فهرست مطالب

عنوان                                                                                                        صفحه

 

چکیده 1

فصل اول: كلیات

1-1 مقدمه. 3

1-2  بیان مسأله. 4

1-3 سوالات تحقیق. 4

1-4 اهمیت و ضرورت تحقیق. 4

1-5 پیشینۀ تحقیق. 5

1- 6 اهداف تحقیق. 5

1- 7 فرضیه های تحقیق. 5

1- 8 حدود و قلمرو تحقیق. 5

فصل دوم:بنیاد نظری

2-1 تعریف لغوی شعر. 7

2-2 تعاریف قدما درباره ی شعر. 7

2-3 تعاریف جدید درباره ی شعر. 8

2-4 معروفترین قالبهای شعر سنتی: 8

2-5 سیر كاربرد قالبهای شعری در برخی از دوره های سبكی تا قرن ششم: 9

2-6 سبك شعر و انواع آن در زبان فارسی.. 11

2-6-1 سبك خراسانی.. 12

2-6-2 سبك آذربایجانی.. 13

2-7 انواع ادبی و سابقه ی آن در شعر فارسی.. 14

2-7-1 تعریف لغوی و اصطلاحی ادب غنائی: 16

2-7-1-1 مضامین و قالبهای شعر غنائی فارسی.. 16

2-8 کاربرد عناصر طبیعت در سبکهای شعر فارسی تا سدهی ششم هجری.. 18

2-8-1 تقسیم بندی طبیعت.. 20

2-9 تصویر. 21

2-9-1 تعریف لغوی تصویر (ایماژ) 21

2-9-2 تعریف معنایی تصویر. 21

2-10 ابزارهای تصویر گرایی از دیدگاه ادبی.. 22

2-10-1 صنایع معنوی.. 22

2-10-1-1 تشبیه. 22

2-10-1-2 حقیقت و مجاز. 23

2-10-1-3 علاقة مجاز مرسل و استعاره 24

2-10-1-4 كنایه. 24

فصل سوم: احوال و آثار حكیم نظامی

3 ـ 1 شرح احوال حکیم نظامی.. 26

3 ـ 2 شخصیت حکیم نظامی.. 27

3 ـ 3 آثار حکیم نظامی.. 27

3 ـ 3 ـ 1 مخزن‌الاسرار. 28

3 ـ 3 ـ 2 خسرو و شیرین.. 28

3 ـ 3 ـ 3 لیلی و مجنون. 29

3 ـ 3 ـ 4 هفت‌پیکر. 29

3 ـ 3 ـ 5 اسکندرنامه. 30

3 ـ 4 سبک حکیم نظامی.. 30

3 ـ 5 وصف طبیعت در شعر حکیم نظامی.. 31

فصل چهارم: بررسی عناصر طبیعت در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی

4 ـ بررسی عناصر طبیعت در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 34

4-1طبیعت زمینی.. 34

4 – 1 -1 آب.. 34

4 ـ 1 ـ 1 ـ 1استفاده از عنصر آب در ساخت تشبیه. 34

4 -1- 1 – 2 استفاده از عنصر آب در ساخت استعاره 39

4 ـ 1-1 ـ 3 استفاده از عنصر آب در ساخت مجاز. 43

4 ـ 1 ـ 1 ـ 4 استفاده از عنصر آب در ساخت کنایه. 44

4 ـ 1 ـ 1 ـ 5  استفاده از عنصر آب در معنای حقیقی.. 45

4-1-2 آتش… 47

4-1-2-1 استفاده از عنصر آتش در ساخت تشبیه. 47

4 ـ1- 2 ـ 2 استفاده از عنصر آتش در ساخت استعاره 49

4 ـ1 ـ 2 ـ 3 استفاده از عنصر آتش در ساخت مجاز. 51

4 ـ1 ـ 2 ـ 4استفاده از عنصر آتش در ساخت کنایه. 51

4 ـ1 ـ 2 ـ 5استفاده از عنصر آتش در معنای حقیقی.. 51

4 ـ1ـ 3 باد. 52

4 ـ1ـ 3 ـ 1 استفاده از عنصر باد در ساخت تشبیه. 52

4 ـ 1-3 ـ 2 استفاده از عنصر باد در ساخت استعاره 54

4 ـ 1-3 ـ 3 استفاده از عنصر باد در ساخت مجاز. 54

4 ـ1ـ 3 ـ 4استفاده از عنصر باد در ساخت کنایه. 55

 

4 ـ1ـ 3 ـ 5استفاده از عنصر باد در معنای حقیقی.. 55

4 ـ1ـ 4 خاک.. 56

4ـ1ـ 4 ـ 1استفاده از عنصر خاک و زمین در ساخت تشبیه. 56

4 ـ1ـ 4 ـ 2 استفاده از عنصر خاک و زمین در ساخت استعاره 56

4 ـ1ـ 4 ـ 3 استفاده از عنصر خاک و زمین  در ساخت مجاز. 59

4 ـ1ـ 4 ـ 4 استفاده از عنصر خاک و زمین در ساخت کنایه. 61

4 ـ1ـ 4 ـ 5 استفاده از عنصر خاک  و زمین در معنای حقیقی.. 61

4 ـ1ـ 5 کوه، دشت و صحرا 63

4 ـ1ـ 5 ـ 1 استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرادر ساخت تشبیه. 63

4 -1- 5 – 2 استفاده از عنصر کوه،دشت و صحرادر ساخت استعاره 65

4 ـ1ـ 5 ـ 3 استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرا در ساخت مجاز. 66

4 -1- 5 -4 استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرادر ساخت کنایه. 67

4 ـ1ـ5 ـ 5  استفاده از عنصر کوه، دشت و صحرا در معنای حقیقی.. 67

4 ـ1ـ 6 زمان. 68

4 ـ1- 6 ـ 1 استفاده از عنصر زمان در ساخت تشبیه. 69

4 ـ1ـ6 ـ 2 استفاده از عنصر زمان در ساخت استعاره 71

4 ـ 6 ـ 3 استفاده از عنصر زمان در ساخت مجاز. 72

4 ـ1ـ6 ـ 4 استفاده از عنصر زمان در ساخت کنایه. 74

4 ـ1- 6 ـ 5 استفاده از عنصر زمان در معنای حقیقی.. 74

4 ـ1ـ 7 ـ سنگ و انواع قیمتی آن. 78

4 ـ 1ـ7 ـ 1 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت تشبیه. 78

4 ـ1ـ 7 ـ 2 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت استعاره 81

4 ـ1ـ 7 ـ 3 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت مجاز. 85

4 ـ1ـ 7 ـ 4 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن و صدف در ساخت کنایه. 86

4 ـ1ـ 7 ـ 5 ـ استفاده از عنصر سنگ و انواع قیمتی آن در معنای حقیقی.. 87

4 ـ1ـ 8ـ درخت.. 89

4 ـ1ـ 8 ـ 1 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت تشبیه. 89

4 ـ1ـ 8 ـ 2 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت استعاره 92

4 ـ1ـ 8 ـ 3 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت مجاز. 95

4 ـ1ـ 8 ـ 4 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در ساخت کنایه. 96

4 ـ1ـ 8 ـ 5 ـ 1 ـ استفاده از عنصر درختان و باغ در معنای حقیقی.. 96

4 ـ1ـ 9 ـ گلها و رستنیهای دیگر. 97

4 ـ1ـ 9 ـ 1 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنی‌ها در ساخت تشبیه. 97

4 ـ1ـ 9 ـ 2 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در ساخت استعاره 103

4 ـ1ـ 9 ـ 3 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در ساخت مجاز. 109

4 ـ1ـ9 ـ 4 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در ساخت کنایه. 112

4 ـ1ـ 9 ـ 5 ـ استفاده از عنصر گلها و رستنیها در معنای حقیقی.. 113

4 ـ1ـ 10 ـ میوه‌ها 113

4 ـ1ـ 10 ـ 1 ـ استفاده از عنصر میوه در ساخت تشبیه. 114

4 ـ1ـ 10 ـ 2 ـ استفاده از عنصر میوه در ساخت استعاره 116

4 ـ1ـ 10 ـ 3 ـ استفاده از عنصر میوه در ساخت مجاز. 118

4 ـ1ـ 10 ـ 4 ـ استفاده از عنصر میوه در معنای حقیقی.. 118

4 ـ1ـ 11 ـ حیوانات.. 118

4 ـ1ـ 11 ـ 1 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت تشبیه. 118

4 ـ1ـ 11 ـ 2 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت استعاره 123

4 ـ1ـ 11 ـ 3 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت مجاز. 125

4 ـ1ـ 11 ـ 4 ـ استفاده از عنصر حیوانات در ساخت کنایه. 126

4 ـ1ـ 11 ـ 5 ـ استفاده از عنصر حیوانات در معنای حقیقی.. 127

4 ـ1ـ 12 ـ پرندگان و حشرات.. 129

4 ـ 1 ـ 12 ـ1ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت تشبیه. 129

4 ـ1ـ 12 ـ 2 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت استعاره 134

4 ـ1ـ 12 ـ 3 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت مجاز. 136

4 ـ1ـ 12 ـ 4 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در ساخت کنایه. 137

4 ـ1ـ 12 ـ 5 ـ استفاده از عنصر پرندگان و حشرات در معنای حقیقی.. 137

4 ـ 2 ـ طبیعت فلکی.. 138

4 ـ 2 ـ 1 ـ عناصر فلکی.. 138

4 ـ 2 ـ 1 ـ 1 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت تشبیه. 138

4 ـ 2 ـ 1 ـ 2 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت استعاره 144

4 ـ 2 ـ 1 ـ 3 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت مجاز. 149

4 ـ 2 ـ 1 ـ 4 ـ استفاده از عناصر فلکی در ساخت کنایه. 152

4 ـ 2 ـ 1 ـ 5 ـ استفاده از عناصر فلکی در معنای حقیقی.. 153

پنجم:نتیجه گیری و پیشنهادات

نتیجه گیری و پیشنهادات.. 155

منابع. 161

 

 

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                                 صفحه

جدول 1 : میزان فراوانی عناصر طبیعت در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 156

جدول2- میزان فراوانی عناصر زمینی بی جان در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 157

جدول 3 : میزان فراوانی عناصر زمینی جاندار در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون. 158

جدول 4 : میزان فراوانی عناصر فلكی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون. 158

جدول5: میزان فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی و حقیقی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون  159

جدول6: میزان فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی در چهار ساخت (تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه) در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون. 160

عنوان                                                                                                                          صفحه 

نمودار 1- درصد فراوانی طبیعت در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 156

نمودار 2- درصد فراوانی عناصر زمینی بی جان دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 157

نمودار 3- درصد  فراوانی عناصر زمینی جاندار در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی.. 158

نمودار4- درصد فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی وحقیقی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون  159

نمودار5: درصد فراوانی کاربرد عناصر طبیعت در معنای غیر حقیقی در چهار ساخت (تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه) در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون   160

    چکیده

طبیعت به عنوان یکی از بهترین عناصر تصویر‌ساز همواره مورد توجه هنرمندان و شاعران بوده ،اگر چه شیوۀ استفاده ازآن در دوره های مختلف با هم تفاوت داشته است ، ارتباطی که شاعران با طبیعت اطراف خود برقرار می کنند تصاویری که نشان دهندۀ هنر شاعر است را موجب می شود ، نظامی نیز یکی از شاعرانی است که طبیعت جزء مهم­ترین عناصر تصویرساز در شعر اوست، وی از عناصرطبیعت در اشعار خود، برای هر چه زیباتر ساختن کلام و بیان اندیشه­­های خود به خواننده، استفاده می کند و به وسیله آن تصاویری را که عموم مردم هر روزه با آن روبرو هستند اما توجهی به آن ندارند، با هنر تصویر آفرینی خود خلق می کند و به این شیوه ذهن مخاطبان را با تصاویر نو و بکر خود آشنا می سازد. در این پایان نامه ، طبیعت و عناصرآن و کاربردهای شاعرانه كه در بیان اندیشه و تصویرآفرینی(صورخیال) در دو مثنوی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون بررسی شده است. نتیجه آن­که نظامی ازعناصر طبیعت بیشتر در معنای غیر حقیقی نسبت به معنای حقیقی بهره برده و در اشعارش به عناصر زمینی بیشتر از عناصر فلکی نظر داشته و از آنها استفاده کرده است، و در این میان پرکاربردترین صنعت در ساخت صورخیال و تصویرآفرینی شاعر تشبیه است.

