نظر صفات ریشه­ای و فیزیولوژیک…….76

4-12 همبستگی بین صفات مورفولوژیک و ریشه…………….. 80

4-13 همبستگی بین صفات فیزیولوژیک و ریشه…………….. 84

4-14 همبستگی بین صفات مورفولوژیک و فیزیولوژیک……….. 87

4-15 تجزیه رگرسیون مرحله­ ای………………………… 91

4-16 تجزیه علیت………………………………….. 93

4-17 تجزیه به عامل­ها……………………………… 96

فصل پنجم: نتیجه ­گیری و پیشنهادها

5-1 نتیجه­ گیری…………………………………… 101

5-2 پیشنهادها…………………………………… 104

منابع …………………………………………. 105

چکیده:

خشکی یکی از مهم­ترین عوامل کاهش تولید گیاهان زراعی در مناطق خشک و نیمه خشک محسوب می­ شود. بررسی پاسخ گیاهان زراعی به تنش کمبود آب جهت کاهش آب مصرفی در مناطق مواجه با کمبود آب مهم می­باشد. این مطالعه با اهداف بررسی اثر تنش خشکی متوسط و شدید بر خصوصیات ریختی و بیوشیمیایی و ارتباط آن با تحمل به خشکی ژنوتیپ­ها در مزرعه در گیاه فسکیوی بلند انجام شد. تعداد 24 ژنوتیپ فسکیوی بلند از نتاج پلی کراس بر اساس ارزیابی تحمل به خشکی آن­ها در مزرعه طی سال­های 1391-1388 انتخاب شدند. این ژنوتیپ­ها بر اساس شاخص­ تحمل (TOL) و شاخص تحمل به خشکی (STI) به سه گروه متحمل، نیمه متحمل و حساس تقسیم شدند. سپس 24 ژنوتیپ­ در سال 1391 به صورت کلونی در گلدان­هایی (لوله­های PVC) با ارتفاع 60 سانتی­متر و قطر 16 سانتی­متر جهت اندازه ­گیری خصوصیات ریختی و بیوشیمیایی کشت گردیدند. ژنوتیپ­ها در سه سطح تنش خشکی (شاهد، تنش خشکی متوسط و تنش خشکی شدید) به صورت آزمایش فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی در سه تکرار بررسی شدند. پس از اعمال تیمارها صفات ریشه­ در دو عمق 30-0 و 60-30 سانتی­متر مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که تنش رطوبتی تاثیر بسیار معنی­داری بر روی همه صفات داشت. بین ژنوتیپ­ها­ی مورد بررسی از نظر کلیه صفات مورد اندازه ­گیری تفاوت معنی داری مشاهده شد، که بیانگر تنوع ژنتیکی بالا در بین ژنوتیپ­ها از نظر این صفات و مؤثر بودن انتخاب در بین این ژنوتیپ­ها می­باشد. اثر متقابل تنش خشکی و ژنوتیپ نیز برای همه صفات مورد اندازه ­گیری معنی­دار شد. اثر تنش خشکی بر وزن علوفه خشک معنی­دار بود به­گونه­ای که کاهش وزن از شاهد به تنش خشکی متوسط و شدید به ترتیب 13/14 و 21/50 درصد بود. با افزایش شدت تنش خشکی نسبت ریشه به اندام هوایی در هر دو عمق افزایش معنی­داری نسبت به حالت شاهد نشان داد به­ طوری که در عمق 30-0 سانتی­متر 69/7 درصد و در عمق 60-30 سانتی­متر 16/54 درصد افزایش یافت. تحت شرایط تنش خشکی متوسط و شدید طول تجمعی ریشه به ترتیب 95/5 و 30/7 درصد افزایش نشان داد. تنش رطوبتی نسبت به حالت شاهد میزان کارتنوئید، کلروفیل a،  نسبت کلروفیل a/b، پرولین، کربوهیدرات محلول و فعالیت آنزیم پراکسیداز را به طور معنی­دار افزایش داد. در سطح تنش خشکی متوسط وزن علوفه خشک با طول ریشه، سطح ریشه، حجم ریشه، وزن تر و خشک ریشه همبستگی مثبت و معنی­داری نشان داد، بنابراین می­توان با انتخاب غیر مستقیم به  ژنوتیپ­هایی با عملکرد مطلوب دست یافت. در سطح تنش خشکی شدید محتوای آب نسبی برگ با آنزیم­ های کاتالاز و آسکوربات پراکسیداز همبستگی مثبت داشت. بر اساس رگرسیون مرحله­ ای در شرایط شاهد قطر طوقه، درشرایط تنش خشکی متوسط  وزن تر ریشه و در شرایط تنش شدید نسبت ریشه به اندام هوایی بیشترین تنوع وزن علوفه خشک را توجیه نمودند. تجزیه به عامل­ها، برای کلیه صفات در شرایط شاهد هفت عامل، در شرایط تنش خشکی متوسط و شدید شش عامل پنهانی را مشخص نمود که بیش از 75 درصد از تنوع موجود را توجیه نمودند. نتایج تجزیه خوشه در هر سه محیط رطوبتی و تجزیه به مؤلفه­ های اصلی در شرایط تنش خشکی متوسط و شدید نشان داد که برخی از ژنوتیپ­های فسکیوی بلند از سیستم ریشه­ای گسترده و صفات فیزیولوژیک مناسب با تحمل به خشکی برخوردار نبودند، هم­چنین در شرایط مزرعه نیز دارای شاخص STI پایین و TOL بالا بودند. از جمله این ژنوتیپ­ها می­توان به 2 زودرس و 3 دیررس اشاره نمود که به تنش خشکی حساس هستند. تعدادی دیگر از ژنوتیپ­های فسکیوی بلند دارای سیستم ریشه­ای گسترده، ظرفیت فتوسنتزی و وزن علوفه خشک  بالایی بودند، این ژنوتیپ­ها هم­چنین دارای کمترین شاخص TOL و بیشترین شاخص STI در شرایط مزرعه بودند. این ژنوتیپ­ها شامل 14 زودرس، 2 دیررس، 11، 17 و 23 میان­رس بودند. این­ها از طریق مکانیزم­ های تحمل و اجتناب از خشکی، به تنش خشکی سازگار و متحمل شدند، که می­توانند برای برنامه ­های اصلاحی بعدی و ایجاد واریته ساختگی مورد استفاده قرار گیرند.