کلید واژه ­ها : طبیعت، نظامی، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، صورخیال

 

مقدمه

پیوند بین انسان و طبیعت ارتباطی جاودانی و ناگسستنی است؛ این ارتباط سبب شده تا شاعران نیز بیش از هر چیز دیگر از آن الهام گرفته و سروده­های خود را به تصویرهای رنگارنگ طبیعت مزیّن و مخاطبانِ اشعارِ خود را به گشت و گذار در این تصاویر زیبا دعوت کنند. نگاهی هرچند گذرا به اشعار شاعران پارسی زبان در نخستین ادوار شعر فارسی، بیانگر میزان توجه این گویندگان به طبیعت است. البته این امر چیزی نیست که محدود به آن دوره باشد و آثار آن را در همه­ی دوران حیات ادبی این سرزمین به خوبی می­توان شاهد بود چنانکه در تمام قالب­های شعریِ شعرای قرن ششم با انواع مضامین دیده می­ شود. نظامی نیز یکی از شاعرانی است که از وصف های طبیعت برای هرچه زیباتر شدن کلامش و انتقال معنا به مخاطب بهره­ی فراوانی برده است و با آوردن مظاهر گوناگون آن همچون گل­ها، درختان و انواع میوه­ ها و حیوانات و… تصاویر بکر و زیبا را پیش روی خواننده­ی آثار خود قرار می­دهد که با گذر زمان هیچ گاه دچار کهنگی و فرسودگی نخواهد شد. در این پایان نامه ابتدا عناصر طبیعت از دو منظومه­ی خسرو و شیرین و لیلی و مجنون استخراج شده و پس از تقسیم ­بندی به کاربرد­های این عناصر توسط نظامی پرداخته شده است.شایان ذکر است که عناصر طبیعی این دو منظومه در کنار هم مورد بررسی قرار گرفته و با یکدیگر مقایسه نشده است؛ این پایان نامه در پنج فصل به شرح زیر تدوین گردیده است:

فصل اول : با عنوان کلیات تحقیق و فصل دوم : دربارۀ بنیاد نظری پایان نامه که شامل تعاریف مباحث اساسی و بنیادی است. فصل سوم : معرفی احوال، آثار و سبک نظامی و فصل چهارم : در این فصل عناصر و تصاویر موجود در دو اثر (خسرو وشیرین و لیلی و مجنون) که نظامی به­ طور کلی از طبیعت گرفته است استخراج و کاربرد شاعر از طبیعت و عناصر آن که برای القاء مفاهیم و مقاصد خود و هم­چنین تصویر آفرینی استفاده کرده ، مورد بررسی و تحلیل و تجزیه قرار گرفته است. فصل پنجم : این فصل شامل نتیجه گیری، جداول و نمودارهاست.

در این پایان نامه از کتاب خسرو وشیرین و لیلی و مجنون به تصحیح حسن وحید دستگردی استفاده شده است.  تعدادی از ابیات به عنوان شاهد مثال آورده شده و بقیه‌ی آنها برای پرهیز از حجیم شدن پایان‌نامه در آخر هر بخش ارجاع داده خواهد شد و در قسمت ارجاعات به جای خسرو و شیرین از حرف اختصاری (خ) و به جای لیلی و مجنون از حرف اختصاری (ل) استفاده شده است.در قسمت ارجاع تشبیهات ، چون بیشتر تشبیهات از نوع گسترده هستند برای کوتاه شدن ارجاعات این نوع تشبیه بدون ذکر نام و ففط مشبه به آنها ذکر شده و تشبیهات مرکّب، بلیغ اضافی، مضمر و تفضیل با ذکر نام و مشبه به ذکر شده است.

1-2  بیان مسأله

طبیعت از گذشته تا به حال مورد توجه هنرمندان از جمله شاعران بوده است، زیرا اولین چیزی که هرانسان در زندگی خود درک کرده و خود را در آن می­بیند طبیعت است.البته نگاه هر شخص به طبیعت نسبت به شخص دیگر متفاوت است،چه بسا افراد عادی هر روزه از کنار عناصر طبیعت می­گذرند اما به آن توجه نمی­ کنند اما یک هنرمند یا شاعر به هرکدام از این عناصر با دیدی هنرمندانه می­نگرد و از آن­ها تصاویری بکر و زیبا خلق می­ کند.یکی از این هنرمندان نظامی گنجوی است، که وصف طبیعت یکی از ویژگی­های شعر اوست. این پایان نامه سعی بر آن دارد که انواع عناصر طبیعت مورد استفادۀ نظامی در دو اثر خسرو و شیرین و لیلی و مجنون را بررسی کند و پر بسامدترینِ این عناصر را در این دو منظومه نشان دهد، و نقش عناصر طبیعت در صور خیالِ شاعر را و پرکاربردترین آن را مشخص نماید.

روش گردآوری اطلاعات پایان نامه ، کتابخانه­ای و روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است. روش تجزیه و تحلیل بدین صورت است، ابتدا تمام ابیاتی که در برگیرنده­ی عناصر طبیعت در دو منظومه است استخراج شده ، سپس با توجه به سؤالات مطرح شده، هر یک از ابیات، مورد بررسی قرار گرفته است.

1-3 سوالات تحقیق

پرسش اصلی این تحقیق آن است که :

طبیعت در مثنوی­های خسرو و شیرین و لیلی و مجنون چه نقشی ایفا می­ کند؟

و پرسش­های دیگر تحقیق عبارتند از :

1- نظامی در خسرو و شیرین و لیلی و مجنون از چه عناصر طبیعی استفاده کرده است؟

2- پرکاربردترین عناصر طبیعت در دو مثنوی نظامی کدامند؟

3- شاعر از عناصر طبیعت در کدام ساخت صور­خیال بهرۀ بیشتری برده است؟

1-4 اهمیت و ضرورت تحقیق

با توجه به اینکه تا کنون تحقیق جامع و کاملی که تمام عناصر طبیعت را در دو مثنوی خسرو وشیرین و لیلی و مجنون مورد بررسی قرار نداده است؛ این پایان نامه و نتایجی که به دست خواهد آمد، مورد توجه خواهد بود.

1-5 پیشینۀ تحقیق

کتاب­ها و مقالات مطالعه شده نشان می­دهد که دربارۀ عناصر طبیعت در خمسۀ نظامی صورت گرفته است.که می­توان به این آثار اشاره کرد:

1 -آقای دكتر مظاهر نیكخواه در فصلنامة ادبیات فارسی (علمی-پژوهشی) پاییز و زمستان 1388 به تحریر مقاله ای تحت عنوان تناسب تصاویر طلوع و غروب با موضوع حكایت در آثار نظامی گنجوی پرداخته است كه در آن به تصویرسازی هایی كه نظامی درباره طلوع و غروب كرده است با آوردن شواهدی از آنها اشاره می كند.

2-تصاویر خیال در خسرو و شیرین نظامی نوشتة دکتر محمد جاویدی صبّاغیان که در کتاب مجموعه مقالات همایش نظامی توسط دکتر ثروت آورده شده است ، با بیانی اجمالی به بررسی انواع تصاویر خیال در منظومة خسرو وشیرین نظامی پرداخته که یکی از آن ها تصویر مظاهر طبیعت است.

3- دكتر بهروز ثروتیان نیز در كتاب اندیشه های نظامی گنجوی به توصیفات و تصویرسازی در اشعار نظامی پرداخته است.

1- 6 اهداف تحقیق

 

عنوان                                                                                                    صفحه

فصل اول: مقدمه و کلیات

مقدمه. 3

1-1 بیان مسأله. 4

1-2 سوالات تحقیق.. 5

1-3 فرضیه‏های تحقیق.. 5

1-4 اهمیت وضرورت تحقیق.. 6

1-5 پیشینه تحقیق.. 6

1-6 اهداف تحقیق.. 7

1-7 تعاریف واژه‏های کلیدی.. 7

1-8 حدود وقلمرو تحقیق.. 8

1-9. روش تحقیق.. 8

فصل دوم: بنیاد نظری

2-1 ادبیات داستانی.. 10

2-1-1 انواع ادبیات داستانی.. 11

2-1-1-1 داستان. 15

2-1-1-2 قصه. 17

2-1-2 تفاوت داستان كوتاه وقصه. 18

2-2 عناصرداستان.. 19

2-2-1 طرح (پیرنگ) 19

2-2-1-1 انواع طرح (پیرنگ) 20

2-2-1-1-1 پیرنگ بسته. 21

2-2-1-1-2 پیرنگ باز. 21

2-2-1-2 عناصرساختاری طرح (پیرنگ) 22

2-2-2 شخصیت.. 27

2-2-2-1 انواع روش‏های شخصیت پردازی.. 29

2-2-2-2 انواع شخصیت از نظر تحول‏پذیری (ایستا / پویا) 30

2-2-2-3 انواع شخصیت از نظرمیزان کمال (ساده / جامع) 31

2-2-2-4 انواع شخصیت از نظرکاربرد. 33

2-2-3 گفت‏وگو. 35

2-2-3-1 انواع گفت‏وگو. 36

2-2-3-1-1 گفت‏‏وگوی دو طرفه. 36

2-2-3-1-2 گفت‏وگوی تک گویی (درونی) 36

2-2-4 لحن.. 38

2-2-4-1 انواع لحن گفتاری شخصیت‏ها 40

2-2-5 زاویه دید (زاویه روایت) 40

2-2-5-1 انواع زاویه دید. 42

2-2-6 توصیف… 46

2-2-6-1 توصیف صحنه وصحنه‏پردازی.. 47

2-2-6-1-1 وظایف صحنه. 48

2-2-6-1-2 اجزای صحنه. 48

2-2-6-2 توصیف شخصیت‏ها 49

2-3 عناصرقصه. 50

2-3-1 راوی.. 51

2-3-2 شخصیت‏ها در قصه‏ها 51

2-3-3 زمان و مکان در قصه. 52

2-4 ولادیمیر پراپ و عناصرخویشکاری.. 53

فصل سوم: شرح  حال شاعر، آثار و سبک

3- شرح حال شاعر، آثاروسبک… 58

3-1 زندگی‏نامه سلمان ساوجی.. 58

3-2 آثار. 63

3-3 سبک و اندیشه. 67

3-4 پیشروان و پیروان.. 69

فصل چهارم: بررسی و تحلیل مثنوی جمشید و خورشید

4 بررسی وتحلیل مثنوی «جمشیدوخورشید» 75

4-1 خلاصه اثر «جمشیدوخورشید». 75

4-2 بررسی عناصرداستان.. 84

4-2-1 طرح (پیرنگ) 84

4-2-1-1 عناصرساختاری طرح. 84

 

4-2-1-1-1 شروع و گره افکنی.. 84

4-2-1-1-2 بحران. 85

4-2-1-1-3 کشمکش و ناپایداری.. 85

4-2-1-1-4 گسترش… 88

4-2-1-1-5 تعلیق (هولوولا) 88

4-2-1-1-6 نقطه اوج. 89

4-2-1-1-7 گره گشایی.. 90

4-2-2 شخصیت‏پردازی.. 90

4-2-2-1 شخصیت از نظرماهیت (انسانی و غیرانسانی) 90

4-2-2-2 از نظر تحول‏پذیری (ایستا / پویا) 91

4-2-2-3 از نظرمیزان کمال شخصیت (ساده / جامع) 92

4-2-2-4 از نظرکاربرد. 93

4-2-2-5 از نظر نقش داستانی.. 93

4-2-2-5-1 شخصیت اصلی.. 93

4-2-2-5-2 شخصیت مخالف… 94

4-2-2-5-3شخصیت همراز. 95

4-2-2-5-4 شخصیت زمینه. 97

4-2-2-5-5 شخصیت مقابل. 98

4-2-3 گفت‏وگو. 98

4-2-3-1 گفت‏وگوی دوطرفه. 98

4-2-3-2 گفت‏وگوی تک گویی (درونی) 101

4-2-3-3 گفت‏وگوی تک گویی (نمایشی) 102

4-2-4 لحن.. 102

4-2-4-1 لحن گفتاری شخصیت‏ها 103

4-2-5 زاویه دید. 107

4-2-6 توصیف… 107

4-2-6-1 توصیف صحنه پردازی.. 107

4-2-6-2 توصیف شخصیت‏پردازی.. 109

4-3 بررسی عناصر قصه. 112

4-3-1 شروع و پایان قصه. 112

4-3-2 شخصیت‏ها در قصه. 113

4-3-3 زمان و مکان درقصه. 114

4-3-4 عوامل خرق عادت در قصه. 114

4-3-5 بررسی شخصیت‏ها براساس نظریه پراپ.. 118

4-3-5-1 وضعیت آغازین (تعیین زمان ومکان) 118

4-3-5-2 ترکیب خانواده 119

4-3-5-3 رفاه و بهزیستی.. 120

4-3-5-4 قهرمان آینده 121

4-3-5-5 نهی و تحذیر. 121

4-3-5- 6نقض و شکستن نهی.. 122

4-3-5-7 نخستین پدیدار شدن شریر. 122

4-3-5-8 پرس و جو و خبرگیری.. 123

4-3-5-9 فریب‏های شریر. 124

4-3-5-10 مصیبت‏مقدماتی.. 125

4-3-5-11 واکنش قهرمان. 125

4-3-5-12 شرارت.. 126

4-3-5-13 صورناپدیدشدن شریر. 126

4-3-5-14 لحظه ربطی.. 127

4-3-5-15 پدیده‏هایی که با قهرمان همراه است.. 128

4-3-5-16 هدف و مقصد قهرمان. 130

4-3-5-17 شیوه وارد شدن در قصه. 130

4-3-5-18 مقدمات برای انتقال عامل جادویی.. 130

4-3-5-19 تدارک.. 131

4-3-5-20 پدیدار شدن شاهزاده خانم در قصه. 132

4-3-5-21 پیروزیافتن بر شریر. 132

4-3-5-22. تغییرشکل. 132

4-3-5-23 عروسی.. 133

4-3-6 عناصریاری‏دهنده به شخصیت‏ها درجهت خویشکاری آن‏ها 134

4-4 خویشکاریبراساسنظریهپراپ.. 135

فصل پنجم: نتیجه‏گیری

5 نتیجه‏گیری.. 146

5-1 پیشنهاد. 146

فهرست منابع. 147

چکیده انگلیسی.. 153

چکیده

تاریخ داستان‏نویسی در ایران سابقه طولانی دارد. هنری که بسیار ارزشمند و بزرگ است و تأثیر اجتماعی چشمگیر و عمیقی به همراه دارد. ادبیات داستانی به آثار روایتی منثور که از ماهیت تخیلی برخوردار باشد و غالباً به قصه، داستان، رمان و انواع وابسته به آن‏ها گفته می‏شود. داستان نقل وقایع است به ترتیب توالی زمان و قصه به هر داستان منقول چه شعر و چه نثر گفته می‏شود. در داستان ترتیب حوادث، واقعی و تاریخی یا ساختگی است اما عموماً بنیاد قصه‏ها بر حوادث غیرواقعی و خارق‏العاده گذاشته شده است. در این تحقیق سعی شد که در مثنوی «جمشید و خورشید» سلمان ساوجی از شعرای بزرگ، خاصه از قصید‏ه‏سرایان ممتاز ادب فارسی است عناصر قصه و داستان که هر دو در آن وجود دارد و شخصیت‏های این اثر براساس خویشکاری پراپ مورد بررسی قرار گیرد و نتایج بررسی‏ها در این اثر نشان داد، اثر مزبور از طرحی ساده و بدیع برخوردار است و از مهم‏ترین عناصر قصه در این مثنوی حوادث خارق‏العاده – ایستایی شخصیت‏ها و سفرهای مخاطره‏آمیز قهرمان در آن دیده می‏شود. داستان این مثنوی به طور دقیق در حیطه‏ی یک نوع از انواع قصه نمی‏توان قرار داد بلکه آمیخته‏ای از قصه پریان و قصه عاشقانه است و از انواع شخصیت‏ها براساس نظریه پراپ شخصیت‏های جستجوگر(قهرمان) جستجو شونده – شریر و از انواع کارکردهای شخصیت‏ها، کمبود شرارت، حل مسأله در این اثر قابل درک و شناسایی هستند.

کلید واژه‏ها: داستان، قصه، سلمان ساوجی، مثنوی جمشید و خورشید، پراپ، خویشکاری

مقدمه

ادبیات به هر اثر ادبی شکوهمندی که در آن عامل تخیل دخیل باشد، گفته می‏شود و با جهان واقع ارتباط معناداری نیز دارد. به عبارتی به مجموعه تظاهرات هنری هر قوم که در قالب کلام ریخته شده باشد، ادبیات آن قوم یا ملّت به شمار می‏آید و رد واقع ادبیات هر قوم الزاماً به تار و پود گذشته و حال آن قوم وابسته است، به همین سبب تا حد زیادی به فرهنگی که آفریننده‏ی آن است، اختصاص دارد. بنابراین ادبیات منعکس‏کننده افکار، عقاید و مسائل قومی است که خالق آن است.

ادبیات داستانی شامل قصه، رمانس، رمان، داستان کوتاه و آثار وابسته به آن‏هاست. به آثاری که در آن‏ها تأکید بر حوادث خارق‏العاده بیشتر از تحول و پرورش آدم‏ها و شخصیت‏هاست. به عبارتی بافتی ساده دارند و حوادث، علت و معلولی نیستند، قصه می‏گویند و داستان روایتی است منثور از بازآفرینی وقایعی درباره اشخاص به‏گونه‏ای که سبب انتظار و صمیمیت باشد و خصلت بارز آن این است که بتواند ما را وادار کند بخواهیم بدانیم بعد چه اتفاقی می‏افتد.

اما هر آنچه داستان را بازگو می‏کند یا نمایش می‏دهد روایت نام دارد و داستان‏ها درباره‏ی حوادثی هستند که در تعریف برای مردم، حیوانات و هرچیز دیگری اتفاق افتاده‏اند یا اتفاق می‏افتند. روایت نه تنها در داستان و قصه بلکه در اسطوره، افسانه، حکایت اخلاقی، تراژدی، کمدی، حماسه، تاریخ، کتاب مصور، خبر، نقاشی و … حضور دارد.

ملک الشعرا خواجه جمال‏الدین سلمان بن خواجه علاء‏الدیم محمد ساوجی معروف به «سلمان ساوجی» از شعرای بزرگ، خاصه از قصیده سرایان ممتاز ادب فارسی است که یکی از مهم‏‏ترین آثار او که در نوع روایتی قرار می‏گیرد مثنوی «جمشید و خورشید»او است.

عناصر داستان و قصه در این نثر بررسی شده و میزان نزدیکی این اثر به داستان و قصه سنجیده شده است و همچنین شخصیت‏های این اثر براساس نظریه خویشکاری پراپ مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

پراپ در کتاب قصه‏های پریان به توصیف قصه‏ها براساس اجزای سازنده‏ی آن‏ها و روابط متقابل این اجزا پرداخته است. پراپ پس از تجزیه و تحلیل صد قصه از قصه‏های روسی به سی و یک خویشکاری دست یافته است. او معتقد است می‏توان قصه‏های عامیانه و حتی رمانس‏ها را نیز با این الگو تجزیه و تحلیل کرد.

و از قصه پریان پراپ تنها عناصر خویشکاری او را در این پژوهش مورد استفاده قرار دادیم.

تدوین این پایان‏ نامه در 5 فصل، به شرح ذیل است:

فصل اول با عنوان کلیات تحقیق، فصل دوم که در آن مبانی نظری تحقیق شرح و توصیف شد. فصل سوم، شرح احوال و آثار سلمان ساوجی، سبک و اندیشه‏ی او که بیش از همه در مورد مثنوی جمشید و خورشید مورد بررسی قرار می‏گیرد. فصل چهارم به بررسی عناصر قصه و داستان در مثنوی جمشید و خورشید سلمان ساوجی پرداخته شده است. فصل پنجم که نتیجه‏گیری، پیشنهاد و منابع را تشکیل می‏دهد.

متون اصلی تحقیق در این پایان‏ نامه عبارتند از: کتاب کلیات سلمان ساوجی براساس نظریه «ریخت شناسی قصه‏های پریان» از ولادیمیر پراپ بررسی شده است.

1-1. بیان مسأله

ملک الشعرا خواجه جمال الدین سلمان بن خواجه علاء الدین محمد ساوجی معروف به «سلمان ساوجی» از شعرای بزرگ، خاصه از قصیده‏سرایان ممتاز ادب فارسی است که ولادت وی در اوایل قرن هشتم در حدود سال (709 ه) در شهر ساوه اتفاق افتاده است. کلیات دیوان، فراق‏نامه، قصیده بدیع‏الاسرار و مثنوی جمشید و خورشید از آثار او می‏باشد. سلمان در مثنوی گویی نیز چیره و تواناست و شاهد بر این مدعا دو اثر وی در این زمینه یعنی «فراق‏نامه» و «جمشید و خورشید» است. وی در مثنوی گویا می‏خواسته طرحی نو دراندازد و در مثنوی «جمشید و خورشید» با وارد کردن قالب‏های غزل و قطعه و رباعی و دو بیتی در ضمن و لابه‏لای این مثنوی تا حدودی به هدف خود دست یافته است. سلمان این مثنوی را در جمادی الثانی سال (763 ه) به نام اویس ایلکانی (757 -776 ه) ساخته است؛ چنان‏که خود شاعر در پایان داستان بدین امر اشاره می‏کند و می‏گوید:

 

 

 

 

 

 

 

فهرست مطالب                                                                      صفحه

چکیده                                                                                     1

مقدمه                                                                                      2

فصل اول(کلیات تحقیق)                                                             

بیان مساله                                                                                 4

ضرورت واهمیت مساله                                                                6

اهداف تحقیق                                                                             7

فرضیه تحقیق                                                                             7

تعریف مفاهیم                                                                          7

روش پژوهش                                                                          8

روش های جمع آوری اطلاعات                                                      8

سازماندهی تحقیق                                                                       9

فصل دوم(مروری برادبیات تحقیق)