فصل اول: مقدمه

1-1- کلیات

نیاز شدید به تامین مواد غذایی برای جمعیت رو به رشد کشور از یک طرف و رسیدن به خودکفایی در امر محصولات کشاورزی و بی نیازی از واردات و ایجاد امنیت غذایی از طرف دیگر، ضرورت افزایش تولیدات گیاهی در کشور را بدیهی نموده است [41]. ایران با میانگین بارندگی 250 میلی­متر و میزان تبخیر و تعرق شدید که 6 درصد بیشتر از حد متعارف جهانی می­باشد، جز سرزمین­های خشک دنیا محسوب می­ شود [16]. در کشور ایران به جز سواحل دریای خزر و قسمت‎های کوچکی از شمال غربی کشور بقیه مناطق جزء نقاط خشک و نیمه خشک محسوب می‎شوند و این در حالی است که مناطق خشک کشور نسبت به مناطق نیمه خشک آن، از وسعت بیشتری برخوردار است [9]. تنش­های محیطی، یکی از مهم­ترین عوامل کاهش عملکرد محصولات زراعی در سطح جهان می­باشند. خشکی نیز از جمله تنش­های محیطی است که به عنوان مهم­ترین عامل محدود کننده رشد، تولید و کیفیت گیاهان زراعی در اکثر نقاط جهان و ایران شناخته شده است. کاهش تولیدات کشاورزی در اثر تنش کمبود آب تقریبا معادل با کاهش ایجاد شده توسط دیگر تنش­های محیطی است [94]. اگر چه شدت و تاثیر خشکی بر حسب مقدار و توزیع بارندگی، ویژگی­های خاک و مدیریت متغیر است ولی گرم شدن کره زمین خشکسالی را شدت بخشیده است [41]. تنش کمبود آب زمانی اتفاق می­افتد که میزان تعرق بیش از مقدار جذب آب باشد، در چنین شرایطی گیاه قادر نیست به طور کامل از خشکی اجتناب کند. در صورتی­که شدت تنش زیاد باشد، موجب کاهش شدید فتوسنتز و مختل نمودن فرایند­های فیزیولوژیک گیاه، توقف رشد و در نهایت خشک شدن و مرگ گیاه می­گردد [42]. در این شرایط صفات ویژه­ای به طور مستقیم یا غیر مستقیم عملکرد را تحت تاثیر قرار می­دهند، از جمله این صفات می­توان به ویژگی­های سیستم ریشه­ای، پتانسیل آب برگ و توان تنظیم اسمزی اشاره کرد [109].