سابقه وفواید فرهنگ مردم                                                             11

معرفی روستای دشتاب                                                                12

آب وهوا واقلیم                                                                          12

موقعیت جغرافیایی                                                                     13

ویژگی های ساختاری                                                                  13

مناطق دیدنی،تاریخی وطبیعی                                                        13

مجموعه قلعه های تاریخی دشتاب                                                   14

سوغات                                                                                   15

اقتصاد                                                                                    15

کشاورزی                                                                                15

دامپروری                                                                                16

حمل ونقل                                                                                16

روستاهاوآبادی ها                                                                       16

فصل سوم روش تحقیق(روش میدانی)

روش های میدانی                                                                    19

افرادی که با آنها کار نموده ام                                                      20

فصل چهارم (یافته های تحقیق)

مراسم عروسی از طلبونی تاعقد                                                      22

عزاها وسوگ ها                                                                        28

لالایی های دشتاب                                                                      30

نقش پدر درلالایی                                                                       32

لالایی آرزوهاوآرمانها                                                                 33

دوبیتی ها                                                                                45

 

آبادون ها                                                                                 61

داستان ها                                                                                 66

ضرب المثل ها                                                                         70

چیستان ها                                                                                71

واژه ها وکلمات                                                                         72

انواع بازی ها                                                                           128

1-بازی های نمایشی                                                                   128

2-بازی های ورزشی                                                                  128

3-بازی های ذهنی-تجسمی                                                           129

1-1-چوب بازی                                                                        129

1-2- دستمال بازی                                                                     131

2-1- گوبازی                                                                           132

2-2- سکلوبازی                                                                        133

2-3- سنگ کهنی                                                                      135

2-4- طناب کشی                                                                       136

2-5- لپربازی                                                                        137

3-1- کورپتنگ شاهو                                                                 138

3-2- قله بازی                                                                          139

3-4- عارسوبازی                                                                      141

4-4- دستمال پشتی                                                                    142

4-5- عاشقوبازی                                                                       143

فصل پنجم(نتیجه گیری)

نتیجه گیری                                                                          146

منابع ماخذ                                                                             147

چکیده

فرهنگ وادبیات عامه میراث ماندگارگذشتگان ماست که امروز نسل جوان ونوجوان کشور بایستی در ابعاد گوناگون آن را شناسایی وحفظ کنند. فرهنگ وادبیات عامه ایران به دلیل نقش آفرینی ادب دوستان وفارسی زبانان شیرین ودلپسند است

اینجانب به پیشنهاد استاد فرزانه ام جناب دکترهوشمنداسفندیارپور براین شدم تا آثار فرهنگی وادبی منطقه دشتاب را که موطن اصلی من است با راهنماییهای ایشان جمع آوری نموده وبه زادگاه خودم خدمتی نمایم.

یکی از ویژگی های حرکت علمی وپژوهشی من در این برنامه آشنایی با فرهنگ وادبیات مردم منطقه بود زیرا موجب گردید تا در تمام آبادی ها وسکونت گاه های منطقه حضور پیدا کنم وشاهد برگزاری مراسم محلی باشم این امر موجب آگاهی من از آداب ورسوم-ویژگی های فرهنگی وادبی،اقتصادی، اجتماعی، دینی وفرهنگی مردم شد واز بسیاری رخدادها واتفاقات وبرنامه های عمومی آگاهی یافتم وهمین آگاهی برای پرداختن به موضوع تحقیق وشناسایی افرادوموضوعات فرهنگی مرا یاری کرد. از معایب حرکت پژوهشی وعلمی من نیز شتاب زدگی برای رسیدن به زمان دفاع پایان نامه،محدودیت زمانی توام با حجم شدید فعالیت های کاری بود که عقیده دارم کار انجام شده همه قابلیت های فرهنگی وادبیات عامه منطقه را پوشش نداده است پژوهش حاضر مشتمل بر پنج فصل می باشدکه فصل اول آن (کلیات تحقیق)، فصل دوم (مروری برادبیات تحقیق)،( فصل سوم روش تحقیق(روش میدانی))، فصل چهارم(یافته های تحقیق) ،   فصل پنجم(نتیجه گیری)،

درپایان پس از سپاس بی کران الهی از تمام کسانی که برای تدوین این مجموعه مرا یاری کرده اند تقدیر وتشکر می نمایم وامیدوارم ضعف نگارشی وکاستی های علمی اینجانب را با اندیشه خردمندانه خویش مورد بخشش قرار داده وبرای اصلاح آن درآینده همراهی فرمایند.

 

واژگان کلیدی:ادبیات عامه،دشتاب،لالایی ها  

مقدمه

نگاهی از بام تیره وهوس آلودسده بیستم به گذشته ، جهان را پهنه دگرگونی های بی شمار نشان میدهد؛دگرگونیهایی كه گاه نابودی و نامرادی ، وزمانی ، امید و كامروایی به ارمغان آورده وپرونده زندگی انسان را از لحظه های زشت و زیبا آكنده است. بررسی فراز ونشیب های تاریخ،بشررابدین حقیقت رهنمون میكند كه پدیده های خوب و بد جوامع انسانی ، چیزی جز بازتاب فرهنگها نیست. به عبارت دیگر،فرهنگ،خاستگاه همه پیشرفتها،نوآوریها یا همه عقب ماندگی ها به شمارمی آید.فرهنگ و ادبیات عامه میراث ماندگار گذشتگان ماست که امروز نسل جوان ونوجوان کشور بایستی در ابعاد گوناگون آن را شناسایی و حفظ نمایند .با توجه به این که شناخت آداب و رسوم وباورهای عامیانه هر روستا نشان از هویت فرهنگی آن روستا می باشد . روستای دشتاب از قدمت فرهنگی بسیار طولانی برخوردار می باشد. و هنوز در این روستا شاهد آن هستیم که ارزشها وباورها توسط پدران و گذشتگان نسل به نسل انتقال یافته و با توجه به مدرن شدن جامعه امروزی هنوز شاهد برجای ماندن بسیاری از اداب رسوم واصلاحات گذشته در میان نسل جوان هستیم  ما در این پژوهش سعی داریم . با بررسی وشناخت اصلاحات و اداب و رسوم منطقه دشتاب به نوعی انتقال دهنده این ارزشها و باورها به نسل جدید باشیم زیرا لازم است فرهنگ عامیانه هر منطقه حفظ شود . چرا که به عنوان شناسنامه آن منطقه محسوب می گردد.این پژوهش به  بررسی فرهنگ و آداب ورسوم منطقه دشتاب می پردازد.

بیان مسأله

از آنجا كه شناخت و هویت یک قوم ریشه در فرهنگ، آداب ورسوم وسنن مختلف آن قوم دارد برای شناسایی ومعرفی هر گروه می بایست به سراغ فرهنگ آن گروه رفت. به گواهی وشهادت شیوه زندگی وپیروی كردن انسان از طبیعت و وضعیت اقلیمی و آب وهوایی وتحمل سختیها و خشونت های طبیعت ودر عین حال دسترسی به منابع طبیعی واقلیمی یكی از شیوه های متداول زندگی اجتماعی انسان در نقاط مختلف جهان از جمله كشور ایران می باشد. انسان قبل از اینكه سكونتگاه مناسبی برای ادامه حیات خویش بر گزیند به حركت در اقصی نقاط زمین پرداخته تا بهتربتواند نیازهای مختلف خود را برآورده سازد. وبا پیشرفت های علمی وصنعتی ودر نتیجه چیرگی انسان بر طبیعت كم كم در یک نقطه

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                   صفحه

چکیده………………………………………………………………………………………………………………. 1

فصل اول: مقدمه و کلیات

1- کلیّات…………………………………………………………………………………………………………. 3

1-1- مقدّمه …………………………………………………………………………………………………….. 3

1-2- بیان مسأله………………………………………………………………………………………………… 6

1-3- سوالات تحقیق………………………………………………………………………………………….. 8

1-4- اهداف و ضرورت‌های اجرایی تحقیق……………………………………………………………… 8

1-5- پیشینة تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 9

1-6- فرضیه‌های تحقیق………………………………………………………………………………………. 9

1-7- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 10

1-8- تعاریف واژه‌های کلیدی………………………………………………………………………………. 10

1-9- حدود و قلمرو تحقیق…………………………………………………………………………………. 11

فصل دوم: معرفی و شرح آثار و احوالات مسعود سعد

2- شرح احوال و آثار مسعود سعد سلمان…………………………………………………………………. 12

2-1- اوضاع ادبی و فرهنگی ایران در دوره‌ی غزنویان………………………………………………… 13

2-2- معرفی مسعود سعد سلمان ……………………………………………………………………………  18

2-2-1- سبک شعری…………………………………………………………………………………………. 19

2-2-2- آثار مسعود سعد…………………………………………………………………………………….. 19

2-3- ممدوحان اشعار مسعود سعد…………………………………………………………………………. 20

فصل سوم: فرهنگ و باورهای عامیانه

3- فرهنگ و باورهای عامیانه………………………………………………………………………………… 23

3-1- مفاهیم فرهنگ…………………………………………………………………………………………… 24

3-1-1- فرهنگ و رابطه آن با فولکلور…………………………………………………………………… 26

3-2- فرهنگ عامه……………………………………………………………………………………………… 26

3-2-1- تعریف و ویژگی‌ها…………………………………………………………………………………. 26

3-2-2- تاریخچة فرهنگ عامه …………………………………………………………………………….. 27

3-2-3- سابقة فرهنگ عامه در ایران………………………………………………………………………. 28

3-2-3-1- گذری بر تاریخ گردآوری فرهنگ عامه در ایران………………………………………… 30

3-3- فرهنگ عامه، باورها و عقاید…………………………………………………………………………. 34

3-3-1 – خرافات……………………………………………………………………………………………… 35

3-3-2- نبرد علم با خرافات………………………………………………………………………………… 36

3-3-3- اسطوره………………………………………………………………………………………………… 37

3-3-4- افسانه ها و قصه ها………………………………………………………………………………… 38

3-3-5- مثل ها ………………………………………………………………………………………………… 43

3-6- مبدأ پیدایش باورها و علل گرایش به آن‌ ها……………………………………………………….. 44

3-6-1- تاریخچة باورها و خرافات……………………………………………………………………….. 44

3-6-2- علل گرایش انسان به باورهای عامیانه………………………………………………………….. 45

3-7- بررسی تحول باورهای عامیانه در اقوام ایرانی……………………………………………………. 46

3-7-1- تاریخچه و منابع سنن ایرانی……………………………………………………………………… 46

3-7-2- مبدأ و منشأ باورهای عامیانه در اقوام ایرانی…………………………………………………… 47

فصل چهارم: مظاهر مربوط به فرهنگ عامه در دیوان مسعود سعد

4- مظاهر مربوط به فرهنگ عامّه در دیوان مسعود سعد………………………………………………… 49

 

4-1- باورها …………………………………………………………………………………………………….. 49

4-1-1- موجودات ماوراء الطبیعه و باورهای مربوط به آن‌ ها…………………………………………. 49

4-1-2- سحر و ساحری و شیوه های رایج آن………………………………………………………….. 56

4-1-3- علوم غریبه……………………………………………………………………………………………. 57

4-1-3-1- طلسم……………………………………………………………………………………………… 58

4-1-3-2- کیمیا……………………………………………………………………………………………….. 59

4-1-4-  ماه های فارسی…………………………………………………………………………………….. 59

4-1-5- نام روزهای فرس…………………………………………………………………………………… 65

4-1-6- روزهای هفته………………………………………………………………………………………… 72

4-1-7- عناصر اربعه و باورهای مربوط به آن…………………………………………………………… 74

4-1-8- عدد هفت و اعتقادات مربوط به آن ……………………………………………………………. 79

4-1-9- نجوم و باورهای نجومی…………………………………………………………………………… 81

4-1-9-1- علم نجوم از نظر مسعود سعد………………………………………………………………… 81

4-1-9-2- بروج………………………………………………………………………………………………. 94

4-1-9-3- ستارگان و حالات آنها…………………………………………………………………………. 99

4-1-10- زمین و باورهای مربوط به آن………………………………………………………………….. 105

4-1-11- باورهای دینی و مذهبی…………………………………………………………………………. 105

4-1-12- باورهای اسطوره ای …………………………………………………………………………….. 111

4-1-13- باغ ها و گیاهان ………………………………………………………………………………….. 113

4-1-14- حیوانات …………………………………………………………………………………………… 119

4-1-15- بزرگان و اساطیر………………………………………………………………………………….. 127

4-1-17- بهشت و مرتبه های آن………………………………………………………………………….. 139

4-1-18- اعیاد و جشن ها………………………………………………………………………………….. 145

4-1-19- لباس و پوشاک……………………………………………………………………………………. 147

فصل پنجم: نتیجه گیری

منابع………………………………………………………………………………………………………………… 155

 

فرهنگ عامیانه بخشی از فرهنگ توده مردم است که تخیل، احساس، آرزو و اندیشه‌های گوناگون را از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده و دگرگونی معیارهای زیبا شناسی و اخلاقی هر دوره از زندگی یک قوم را آشکار می‌کند . علاقه روستائیان به حفظ سنت‌ها و اقتضای شیوة زندگی آنها با طبیعت باعث افزایش تخیل آنهاست .فرهنگ عامیانه و فولکلور مجموعه‌ای از دانش‌ها و باورها و رفتارها گروهی ما موازین علمی و منطقی جامعه انطباق ندارد و اجرای آنها برحسب عادت، تقلید و همچشمی و سرگرمی است. این دانش‌ها عبارتند از آداب و رسوم، تولد، مرگ، ازدواج، و نحوه زندگی، کشاورزی ، جشن ها، پیشگوئی ها، خرافات، طبایت‌ها، بازی‌ها، آوازها، قصه‌ها، و سایر آداب و اعتقادات که بیانگر چگونگی تفکر و نحوة زندگی مردم در طول اعصار مختلف است . مسعود سعد سلمان، شاعر بزرگ قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری، اگرچه عمده شهرتش به سبب سرودن حبسیه است اما قسمت اعظم دیوانش به فرهنگ عامه اختصاص دارد. او در اشعار عامیانه خود به عقاید و باورهای عامه زمان خود می‌پردازد. هدف از این پژوهش بررسی مصادیق فرهنگ عامه در دیوان مسعود سعد است که باورهای اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری و علل گرایش به این باورها اطلاعات با ارزشی به دست می آید.

كلید واژه: شعر، فرهنگ عامه، قصیده، مسعود سعد سلمان، سبک

– مقدّمه

باورها و دانش عامیانه برخاسته از زندگی اجتماعی انسان است که پس از قرن ها، اگر چه بعضی از عناصر و یا ساختارشان دست خوش تغییراتی شده ولی هم چنان سینه به سینه و از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته و تا امروز بر جای مانده است.

فولكلور (Folklore) كه‌ در زبان‌ فارسی‌ به‌ فرهنگ‌ مردم‌، فرهنگ‌ عامه‌، دانش‌ عوام‌، فرهنگ‌ توده‌ و… ترجمه‌ شده است‌، نخستین بار توسط‌ ویلیام‌ جان‌ تامز انگلیسی‌ (در سال‌ ۱۸۴٦میلادی‌) عنوان‌ شد. از نظر وی‌، این‌ واژه‌ ناظر بر پژوهش‌هایی‌ بود كه‌ بایست در زمینه ی‌ عادات‌، آداب‌ و مشاهدات‌، خرافات‌ و ترانه‌هایی‌ كه‌ ازدوره های قدیم‌ باقی‌ مانده‌اند، صورت‌ می‌گرفت‌. پذیرش‌ این‌ اصطلاح‌، با مقاومت‌هایی‌ در میان‌ پژوهشگران‌ همراه‌ بود. این‌ مقاومت‌ها بیش‌ از هر چیز، به‌ ابهام هایی‌ مربوط‌ می‌شد كه‌ در خود این‌ اصطلاح‌ و نیز تعریف‌ تامز از آن‌ وجود داشت‌. با وجود چنین‌ مقاومت‌هایی‌، در زمانی‌ نه‌ چندان‌ زیاد، این‌ اصطلاح‌ در میان‌ اهل‌ علم‌ و نظر پذیرشی‌ جهانی‌ یافت.از فولكلور تعریف‌های‌ فراوانی‌ صورت‌ گرفته‌ است‌. این‌ تعریف‌ها گاه‌ به‌ هم‌ بسیار نزدیكند و گاه‌ فاصله‌ای‌ نسبتاً دور از هم‌ دارند. مراجعه‌ به‌ دایره ‌المعارف‌های‌ مهم‌ جهان‌، گویای‌ چنین‌ اختلاف هایی‌ است‌. در فرهنگ‌های‌ تخصصی‌ نیز با چنین‌ اختلاف هایی‌ رو به رو می‌شویم‌. مثلاً در یكی‌ از فرهنگ‌های‌ تخصصی‌، به‌ نام‌ «فرهنگ‌ استاندارد فولكلور، اسطوره‌شناسی‌ و افسانه‌»، نزدیک به بیست‌ و یك‌ تعریف‌ از اصطلاح‌ فولكلور ارایه‌ شده‌ است‌.( پراپ‌، ۱۳۷۱:٦) این‌ اختلاف ها‌ بیش‌ از هر چیز به‌ استنباط‌های‌ متفاوتی‌ مربوط‌ می‌شود كه‌ نسبت‌ به‌ دو بخش این‌ اصطلاح‌، یعنی‌ Folk و Lore در میان‌ پژوهشگران‌ وجود دارد. در حقیقت‌، مفهوم‌ این‌ اصطلاح‌ ارتباطی‌ مستقیم‌ با تعریفی‌ دارد كه‌ از Folk (مردم‌ یا عامه‌) و Lore (فرهنگ‌) صورت‌ می‌گیرد. مثلاً در یكی‌ از فرهنگ‌های‌ ادبی‌ كه‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ منتشر شده‌ Folk به‌ مهفوم‌ «عامیانه‌» در نظر گرفته‌ شده‌ و با توجه‌ به‌ این‌ استنباط‌ دربارة Folk Literature كه‌ جزیی‌ از فرهنگ‌ عامه‌ بوده‌، چنین‌ آمده‌ است‌: «ادبیات‌ عامه‌ در میان‌ جوامعی‌ كه‌ اكثریت‌ مردم‌ آن‌ قادر به‌ خواندن‌ و نوشتن‌ نیستند، رواج‌ دارد». در یكی‌ دیگر از فرهنگ‌های‌ فارسی‌، اصطلاح های‌ Folk Lore و Folk-Literature ، به‌ یك‌ مفهوم‌ در نظر گرفته‌ شده‌ و در ذیل‌ آن‌ ها چنین‌ آمده‌ است‌: «ادبیات‌ عامة ادبیات‌ توده‌ یا فرهنگ‌ عوام‌ یا فولكلور در مقابل‌ ادبیات‌ رسمی‌ است‌ كه‌ مخلوق‌ ذهن‌ مردم‌ باسواد و تحصیل‌ كرده‌ است‌ و مجموعه‌ای‌ است‌ از ترانه‌ها و قصه‌های‌ عامیانه‌، نمایش‌نامه‌ها، ضرب‌المثل‌ها، سحر و جادو و طب‌ عامیانه‌ كه‌ در میان‌ مردم‌ ابتدایی‌ و بی‌سواد رواج‌ دارد» (پناهی سمنانی، 1376: ۲۲)

بر اساس‌ این‌ استنباط‌ها‌ و تعریف ها‌، جامعه هایی‌ كه‌ اكثریت‌ مردم‌ آن‌ ها قادر به‌ نوشتن‌ و خواندن‌ باشند، فاقد فولكلور هستند. بر اساس‌ این‌ تعریف ها‌، همچنین‌ می‌توان‌ گفت‌ در جوامعی‌ نیز كه‌ سواد خواندن‌ و نوشتن‌ عمومیت‌ پیدا نكرده‌ است‌، آن‌ گروه‌هایی‌ كه‌ از نعمت‌ سواد برخوردارند، دارای فولكلور نیستند.چنین‌ تعریف‌هایی‌ محدود به‌ زبان‌ فارسی‌ نیست‌، بلكه‌ در میان‌ اروپاییان‌ نیز می‌توان‌ به‌ چنین‌ تعریف‌هایی‌ برخورد كرد.بر خلاف‌ تعریف های بالا كه‌ بر پایه ی تعریفی‌ محدود از واژه‌ Folk قرار دارد، امروزه‌ فولكلورشناسان‌ در میان‌ جوامع‌ صنعتی‌ و پیشرفته‌ نیز گونه‌های‌ (ژانرهای) گوناگونی‌ از ادبیات‌ عامه‌ را مورد شناسایی‌ و پژوهش‌ قرار می‌دهند. مثلاً در میان‌ كارگران‌ جوامع‌ صنعتی‌ یا حتی‌ در میان‌ تحصیل‌كردگان‌ هر ملت‌، لطیفه‌ها، هزلیات‌، مطایبات‌ و ترانه‌هایی‌ وجود دارد كه‌ بی‌تردید در ردیف‌ فولكلور قرار دارند.در كنار این‌ استنباط ها كه‌ مبتنی‌ بر دركی‌ محدود از «مردم‌» یا «عامه‌» (Folk) است‌، می‌توان‌ به‌ استنباط‌ها‌ و تعریف‌هایی‌ اشاره‌ كرد كه‌ در تعریف‌ واژة «فرهنگ‌» (Lore) با هم‌ اختلاف‌ دارند. «عده‌ای‌ فقط‌ ادبیات‌ و هنر و سایر دستاوردهای‌ معنوی‌ را مترادف‌ فرهنگ‌ می‌دانند»(میرصادقی‌، ۱۳۷۷: ‌۲۳) و برخی‌ تعریفی‌ عام‌تر از آن‌ را مورد نظر قرار داده‌، مؤلفه‌های‌ مادی‌ جامعه‌ را نیز در ردیف‌ آن‌به شمار می‌آورند.