کشت و تولید گیاهان علوفه­ای به عنوان ماده اولیه در تامین مواد پروتئینی و لبنی در حفظ سلامت و امنیت غذایی کشور و همچنین رسیدن به خود کفایی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است [19]. گیاهان علوفه­ای متداول در کشور عمدتاً شامل یونجه، اسپرس و شبدر می­باشد که از لحاظ پروتئین، غنی هستند ولی مصرف آن­ها به تنهایی انرژی مورد نیاز دام را تامین نمی­ کند به همین جهت، توسعه و ترویج کشت گراس­های علوفه­ای به عنوان مکمل لگوم­ها تأثیر قابل ملاحظه­ای در افزایش تولید فرآورده ­های دامی خواهد داشت [19]. گراس­های علوفه­ای و چمنی علاوه بر نقش اساسی در تولید علوفه به­ویژه در مراتع، خاک را در مقابل فرسایش آبی و بادی حفظ کرده و موجب بهبود و تثبیت ساختمان خاک می­شوند [10]. از دیدگاه کشاورزی پایدار، کشت و کار گراس­های علوفه­ای ضمن این­که از هدر رفتن حاصلخیزی خاک توسط عمل فرسایش جلوگیری می­ کند، هم­زمان در تولید علوفه برای دام و متعاقب آن غذای پروتئینی انسان نقش ویژه­ای دارند [100].

در بین گراس­های علوفه­ای، فستوکا یک جنس بزرگ و متنوع با 450 گونه می­باشد. این جنس شامل گونه­ های چند ساله دارای محصول علوفه­ای زیاد، مقاوم به تنش­های محیطی و با سازگاری وسیع است که برای اهداف کشاورزی، حفاظت خاک و تولید علوفه مورد کشت و کار قرار می­گیرد [13]. فسکیوی بلند (Festuca arundinacea) یکی از مهم­ترین گونه­ های سردسیری چند ساله این جنس در دنیا می­باشد که به منظور تولید علوفه، حفاظت خاک و احداث چمن به­کار می­رود [112]. فسکیوی بلند به طور عمده در نواحی شمال و جنوب آمریکا کشت می­ شود و هر دو تنش گرما و خشکی را نسبت به دیگر گراس­های علوفه­ای سردسیر بهتر تحمل می­ کند [52]. گرچه در حال حاضر،  زراعت این گیاه در ایران مرسوم نیست اما در ایران نیز از پراکنش بالایی در مناطقی نظیر دامنه­های البرز و زاگرس، استان­های آذربایجان، قزوین، تهران، همدان، لرستان، خراسان و فارس برخوردار است [153]. تحمل بالای فسکیوی بلند به خشکی و شوری، آن را به عنوان تنها گراس سردسیری که در نواحی خشک و کم آب توان رویش دارد، مشهور کرده است. بنابراین به نظر می­رسد این گیاهان می­توانند منبع ژنتیکی مناسبی جهت اصلاح و توسعه  گراس­ها تحت شرایط خشکی را فراهم آورند [83].

از آنجائیکه بیشتر نقاط کشور ایران در مناطق خشک و نیمه خشک قرار گرفته است و دارای محدودیت منابع آب می­باشد، اهمیت کشت گیاهان متحمل به خشکی آشکارتر می­ شود [41]. با ارزیابی ژنوتیپ­هایی از گیاه که تحت شرایط کم

فهرست مطالب:

فصل اول: مقدمه و کلیات

 1-1- مقدمه………………………………………………………………………………………….2

1- 2- کلیات …………………………………………………………………………………………..6

1-2-1- آشنایی با مفاهیم فرسایش………………………………………………………………6

1-2-2- عوامل موثر در فرسایش آبی………………………………………………………………7

1-2-2-1- عوامل اقلیمی…………………………………………………………………………….7

1-2-2-2- فرسایش‌پذیری خاک…………………………………………………………………..8

1-2-2-3-  شیب زمین……………………………………………………………………………….9

1-2-2-4- پوشش گیاهی………………………………………………………………………….9

1-2-2-5- مدیریت (نحوه بهره‌برداری از اراضی) …………………………………………………9

1-2-3- انواع فرسایش آبی……………………………………………………………………….10

1-2-4- ساماندهی رودخانه……………………………………………………………………..17

1-3- ضرورت و اهداف تحقیق……………………………………………………………………18

1-4- فرضیه و روش شناسی تحقیق……………………………………………………………20

فصل دوم: مروری بر منابع

2-1 مروری بر منابع………………………………………………………………………………..23

2-1-1- تحقیقات صورت گرفته در خارج از کشور………………………………………………….23

2-1-2- تحقیقات صورت گرفته در داخل کشور…………………………………………………..27

فصل سوم: مواد و روش‌ها

3-1- ویژگی‌های منطقه مورد مطالعه……………………………………………………………..32

3-1-1- مشخصات فیزیوگرافی و توپوگرافی حوزه آبخیز……………………………………………33

3-1-2- اقلیم منطقه ………………………………………………………………………………..34

3-1-3- زمین شناسی و خاکشناسی……………………………………………………………..34

3-1-3-1-  مشخصات زمین شناسی ………………………………………………………………34

3-1-3-2- خصوصیات خاک‌های حوزه آبخیز………………………………………………………35

3-1-4- پوشش گیاهی حوزه آبخیز بالخلوچای………………………………………………..35

3-1-5- هیدرولوژی………………………………………………………………………………….37

3-1-6-  انواع فرسایش‌های موجود در حوزه آبخیز بالخلوچای………………………………….38

3-2- روش تحقیق …………………………………………………………………………………..38

3-2-1- بررسی عوامل محیطی مؤثر فرسایش کنار رودخانه‌‍‌ای موجود در منطقه………….39

3-2-1-1- عوامل توپوگرافی………………………………………………………………………..39

3-2-1-2- عوامل مربوط به زمین……………………………………………………………………45

3-2-1-3- عوامل انسانی………………………………………………………………………..47

3-2-2- ترکیب باندها از طریق تصاویر ماهواره‌ای………………………………………………48

3-2-3- حوزه بالادست رودخانه مورد مطالعه………………………………………………..49

3-2-4- مشخصات هندسی رودخانه بالخلو………………………………………………50

3-2-5-  بررسی فرسایش کنار رودخانه‌ای با روابط تجربی………………………………….59

3-2-6- برآورد مقادیر فرسایش کنار رودخانه‌ای در سری زمانی و بازه‌های مجزا…………..60

3-2-8- بررسی و تجزیه و تحلیل تأثیر عوامل مختلف در رخداد فرسایش کنار رودخانه‌ای……60

3-2-8-1- بررسی آماری رابطه عوامل مؤثر………………………………………………………60

3-3- روش اجرای طرح……………………………………………………………………………….61

فصل چهارم: نتایج

4-1- نقش عوامل محیطی موثر در ایجاد انواع فرسایش آبی در منطقه……………………..66

4-1-1- نتایج فیزیوگرافی حوزه آبخیز بالخلوچای و حوزه بالادست…………………………….66

4-1-2- نتایج بررسی وضعیت زمین‌شناسی حوزه آبخیز بالخلوچای …………………………68

4-1-3- نتایج خاک حوزه آبخیز بالخلوچای …………………………………………………….71

4-2-  نتایج بررسی فرسایش کنار رودخانه‌ای با بهره گرفتن از روابط تجربی……………………73

4-3- برآورد مقادیر فرسایش کنار رودخانه‌ای در سری زمانی و بازه‌های مجزا……………….74

4-4- نتایج بررسی عوامل موثر و تعیین روابط بین عوامل انتخابی با تغییرات فرسایش کنار رودخانه‌ای….87

4-5- روابط بین عوامل زمین محیطی متغیر با تغییرات فرسایش کنار رودخانه‌ای………….88

 

 

4-5-1- تغییرات شبکه هیدروگرافی در طی زمان……………………………………………..88

4-5-2- تغییرات کاربری اراضی در طی زمان………………………………………………….89

4-6- مهمترین عوامل مؤثر در رخداد  فرسایش کنار رودخانه‌ای……………………………89

فصل پنجم: بحث و نتیجه‌گیری

5-1- بحث……………………………………………………………………………………………91

5-2- نتیجه‌گیری……………………………………………………………………………………..93

5-3- پیشنهادها……………………………………………………………………………………..94

فهرست منابع و مآخذ…………………………………………………………………………….96

چکیده:

مشخص نمودن درجه فرسایش‌پذیری خاک در حوزه و نمایش آن به صورت نقشه در محیط GIS، در مدیریت بهینه از منابع آب و خاک موثر می‌باشد. برای ارزیابی فرسایش در حوزه‌های آبخیز معمولاً از روابط تجربی استفاده می‌شود. در این تحقیق که در حوزه آبخیز بالخلوچای در استان اردبیل به انجام رسیده، ابتدا پارامترهای موثر در ایجاد فرسایش کنار‌رودخانه‌ای موجود در منطقه شامل عوامل توپوگرافی، خاک و زمین، هیدرولوژی، تغییرات کاربری مورد بررسی قرار گرفتند. در ادامه، عوامل متغیر به پارامترهای سری زمانی، فیزیوگرافی، هیدرولوژی و عوامل زمینی طبقه‌بندی شدند. در پارامترهای زمانی در چهار مقطع زمانی 1334 با بهره گرفتن از عکس‌های هوایی، سال 1359 با بهره گرفتن از تصاویر ماهواره‌ای TM، سال‌های 1389 و 1392 با تصاویر Google Earth تهیه شد و سطح موثر فرسایش رودخانه‌ای مورد مقایسه قرار گرفت. مقدار فرسایش با بهره گرفتن از روابط تجربی متعدد بدست آمد، ولی نتایج بدست آمده قابل قبول نبود. سپس از تعیین متغیرهای مستقل شامل (عوامل توپوگرافی، هیدرولوژی، فرسایش پذیری خاك و عوامل زمینی (و سطح موثر فرسایش رودخانه‌ای به عنوان متغیر وابسته، با تجزیه و تحلیل آن‌ ها در نرم افزار  SPSS و استفاده از آزمون رگرسیونی چند متغیره، روابط برآورد مقدار فرسایش کنار رودخانه‌ای در چهار حالت مختلف بدست آمد و پارامترهای محیط بازه، دبی پیک، کشت آبی، زمان تمرکز، مرتع و مسکونی نقش بسیار زیادی در تشدید فرسایش کنار رودخانه‌ای از خود نشان می‌دهند. چرا که در رگرسیون چند متغیره جز اولین پارامترهایی هستند که وارد مدل می‌شوند.

فصل اول: مقدمه و کلیات

1-1- مقدمه

خاک، یکی از مهمترین منابع طبیعی هر کشور است. اگر استفاده از خاک بر اساس شناسایی استعداد و قدرت تولید آن و مبتنی بر رعایت اصول صحیح و علمی باشد، خاک از بین نمی‌رود. عاملی که موجودیت منابع آب و خاک را به خطر می‌اندازد، فرسایش است که همواره برای از بین بردن منابع عمل می‌کند (رفاهی، 1384).

امروزه بهره برداری بهینه از منابع آب و خاک به عنوان کلید توسعه مورد توجه خاص کشورهای دنیا بوده و در این میان موضوع فرسایش خاک و در نتیجه آن رسوبگذاری به عنوان یکی از مسائل مهم مطرح می‌باشد. فرسایش خاک در حوزه‌های آبخیز با توجه به تاثیرات منفی آن در پایین دست و بدلیل از دست رفتن منابع ارزشمند خاک حوزه حائز اهمیت بالایی بوده و انجام اقدامات حفاظت خاک و آبخیزداری در حوزه‌های تحت فرسایش خاک از جمله اقدامات اولویت‌دار اغلب کشورهای دنیا می‌باشد (شمسائی و صمدی، 1385).

باید در نظر داشت كه فرسایش نه تنها خود خاك را از بین برده و یا حاصلخیزی آن را كاهش می‌دهد، بلكه با ایجاد رسوب مواد در آبراهه‌ها، سبب انسداد آن‌ ها می‌شود. همچنین با پركردن مخازن سدها، ظرفیت ذخیره آن‌ ها را كاهش می‌دهد و در نتیجه عمر آن‌ ها را كم می‌كند. بدین ترتیب فرسایش به برنامه توسعه كشاورزی منطقه كه بر پایه این تأسیسات بنا شده است، لطمه وارد می‌سازد. اصلاح این نوع رسوبگذاری اگر غیر ممكن نباشد، دست كم كاری مشكل است. برای نمونه در حال حاضر اگر سدی از رسوب ناشی از فرسایش پر شود، تنها راه چاره رها كردن آن و جستجوی محلی دیگر برای سدسازی است. به همین دلیل، سرمایه‌گذاری‌ها باید بیش از آنكه صرف احیای منابع از دست رفته شود، باید برای پیشگیری از فرسایش به كار رود )رفاهی، 1384؛ دسكروكس[1] و گوتیر[2]، 2002).