با وجود همة  تفاوت‌هایی‌ كه‌ در این‌ استنباط‌ها‌ و تعریف ها وجود دارد، تقریباً همة  آن‌ ها روی‌ یك‌ موضوع‌ اتفاق‌ نظر دارند؛ یعنی‌ دربارة شیوة انتقال‌ فولكلور براساس‌ این‌ وجه‌ مشترك‌، فولكلور به‌ آن‌ بخش‌ از دانش‌ و هنر گفته‌ می‌شود كه‌ به‌ صورت‌ شفاهی‌ و زبان‌ به‌ زبان‌، از نسلی‌ به‌ نسل‌ دیگر منتقل‌ شود. این‌ وجه‌ مشترك‌، اگر چه‌ بیانگر بخشی‌ از واقعیت‌ است‌، به‌ خودی‌ خود نمی‌تواند تعریفی‌ دقیق‌ و جامع‌ باشد. زیرا بسیاری‌ از مواد و عناصر فولكلور را می‌توان‌ مثال‌ آوردكه‌ به‌ صورت‌ زبانی‌ و شفاهی‌ منتقل‌ نمی‌شوند. مثلاً شعرها، جمله‌ها و شبه‌ جمله‌هایی‌ كه‌ روی‌ كامیون‌ها و تریلی‌ها نوشته‌ می‌شود، در ردیف‌ فولكلور قرار دارند. یادگاری‌هایی‌ كه‌ بر در و دیوار نوشته‌ می‌شود، نوشته‌های‌ روی‌ سنگ‌ قبرها، دعاها، طلسم ها‌، قراردادها، خریدنامه‌ها و قول‌نامه‌های‌ سنتی‌، وصیت‌نامه‌ها و موارد دیگر همه‌ اجزای‌ مهمی‌ از فولكلور هستند كه‌ فقط‌ از طریق‌ كتبی‌ حفظ‌ و منتقل‌ می‌شوند. همچنین‌ می‌توان‌ دربارة هنر عوام‌ و به‌ ویژه‌ رقص‌، محدودیت‌ تعریف‌ بالا‌ را تعمیم‌ داد. رقص‌ فقط‌ از طریق‌ نگاه‌ كردن‌ و تمرین‌ و ممارست‌ كسب‌ می‌شود و نمی‌توان‌ گفت‌ كه‌ از طریق‌ زبان‌ منتقل‌ می‌گردد. افزون‌ بر موارد بالا‌، می‌توان‌ به‌ دانش‌هایی‌ اشاره‌ كرد كه‌ با وجود آن‌ كه‌ به‌ صورت‌ شفاهی‌ از نسلی‌ به‌ نسل‌ دیگر منتقل‌ می‌شوند، اما در ردیف‌ فولكلور به شمار نمی‌روند.همان‌گونه‌ كه‌ دكتر فریدون‌ وهمن‌، از پیشگامان‌ فولكلور علمی‌ در ایران‌، پیش‌ از سی‌ سال‌ پیش‌ گفته‌، به‌ جای‌ كوشش‌ در ارائه‌ تعریف‌ واحدی‌ از فولكلور، بهتر است‌ كه‌ موضوع‌ها‌ و مقوله‌های‌ مورد پژوهش‌ فولكلور را مطرح‌ كنیم‌ و روی‌ آن‌ به‌ توافق‌ برسیم‌. به‌ عبارتی‌، عرصة فعالیت‌های‌ این‌ علم‌ را تعیین‌ كنیم‌ و دربارة آن‌ به‌ نظری‌ واحد دست‌ یابیم‌.

پس از این آشنایی کلی با ادبیات عامیانة مردم ایران، ما در این پژوهش به جزییات بیش‌تر دانش عوام (فولکلور) مردم ایران خواهیم در دیوان مسعود سعد خواهیم پرداخت.

این تحقیق شامل پنج فصل می‌باشد، فصل اول که به کلیّات تحقیق اختصاص دارد، در فصل‌های بعدی به ترتیب به موارد زیر پرداخته شده است:

فصل دوم: معرفی و شرح آثار و احوالات مسعود سعد؛

فصل سوم: بیان مفاهیم و باورهای عامه و علل گرایش انسان به آن‌ ها؛

فصل چهارم: بیان مظاهر و مصادیق فرهنگ عامه در دیوان مسعود سعد؛ و

فصل پنجم: بیان نتیجه ی تحقیق

شیوة کار در این پایان نامه، بدین‌گونه است که ابتدا باورها و عقیده، آیین و رسوم اجتماعی بررسی می شود سپس بیت یا ابیاتی از «دیوان مسعود سعد» با مقدمه رشید یاسمی و به اهتمام پرویز بابایی گردآوری شده که به بیان سنت و باور اشاره شده است، آورده می شود.

 

1-2- بیان مسأله

گروهی از باورها ذهنی اند و صورت بندی ساختاری و انسجام آنها در ذهن و خیال بوده است، برخی بر اساس تجربیات، واقعیت ها و شواهد بیرونی شکل گرفته و برخی زمینه ساز علوم شده اند.

در دوران کهن، انسان همة باورها، چه حسی و چه شهودی را که سبب شگفتی، حیرت و ترس می شدند، به نیرویی مرموز نسبت می داد. «شناخت انسان محدود بود و هر جا که شناخت درست دست نمی داد، خیال بافیِ جادویی پیش

زمستان 1390

 

 

 

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                     صفحه

فصل اول

مقدمه و بیان مسئله……………………………………………………………………………………… 1

فصل دوم

پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………………… 14

فصل سوم

روش تحقیق …………………………………………………………………………………………….. 17

فصل چهارم: یافته های تحقیق

بخش اول: فرهنگ و آداب و رسوم ……………………………………………………………….. 24

بخش دوم: ادبیات شفاهی…………………………………………………………………………….. 70

بخش سوم: زبان و گویش…………………………………………………………………………….. 116

فصل پنجم

نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………….. 156

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………… 158

 

چکیده

بدون شک در هر ملتی بویژه در میان ملت ایران، فرهنگ و ادب هر ملت، بیش از آنچه در منابع مکتوب و رساله ها ثبت شده باشد در سینه و ذهن مردم عامی جریان داشته و دارد. فرهنگ عامیانه که بر پایه میراث و اصول تمدنی قدیمی و کهن بنا شده است با هیچ گونه روش علمی و استدلال منطقی همراه نیست. همچنین ابداع کننده و زمان شروع آنها مشخص نیست. سوای آثار مکتوب، هزاران قصه و افسانه و داستان بطور شفاهی و دهان به دهان در دهات و شهرها و کوهپایه های این مرز و بوم رایج بود و یا در قهوه خانه ها و یا شب ها در خانه ها  نقل می‌شد. آداب و رسوم، معتقدات، جشن ها، ترانه ها و مسایلی از این قبیل نیز فرهنگ عامه یک جامعه را تشکیل می دهند. از گونه‌های مخلتف ادبیات شفاهی قصه ها و افسانه هاست که فراز و نشیب‌های زندگی بشری و قهرمانان زندگی انسانی را که آمیخته با درد و رنج و تصوف و آرامش هستند بطور پنهان و آشکار برای ما نمایان می کنند. ضرب المثل ها که شیوه زندگی و نحوه برخورد انسان های گذشته را با مسائل پیرامون خود و تجربه آنان را برای ما آشکار می کنند. آوازها و مرثیه ها که بیانگر فراق، عشق، درد و احساس دل انگیز این مردم می باشد.

شهرستان زرند از جمله مناطقی است که در طول تاریخ همواره میعادگاه عالمان و مأمن عارفان بوده و معنویت موجود، موجب تعلق خاطر خاصی به آن گردیده است. تلاش در جهت جمع آوری و تدوین فرهنگ عامه زرند گوشه هایی از زندگی مردمان این منطقه را بر خوانندگان آشکار می سازد و راه موثری در شناسایی شیوه های فکری و رفتاری ساکنان منطقه ای که از دیرباز منشأ تاثیر بر سایر فرهنگ ها بوده، می باشد.

واژگان کلیدی: فرهنگ عامه، آداب و رسوم، ادبیات شفاهی، دوبیتی ها، لالایی ها و قصه ها و افسانه ها.

تعریف مسئله و اهمیت و ضرورت تحقیق

زرند یکی از شهرستان های استان کرمان است و منطقه ای را به وسعت بالغ بر 11521 کیلومتر مربع در شمال این استان در بر می گیرد هم اکنون این شهرستان از شمال به شهرستان راور کرمان، از شرق به بخش مرکزی شهرستان کرمان، از جنوب به حومه کرمان و چترود و از غرب به شهرستان رفسنجان محدود است.

 

آب و هوا

از نظر آب و هوایی این شهرستان به دو بخش تقسیم می شود یکی منطقه شمالی با آب و هوای صحرایی و دیگری نواحی کوهستانی که دارای آب و هوای معتدل کوهستانی است، خود شهر زرند- که در جلگه واقع شده است- دارای آب و هوای معتدل مایل به گرم است. به طور کلی منطقه زرند در اقلیمی با تابستان های گرم و خشک و زمستان های سرد و خشک واقع شده است.

 

جمعیت

 

 

شهرستان زرند 1650 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و جمعیت کل این منطقه بنابر سرشماری سال 1385 مرکز ایران، برابر 2653710 نفر است که البته این جمعیت در سال 1345، 57506 نفر بوده که به واسطه کشف معادن زغالسنگ و ایجاد راه آهن و گسترش ارتباطات و همچنین به دنبال تبدیل آن به شهرستان و پیوستن کوهبنان به آن روند افزایش جمعیت زرند شتاب بیشتری به خود گرفت.

 

وجه تسمیه زرند

در سابق به شهر «زراوند» معروف بوده است. وجه تسمیه زراوند به طوری که در کتاب اوستا آمده: به محلی اطلاق می گردیده که در اطراف آن رودهای متعدد وجود داشته است این موضوع با موقعیت جغرافیایی زرند هم مطابقت دارد، وجود آثار و بقایای سیلابهای گذشته، موید همین امر است.

در مورد کلمه زراوند معانی متعدد دیگری نیز آمده است از جمله:

1- در کتابی بنام تاریخ تکامل کلمه «زر» و «وند» که همان زراوند و زرند می باشد به معنی مکان زرخیز آمده است در کتاب مذکور چنین آمده است: در اطراف روستای جلال آباد زرند معادنی از زر وجود داشته است که اهالی با کشف معادن، چندی به استخراج آن می پرداخته اند و چون استخراج به شیب زیاد می رسد با توجه به امکانات ابتدایی آن روز، استخراج مشکل و طاقت فرسا بوده آن را رها می کنند.

2- «زرا» و «وند» که زرا به معنی زر و وند به معنی مکان می باشد، یعنی «مکان زر» البته معنی دیگر آن نیز به معنای نوعی دارو آمده که دو نوع است یکی زراوند طویل یعنی دراز و آنرا شجره رستم و قثاءالجبه می خوانند و آن نر باشد و از انگشت نر گنده تر گرم است در سیم خشک است و دیگری را زراوند مد حرج خوانند یعنی مدور و آن ماده باشد و معروف است به شاهی بهترین آن زر در زعفران باشد و ان گرم است در دویم و خشک است در سیم و باز.

3- معنی دیگر زراوند گیاهی از رده دو لپه ای، بی گلبرگ که تیره زراوندها را می سازد، این تیره جزو تیره های نزدیک به اسفناجیان است.

4- معنی دیگر زراوند یعنی موبد و موبدان بهرام گور و نیز نرسی وزیر او.

 

پیشینه تاریخی زرند

در مورد قدمت تاریخی شهر زرند کافی است که تنها جمله کوتاهی را که یاقوت حموی، جغرافی‌دان بزرگ اسلام  در قرن ششم و هفتم در کتاب معجم البلدان نگاشته است، ذکر نمائیم.

«زرند بفتح اوله و ثانیه و نون ساکنه و دال مهمله .. مدنیه قدیمه کبیره من اعیان مدن کرمان»

زرند با حرکت فتحه در اول و دوم و نون ساکن و دال بدون نقطه، شهری باستانی و بزرگ از شهرهای سرآمد کرمان است.