فرسایش خاك هر چند یک پدیده طبیعی حتمی می‌تواند قلمداد شود، ولی تشدید آن بر اثر عوامل مصنوعی مانند اعمال نادرست انسان در بهره برداری از طبیعت، می‌تواند موجب بروز خطرات جدی و ایجاد نابسامانی‌هایی در زندگی بشر گردد. در دید كاتاستروف وجود فرسایش خاك نه تنها مضر نیست، بلكه باعث تشكیل و توسعه دشت‌ها و اراضی مناسب برای كشت و زرع می‌گردد. ولی در مقیاس زمانی كوتاه‌تر، فرسایش باعث از دست رفتن خاك و كاهش تولید می‌گردد. بنابراین برای انسان كه نیاز به تولید غذا از خاك دارد، آسیب رسان است (فیلیپس[3]، 2002).

خاك یک منبع طبیعی است كه در مقیاس زمانی كوتاه تجدیدپذیر نیست. فرسایش خاك نیز فرایند اصلی تخریب خاك بشمار می‌رود كه اثرات نامطلوبی را در آن باعث می‌شود. در توسعه پایدار منابع طبیعی، كاهش فرسایش خاك بایستی در اولویت اول برنامه‌ریزی‌ها قرار گیرد. فرسایش نه تنها باعث ایجاد خسارت بر روی خاك‌های كشاورزی و اراضی طبیعی می‌شود، بلكه در كیفیت آب‌ها و قدرت فرسایندگی آن‌ ها نیز اثر داشته و باعث انتقال رسوب و ایجاد بسیاری از مسائل برون منطقه‌ای از قبیل سیل و … می‌گردد  )بیزونایس [4]و همكاران، .(2001

در مطالعات فرسایش خاك، نحوه ارزیابی خطر فرسایش و پهنه بندی اراضی به درجات با شدت‌های مختلف فرسایش، حائز اهمیت فراوان است، چرا كه با شناسایی مناطق حاوی فرسایش و دارای توان بالقوه فرسایشی، می‌توان مدیریت صحیحی در استفاده از اراضی ارائه نمود و باعث كاهش فرسایش و یا جلوگیری از وقوع آن شد (مورگان[5]، 1996).

چون فرسایش نتیجه‌ای از تركیب چندین عامل می‌باشد كه بواسطه زمان و مكان تغییر می‌كنند، بنابراین هیچ روش ساده‌ای نمی‌تواند تمامی عوامل مربوطه را در ایجاد فرسایش در نظر گیرد، بخصوص در مناطقی كه تأثیرات انسانی غالب می‌باشد. باید در نظر داشت كه اساساً نمی‌توان عامل مشخص و معینی را به عنوان عامل اصلی فرسایش آبی در یک منطقه معرفی نمود، بلكه شرایط فرسایش موجود در منطقه را باید معلول تأثیرات متقابل مجموعه عوامل مؤثر در ایجاد فرسایش دانست. باید اذعان نمود كه هر عامل، عامل دیگری را تقویت و یا از فعالیت آن باز می‌دارد (رفاهی، 1384).

با توجه به فرایند بسیار طولانی تشکیل خاک و نقش کلیدی آن به عنوان یکی از مهم‌ترین نهاده‌های کشاورزی، لزوم حفاظت از آن اجتناب‌ناپذیر است. نرخ سالانه فرسایش خاك در ایران 33 تن در هكتار گزارش شده كه 5/6 برابر حد مجاز و استانداردهای بین‌المللی است. میانگین سالانه فرسایش خاک نیز به حدود 15 تن در هکتار رسیده که سه برابر متوسط قاره آسیاست (بازرگان و همکاران، 1390). امروزه کمتر منطقه‌ای را در سطح ایران می‌توان یافت که در معرض فرسایش قرار نگرفته باشد (احمدی، 1388).

یکی از مهمترین اشکال فرسایش خاک، فرسایش کنار رودخانه‌ای است که سالانه بخش قابل توجهی از اراضی مجاور را نابود می‌سازد (علی ابادی و همکاران، 1384). رودخانه‌ها و آبراهه‌ها تحت تأثیر عوامل طبیعی و یا دخالت‌های انسان دچار فرسایش بستر، فرسایش كناره‌‌‌ها و جابه‌جایی عرضی می‌‌‌شوند (صانعی و همکاران، 1387).

فرسایش كناره رودخانه‌ها عامل ناپایداری، جابه‌جایی و انتقال ذرات یا توده‌های خاك كناره می‌باشد. اگرچه فرسایش در رودخانه‌ها به صورت فرسایش كف و كناره‌ها توأماً دیده می‌شود، ولی رخداد فرسایش در كناره‌ها به صورت عمومی‌تر و رایج‌تر و موجب بروز مشكلات بیشتری نسبت به فرسایش كف می‌گردد. فرسایش كنار رودخانه‌ای، موجب معضلات فراوانی در حاشیه رودخانه‌های آبرفتی می‌شود. تعریض بستر رودخانه‌ها، تخریب اراضی كشاورزی، تخریب راه‌های مجاور ساحل رودخانه‌ها، افزایش شدید غلظت رسوب و آلودگی آب رودخانه و تهدید پایداری سازه‌های احداث شده، بخشی از مشكلات ناشی از فرسایش كنار رودخانه‌ای است. فرسایش كنار رودخانه‌ای رودخانه‌های كشور، هر ساله زیان‌های جبران ناپذیری را وارد می‌كند و عموماً به صورت‌های گوناگون و با شدت و ضعف متفاوتی در رودخانه‌های آبرفتی به طور طبیعی دیده می‌شود؛ به ویژه در هنگام سیلاب و پرآبی رودخانه تغییرات سریع‌تری در مقطع رودخانه و كناره‌ها رخ خواهد داد ولی دخالت‌ها و اقداماتی كه بشر در حاشیه و بستر رودخانه‌ها انجام می‌دهد، در بسیاری مواقع موجب تشدید روند فرسایش و منشأ بسیاری از خسارت‌های هنگفت شده است. بنابراین فرسایش در كناره‌ها می‌تواند یک پدیده طبیعی باشد و یا آنكه این پدیده، عارضی به دلیل تغییرات به وجود آمده توسط انسان در بستر رودخانه یا حاشیه آن است (آراسته و همکاران، 1383).

دلایل عمده تخریب سواحل و دیواره‌های رودخانه را می‌توان شسته شدن ذرات خاك در اثر جریان و امواج، شسته شدن پاشنه شیب سواحل و ریزش و گسیختگی درونی آن، افزایش شیب سواحل در اثر فرسایش و آب شستگی، افزایش فشار آب منفذی در حالت كاملاً اشباع، گسیختگی درونی شیب به علت نشت آب به سمت رودخانه، فرسایش ناشی از ورود زه‌آبهای كشاورزی و عوامل متعدد دیگر برشمرد (رفاهی، 1384).

رسوبات ناشی از فرسایش حوزه‌های آبریز معمولاً پس از بارندگی‌ها به رودخانه رسیده و با رسوبات ناشی از فرسایش دیواره بستر رودخانه همراه می‌شوند. این رسوبات تاسیسات آبی در مسیر رودخانه‌ها را تحت تاثیر قرار داده و عمر مفید مخازن را به خطر می‌اندازد.

در ایران همه ساله پهنه‌های وسیعی از اراضی مرغوب و حاصلخیز سواحل رودخانه و مسیل‌ها بر اثر عبور جریان‌های سیلابی فرسایش یافته و تخریب می‌شوند. بنابراین جهت ساماندهی و مدیریت رودخانه‌ها و كنترل فرسایش لازم است كه ضمن شناخت و پیش بینی رفتار هیدرولیكی جریان، نواحی مستعد فرسایش كنار رودخانه‌ای شناسایی گردیده و اقدامات لازم جهت كنترل آن‌ ها به عمل آید (غفاری و همکاران، 1384).

2-1- کلیات

1-2-1- آشنایی با مفاهیم فرسایش

کلمه فرسایش که در انگلیسی و فرانسه به آن اروژن و اروژیون می‌گویند از ریشه لاتین ارودری به معنی سائیدگی می‌باشد و عبارت است از سائیده شدن سطح زمین. به طور کلی فرسایش به فرایندی گفته می‌شود که طی آن ذرات خاک از بستر اصلی خود جدا شده و به کمک یک عامل انتقال دهنده به مکان دیگر حمل می‌شود. در صورتی که عامل جدا کننده ذرات از بستر و انتقال آن‌ ها آب باشد، به آن فرسایش آبی گفته می‌شود. وقتی از فرسایش صحبت می‌شود فوراً آثار و علائمی که مشخص کننده نوع فرسایش است در نظر مجسم می‌شود  که با تخریب و برداشت و حمل مواد و رسوب یا تجمع مواد همراه است. برای کنترل فرسایش آبی باید ابتدا با شناخت از عوامل مؤثر در آن راه‌حل مناسبی ارائه کرد.