شهر زرند در زبان های باستانی به معنای دریا و دریاچه و گاهی رودخانه استعمال شده و بعدها به صورت زرنگ، زراوند و زرند درآمده است و آنگونه که از متون تاریخ برمی آید، در زمان داریوش که کرمان مرکز یکی از ساتراپها بوده، راه تجارتی کرمان به خراسان از طریق زرند می گذشته است. دلیل دیگر بر قدمت شهر زرند، وجود تعداد زیادی از روستاها و دهکده های قدیمی در این منطقه است که اسامی آنها از لغات باستانی اشتقاق یافته است. البته این روایت زمانی قوت بیشتر می گیرد که به وجود بعضی از نام ها که ریشه آنها به لغات باستان می رسد، بر می خوریم، برای نمونه امروزه در غرب زرند منطقه ای روستایی است که آنرا بادیز می نامند و نظر به اعتقاد استادان فن زبان شناسی می تواند نام آن مشتق از پیری دَلُس- که لغات پردیس، فردیس، پرویز، پاریز از آن مشتق شود- باشد و با توجه به معنی لغت که حکایت از خوش آب و هوایی این مناطق دارد و فردوس که لغت آشنای امروز است از این گروه می باشد. این کلمه و بعضی از واژه های دیگر مانند: حیظ، اسفند یا اسپند و جرجافک، این گمان را که تاریخ این شهرستان به زمان های باستان می رسد قوت می بخشد، گذشته از این گویا شاهان ساسانی در تکمیل و تعمیر این شهر جد و جهد وافی مبذول داشته و در مرکز شهر قلعه‌ای محاق در خندقی ساخته بودند و اطراف شهر نیز به وسیله برج و بارو محافظت می شده است، اما چهره‌ی این شهرستان در بعد از اسلام درخششی بیشتر دارد. به طوریکه دکتر مصاحب در دایره المعارف فارسی و در معرفی نواحی کرمان می گوید:

«در قرن چهار هجری، زرند شهری بزرگ و دارای شش دروازه بوده و مسجد جامعی در میدان شهر قرار داشته است، همچنین از قلعه ای یاد می کنند که مقدسی از آن در کتابی که در سال 375 هجری نوشته شده، نام برده است و تصریح دارد که ابن الیاس حاکم شهر در کنارش دژی ساخته بوده و از کاریز سیراب می شده، این نشانه ها می تواند دلیلی بر آبادانی و رونق و اعتبار این شهر در سال های مذکور باشد».

 

 

 

زرند و توابع آن

شهرها: زرند، خانوک، ریحانشهر، یزدانشهر

شهر زرند طبق مستندات تاریخی در چند صد سال پیش جمعیتی بالغ بر 200 هزار نفر را شامل می شده که بیشتر در اثر عوامل طبیعت خصوصاً زلزله و سیل دچار افت جمعیتی شدیدی شده است.

بخش مرکزی شهر زرند:

– دهستان اسلام آباد (زرند)

– دهستان جرجافک

– دهستان دشتخاک

– دهستان سربنان

– دهستان محمدآباد زرند

– دهستان وحدت

– دهستان خانوک

– دهستان حتکن

شهرها: زرند، خانوک و ریحانشهر

توصیف مقابله ای نظام های زبانی موضوع مهمی است که نه تنها به درک بهترهریک ازاین زبانها وساختارهای آن منجرمی شود، بلکه درزمینه ی رده شناختی وجهانی های زبان نیزاطلاعات ارزنده ای به دست می آورد.یکی ازکاربردهای بارز زبانشناسی مقابله ای درآموزش زبان است که معمولابررسی مقابله ای نامیده می شود. بررسی مقابله ای بامقایسه ومقابله ویژگیهای دوزبان اطلاعات ارزنده ای رابه دست می آوردواین اطلاعات میتواندکمک بسیارزیادی به معلم زبان وزبان آموزبه منظورحل مسایل آموزشی وپیشرفت بیشترارائه دهد.پژوهش حاضربا هدف مشخص نمودن خطاهای دستوری دانش آموزان دردرس زبان انگلیسی وعربی وسپس بررسی مقابله ای این خطاها انجام گرفته است.فرضیه های تحقیق قصددارندبه این پرسشهاپاسخ دهندکه:

1)آیا میان نوع ومیزان خطاهای دستوری حاصل ازآموزش زبان انگلیسی و عربی به دانش آموزان فارسی زبان تفاوت وجود دارد؟2)کدام رویکرد بررسی مقابله ای درتوصیف خطاهای دستوری حاصل ازآموزش این دوزبان(انگلیسی وعربی) کارآمدتراست؟

نمونه گیری این تحقیق به صورت تصادفی ازمیان دانش آموزان دخترفارسی زبان پایه چهارم مقطع متوسطه ی شهرستان شهریارانجام شده است.این تحقیق به روش توصیفی-استنباطی صورت گرفته ودرگردآوری داده ها از

پرسشنامه وآزمون متنی که تحت راهنمایی ونظارت مستقیم استادراهنما توسط پژوهشگرساخته شداستفاده گردیده است.درمجموع 37مورد بررسی شده درپرسشنامه وآزمون متنی،نتیجه ی حاصل ازبررسی آمارهای توصیفی نشان می دهدکه 32موردرویکردقوی ،2موردرویکردمعتدله ودر3موردنیزهیچیک ازرویکردها قابل اثبات نبوده اندو نتیجه ی حاصل ازبررسی آمارهای استنباطی نیز نشان می دهدکه در32مورد رویکردقوی قابل تاییدبوده است.

این نتایج نشان می دهندکه:

• میان نوع ومیزان خطاهای دستوری حاصل ازآموزش زبان انگلیسی و عربی به دانش آموزان فارسی زبان تفاوتهای مختلفی وجوددارد.2)رویکردقوی بررسی مقابله ای درتوصیف خطاهای دستوری حاصل ازآموزش این دوزبان کارآمدترباشد،بنابراین هردوفرضیه ی این پژوهش تاییدمی شوند.

قابل ذکراست که دربرخی مواردبه دلایلی مانند مجاورت فرهنگی زبان عربی وفارسی،آماربه دست آمده چندان پیش بینی رویکردموردنظرراتاییدنکردوبررسی این موضوع می توانددرپژوهشهای آتی موردتوجه قراربگیرد.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                            شماره صفحه

فصل اول:کلیات پژوهش

1-1- مقدمه   2

1-2- بیان مسئله …  2

1-3- اهمیت تحقیق ..   4

1-4- سوالات تحقیق ..   5

1-5- فرضیه های تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………5

1-6- محدودیت های تحقیق.. 5

فصل دوم:مبانی نظری و پیشینه تحقیق

2-1- مقدمه .  8

2-2- مبانی نظری تحقیق.. 9

2-2-1- زبان شناسی مقابله ای.. 9

2-2-2- بررسی مقابله ای ومراحل آن. 9

2-2-3- تحلیل سازه های جمله دربررسی مقابله ای.. 13

2-2-4- نقش زبان شناسی مقابله ای دریادگیری زبان. 14

2-2-5- سطوح تحلیل مقابله ای…………. 15

2-2-6- فرضیه های مختلف تحلیل مقابله ای.. 19

2-2-7-معرفی رویکردقوی ومعتدله……………………………………………………………………………………………………………………………………………………22

 

 

 

الف

 

2-2-8- خطاواشتباه … 23

2-2-9- تحلیل خطاوانواع خطا 28

2-2-10- روش شناسی تحلیل خطا………………………………………………………………………………………………………………………………………………….31

2-2-11- اهمیت خطاوتحلیل آن. 32

2-2-12- انواع خطاهای دستوری.. 33

2-2-13- زبان بینابین…   34

2-2-14- زبان اول وزبان خارجی/دوم. 34

2-2-15- یادگیری زبان خارجی/دوم. 35

2-2-16- سلسله مراتب دشواری زبان خارجی/دوم. 35

2-2-17- اهمیت زبان عربی.. 36

2-2-18- تحلیل موارددستوری بررسی شده درپژوهش……………………………………………………………………………………………………………………39

2-3- مبانی عملی تحقیق. 47

2-3-1- پژوهش های غیر ایرانی.. 47

2-3-2- پژوهش های ایرانی.. 50

فصل سوم:روش پژوهش

3-1- مقدمه . 55

3-2- روش تحقیق .. 55

3-3-تحلیل زبانی و طبقه بندی خطاها .. 56

فصل چهارم:تجزیه و تحلیل داده ها

4-1- مقدمه ..59

4-2- بررسی آمارتوصیفی سوالات چهار گزینه ای.. 59

 

 

ب

4-3- بررسی آمارتوصیفی آزمون متنی.. 75

4-4- بررسی آماراستنباطی آزمون چهارگزینه ای……………………………………………………………………………………………………………………………..99

4-5- بررسی آماراستنباطی آزمون متنی…………………………………………………………………………………………………………………………………………100

 

:نتیجه گیری

5-1- مقدمه   104

5-2- نتایج کلی آمارتوصیفی بررسی فرضیه‏های پژوهش… 104

5-3- نتایج کلی آماراستنباطی بررسی فرضیه های پژوهش…………………………………………………………………………………………………………..106

 

5-4- نتایج پژوهش     107

5-5- خلاصه پژوهش…….. 116

5-6-کاربردپژوهش     117

5-7- پیشنهادات پژوهش    117

منابع

منابع فارسی………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………119

 

منابع انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………121

 

منابع اینترنتی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..123

 

پیوست ها

پیوست الف- آزمونهای گردآوری داده……………………………………………………………………………………………………………………………………………..125

 

پیوست ب- واژه نامه انگلیسی به فارسی…………………………………………………………………………………………………………………………………………134

 

 

 

 

ج

 

 

فهرست جدولهاونمودارها

عنوان                                                                                                          شماره صفحه

4-1- جدول های آمارتوصیفی آزمون چهارگزینه ای………………………………………………………………………………………………………………..72- 59

 

4-2- نمودارهای آمارتوصیفی آزمون چهارگزینه ای…………………………………………………………………………………………………………………..73-60

 

4-3- جدول بررسی کلی آمارتوصیفی آزمون چهارگزینه ای…………………………………………………………………………………………………………….73

 

4-4- نمودار بررسی کلی آمارتوصیفی آزمون چهارگزینه ای……………………………………………………………………………………………………..75-74

 

4-5- جدول های آمارتوصیفی آزمون متنی………………………………………………………………………………………………………………………………..97-75

 

4-6- نمودارهای آمارتوصیفی آزمون متنی…………………………………………………………………………………………………………………………………97-75

 

4-7- جدول بررسی کلی آمارتوصیفی آزمون متنی…………………………………………………………………………………………………………………………..98

 

4-8- نمودار بررسی کلی آمارتوصیفی آزمون متنی……………………………………………………………………………………………………………………99-98

 

4-9- جدول بررسی کلی آمار استنباطی آزمون چهارگزینه ای………………………………………………………………………………………………………100

 

4-10-نموداربررسی کلی آماراستنباطی آزمون چهارگزینه ای……………………………………………………………………………………………………….100

 

4-11- جدولهای بررسی آماراستنباطی آزمون متنی………………………………………………………………………………………………………………………101

 

4-12- نموداربررسی آماراستنباطی آزمون متنی…………………………………………………………………………………………………………………………….102

 

5-1- نمودار مقایسه ی درصدی آمارتوصیفی………………………………………………………………………………………………………………………………….105

 

5-2- نمودار درصد کلی آمارتوصیفی……………………………………………………………………………………………………………………………………………….105

 

5-3- نمودار مقایسه ی درصدی آماراستنباطی……………………………………………………………………………………………………………………………….106

 

5-4- نمودار درصد کلی آماراستنباطی…………………………………………………………………………………………………………………………………………….107

1-1-       مقدمه

موضوع دستور زبان همواره مورد توجه زبان شناسان و صاحبنظران بوده است.دستور در مطالعات نوین زبان شناسی بخشی از نظام شناختی ذهن انسان است و این نظام شناختی در ساختار ذهنی و روان شناختی همه انسانها به طور طبیعی وجود دارد.در چهار چوب زبان شناسی نوین هر فردی دستور زبان مادری خود را می داند و براساس چنین دانشی قادر به تولید و درک جمله ها است.در واقع سخنگویان هر زبانی به صورت خود آگاه از این دانش اطلاع ندارند بلکه به صورت ناخودآگاه آن را به کار می برند. چامسکی این دانش ناخود آگاه را که بر مبنای آن جمله ها تولید ودرک می شوند توانش[1]نامیده و به دنبال آن تجلی و به کارگیری این دانش زبانی را در موقعیت های مختلف کنش[2] نام گذاری کرده است.البته در اغلب موارد کنش زبانی بازتاب دقیق دانش زبانی نیست و همه ما با خطاهای[3] تولیدی گفتاری و نوشتاری یا درک نادرست جمله آشنا هستیم،اما این خطاها به معنی ندانستن دستور زبان نیست بلکه ممکن است به دلایلی در یک موقعیت به درستی از آن استفاده نشود(گلفام،1389: 6-5).