علائم فرسایش خاک برای هر شخص قابل رویت بوده و فقط تعیین میزان شدت فرسایش مربوط به آینده است که به آسانی میسر نمی‌شود ولی از روی شدت فرسایش می‌توان وضع زمین‌های زراعتی و مراتع را تشخیص داد. شیارها بهترین شاهد عینی انهدام خاک است و با آغاز پیدایش جویبارهای پرشیب شیارها وسعت مهیبی پیدا می‌کند. با عمیق شدن شیارها امر کشت و زرع مختل می‌شود و همچنین استعداد زمین از لحاظ مرتع نیز از بین می‌رود. بنابراین با فرسایش شدید زمین، هم خاک حاصلخیز از آن محل دور می‌شود و هم کف زمین‌های فرسایش یافته دیگر به آسانی قابل بهره‌برداری نیست. جبران خاک فرسایش یافته برای طبیعت به‌ خصوص در مناطق خشک که شرایط برای تشکیل خاک بسیار نامساعد می‌باشد، بسیار دشوار و طولانی است. از این رو به‌ خصوص ساکنان مناطق خشک باید در حفظ و جلوگیری از فرسایش آن سعی و همت بیشتری مبذول دارند زیرا در این مناطق به طور طبیعی هم فرسایش شدیدتر است و هم امکان تشکیل خاک کمتر می‌باشد.

علت عمده اختلافی که از نظر فرسایش بین مناطق خشک و مرطوب وجود دارد، پوشش گیاهی زیاد در نقاط مرطوب است که نقش عمده‌ای در حفظ خاک ایفا می کند. در این مناطق آب‌های باران و برف توسط گیاهان در زمین نگهداری می‌شود. نباتات با حفظ آب و نفوذ دادن آن در خاک مانع از جاری شدن آب در سطح زمین در نتیجه مانع از فرسایش خاک می‌گردند. پوشش گیاهی خاک را در مقابل فرسایش بادی نیز حفظ می‌کند.

2-2-1- عوامل موثر در فرسایش آبی

1-2-2-1- عوامل اقلیمی

در بین عوامل اقلیمی باران، تگرگ، برف، یخبندان، دما و باد می‌توانند از عوامل موثر در ظهور فرسایش آبی خاک باشند.

مهمترین خصوصیات باران که در فرسایش و حفاظت خاک اهمیت دارد عبارتند از: مقدار باران، مدت بارندگی، شدت بارندگی، اندازه قطرات باران، توزیع اندازه قطرات باران، سرعت نهایی باران و توزیع بارندگی.

فرسایش حاصل از تگرگ به دلیل جرم زیاد و درشتی دانه‌ها و در نتیجه بالا بودن سرعت سقوط قطرات به مراتب بیشتر از فرسایش ناشی باران‌های شدید است، زیرا سرعت سقوط دانه‌های تگرگ خیلی بیشتر از سرعت سقوط قطرات باران است.

فرسایش حاصل از برف خیلی کمتر از فرسایش ناشی از باران است زیرا برف مدت زیادی در سطح زمین باقی می‌ماند و بلافاصله به صورت آبدوی جاری نمی‌شود.

یخبندان می‌تواند به روش‌های مختلف در فرسایش موثر باشد:

– آب باران و برف وارد شکاف و خلل و فرج شده، در اثر یخبندان منبسط گردیده، فشار زیادی به خاک وارد می‌آورد، در نتیجه یا خاک‌ها را خرد کرده و ذرات ریز زیادی از خاک جدا می‌کند.

– هنگامی که زمین یخ بزند مانع نفوذ آب در داخل خاک می‌شود بنابراین آب باران از یک طرف، به جای نفوذ در خاک به صورت آبدوی جاری می‌شود و ممکن است فرسایش ایجاد کند از طرف دیگر به جای آنکه ذخیره شده، برای رشد گیاهان مورد استفاده قرار گیرد، هرز می‌رود، این عامل خود سبب کاهش پوشش گیاهی که نقش مهمی در جلوگیری از فرسایش دارد، می‌شود.

درجه حرارت نیز از عواملی است که در فرسایش خاک دخالت دارد. اختلاف زیاد درجه حرارت در سردترین و گرمترین ماه موجب خرد شدن سنگ‌ها شده، فرسایش پذیری آن‌ ها را افزایش می‌دهد.

باد با تغییر دادن سرعت قطرات باران و زاویه برخورد آن‌ ها با خاک می‌تواند در فرسایش آبی دخالت داشته باشد. باد همچنین سبب کاهش رطوبت خاک می‌شود و در نتیجه پوشش گیاهی را کاهش داده، شرایط را برای فرسایش فراهم می‌آورد.