فراگیری زبان مادری بخشی از فرایند کل بلوغ کودک است درصورتی که یادگیری[5] زبان دوم به طور معمول فقط پس از اینکه فرایند بلوغ عمدتاً کامل شده است شروع می شود،پس این نکته بی نهایت اهمیت دارد که فرد به میزان و نوع خطاهای خود،آگاه باشد و در جهت تصحیح و بهینه سازی آن گام بردارد(کوردر[6]،1381: 7).

کلید سهولت و دشواری یادگیری زبان خارجی /دوم در مقایسه ی این زبان و زبان مادری است،مفاهیمی که مشابه زبان مادری است برای زبان آموز ساده و مفاهیمی که متفاوت اند برای او دشوار خواهد بود(لادو[7]،1957: 2-1). به عبارت دیگر تغییری که باید در رفتار کلامی زبان آموز روی دهد معادل تفاوت هایی است که بین ساختار زبان و فرهنگ مادری و زبان و فرهنگ مقصد وجود دارد(بناتی ودیگران[8]،1966: 37) .

 

1-2-      بیان مسئله

 

2

یکی از مشکلات اساسی در مدارس متوسطه ی کشورمان به ویژه در مناطق کمتر توسعه یافته،افت تحصیلی در درس زبان انگلیسی است که بنا به گفته ی کارشناس مسئول گروه های آموزشی و با استناد به نمودارهای درصد قبولی،میانگین این درس در مقطع متوسطه حدود 60 درصد ودر برخی سالها به کمتر از آن هم میرسد      و این در صورتی است که میانگین قبولی همین دانش آموزان در درس عربی حدود 70درصد و در برخی سالها به بیشتر از آن هم رسیده است.از آنجایی که بیشترین تاکید مطالب کتابهای زبان انگلیسی و عربی در این مقطع برروی دستور زبان می باشد،لذا تحلیل خطاهای [9]دستوری در این دو زبان و بررسی مقابله ای[10] آنها مطمئناً می تواند گامی موثر در بهبود وضعیت موجود باشدونظریه های بررسی مقابله ای رابه چالش بکشاند.

خطا راهکاری است که هم کودکان در فراگیری زبان اول و هم افرادی که زبان دوم/زبان خارجی را می آموزند از آن استفاده می کنند.خطاهایی که فرد ضمن ساختن نظام زبانی جدید مرتکب می شود احتیاج به تحلیل دقیق دارد زیرا ممکن است که برخی از راه های مهم درک فرایند یادگیری زبان در آنها وجود داشته باشد.خطاها از سه دیدگاه اهمیت دارند:

الف.خطاهابرای معلم زبان حائز اهمیت فوق العاده ای هستند زیرا اگراو تجزیه و تحلیل نظام مندی را از آنها انجام دهد نتیجه کار،میزان پیشرفت را روشن خواهد کرد.

ب.این خطاها مدارکی را در اختیار پژوهشگر قرار می دهد مبنی بر این که زبان چگونه یاد گرفته می شود و زبان آموز برای کشف زبان کدام راهکارها وروندها را به کار می گیرد.

ج.خطاها برای شخص زبان آموز نیز اجتناب ناپذیر است زیرا ارتکاب خطا مانند وسیله ای است که زبان آموز برای یادگیری به آن متوسل می شود(کوردر،1967: 167).

از آنجایی که نگارنده خود به امر تدریس زبان انگلیسی در مقطع متوسطه مشغول می باشد همواره در کلاس درس باهمین مسئله مواجه بوده است که زبان آموزان در دستور زبان دچار خطاهای بسیاری می شوند و بیشتر جملات آنها برای رساندن مفهوم رسا نمی باشند،از طرف دیگر مقایسه ی سالیانه ی درصد قبولی زبان انگلیسی و عربی که هردو درآموزش وپرورش جزء دروس علوم انسانی محسوب می شوند باعث شد تا پژوهش حاضر در زمینه ی بررسی مقابله ای خطاهای دستوری زبان انگلیسی و عربی دانش آموزان مقطع متوسطه انجام پذیردزیرااز طریق تجزیه و تحلیل خطاها می توان خطاهای دستوری زبان آموزان در درس عربی و انگلیسی را شناسایی و توصیف کرد.

فصل اول: کلیّات پژوهش

1-1-بخش اول: کلیات.. 2

1-1-1-بیان مسئله. 2

1-1-1-1-تعریف لغوی سبک­شناسی.. 3

1-1-1-2-انواع مفهوم سبک… 3

1-1-1-3-تقسیم بندی سبک… 3

1-1-1-4-انواع سبک نو. 4

1-1-2-سؤالات اصلی پژوهش… 5

1-1-3-پیشینه­ی تحقیق.. 5

1-1-4- اهداف پژوهش… 6

1-2-بخش دوم: چشم اندازی به زندگانی علیرضا قزوه 7

1-2-1-معرفی علیرضا قزوه 7

1-2-2-زندگی ادبی.. 7

1-2-3-آثار 7

1-2-4-مسؤولیت‌ها 8

1-2-5-جوایز. 8

 

فصل دوم: مبانی نظری

2-1-بخش اول: سبک­شناسی.. 10

2-2-بخش دوم: نگاهی به ادبیات دفاع مقدس، شعر اعتراض و ادبیات مقاومت و پایداری.. 11

2-2-1-ادبیات دفاع مقدس… 12

2-2-2-شعر اعتراض… 13

2-2-3-ادبیات مقاومت و پایداری.. 13

فصل سوم: بحث و بررسی

3-1-بخش اول: سبک­شناسی آثار منثور علیرضا قزوه 16

3-1-1-سبک­شناسی داستان. 16

3-1-2-بررسی ویژگی­های زبانی، ادبی، فکری دو اثر منثور علیرضا قزوه 16

3-1-2-1-ویژگی زبانی.. 16

3-1-2-2-ویژگی­های ادبی.. 19

3-1-2-3-ویژگی فکری.. 22

3-2-بخش دوم: سبک­شناسی آثار منظوم علیرضا قزوه 24

3-2-2-ویژگی زبانی آثار منظوم علیرضا قزوه 24

3-2-2-1-استفاده فراوان از لغات و اصطلاحات عربی.. 25

3-2-2-2-استفاده فراوان از اسم­های اساطیری و تاریخی.. 27

3-2-2-3-تکرار کلمات.. 28

3-2-2-4-استفاده زیاد از کلماتی چون: شهید و شهادت، خون و سنگ،  صبح و شب.. 30

 

3-2-2-5-آوردن نام ماه­های قمری.. 31

3-2-2-6-استفاده از آواها و صداها 32

3-2-2-7-آوردن نام­های ائمه و پیامبران. 33

3-2-2-8-کاربرد فراوان واژگان می و عشق و مست.. 34

3-2-2-9-آوردن نام­های فرنگی.. 35

3-2-3-ویژگی های ادبی آثار منظوم علیرضا قزوه 37

3-2-3-1-تشبیه. 37

3-2-3-2-تشخیص… 39

3-2-3-3-تلمیح.. 41

3-2-3-4-واج­آرایی.. 43

3-2-3-5-مراعات نظیر. 45

3-2-3-7-تضاد و طباق.. 46

3-2-3-8-حس­آمیزی.. 47

3-2-1-ویژگی های فکری علیرضا قزوه 48

3-2-1-1-علیرضا قزوه و ادبیات دفاع مقدس… 48

3-2-1-2-علیرضا قزوه و اشعار آیینی و مذهبی.. 60

3-2-1-3-علیرضا قزوه و نهضت عاشورایی.. 62

3-2-1-4-علیرضا قزوه و شعر اعتراض… 69

3-2-1-5-علیرضا قزوه و ادبیات مقاومت و پایداری.. 78

فصل چهارم: نتیجه ­گیری

نتیجه گیری.. 86

فهرست منابع و مآخذ. 89

بیان مسئله

علیرضا قزوه شاعر و نویسنده­ی ایرانی متولد 1342 از جمله شاعران مقاومت و دفاع مقدس است. او از جوانی به شعر و دین و وطن علاقه داشت و در همان دوران، شاهد اشغال فلسطین و جنگ تحمیلی به کشورش بود و مشاهده­ این اوضاع، نوعی روحیه­ی اعتراض را در شخصیت وی به وجود آورد. به نوعی که در شعر وی نیز تأثیر گذاشته، و در شعری که باعنوان (مولا ویلا نداشت) نمود واقعی پیدا کرده­است.

او به عنوان یک شاعر انقلابی و معترض با این که در جبهه­ی حق بر باطل حضور داشته ولی از قافله­ی شهدای هشت سال دفاع مقدس جدا مانده ­است و چون رفتار مخلصانه­ی آن شهیدان را به چشم خود دیده­بود، به انتقاد از اوضاع فعلی پرداخته­است و از سوء استفاده بعضی افراد از نام شهیدان زبان به شکوه گشوده­است.

وی آثار زیادی در حوزه­ مقاومت و دفاع مقدس دارد و در بیشتر آنها اعم از شعر، داستان، سفرنامه و… بن­مایه­هایی از دفاع مقدس و اعتراض و مذهب و نهضت عاشورایی و مقاومت، آشکارا به چشم می­خورد.

هدف از این پژوهش بررسی و تحلیل­ سبک­شناسی آثار علیرضا قزوه است. به همین خاطر آثار منظوم و منثور ادبی قزوه را از سه جنبه­ زبانی، ادبی و فکری مورد بررسی قرار دادیم.

نخست به تعریف سبک­شناسی پرداختیم. سپس با معرفی علیرضا قزوه­، به زندگی ادبی و آثارش اشاره کردیم و بعد آثار ادبی قزوه را از سه جنبه­ زبانی، ادبی و فکری مورد بررسی قرار دادیم. در این بررسی از ویژگی زبانی وی: استفاده فراوان از لغات و اصطلاحات عربی، تکرار کلمات، آواها و صداها و استفاده فراوان از­اسم­های اساطیری، تاریخی بررسی شده­است. از ویژگی­های ادبی وی­، استفاده فراوان از تشبیه­، تشخیص، تلمیح، واج­آرایی و غزل­سرایی و از جنبه­ فکری آثار او نیز، پنج محور با عناوین: ادبیات دفاع مقدس، اشعار آیینی و مذهبی، نهضت عاشورایی، شعر اعتراض و ادبیات مقاومت و پایداری، بررسی شده­است.

 

1-1-1-1-تعریف لغوی سبک­شناسی

از نظر لغوی، واژه­ی سبک، مصدر ثلاثی مجرد عربی است. به­معنای گداختن و ریختن و قالب­گیری کردن زر و نقره و “سبیکه” به معنی  پاره زر و نقره گداخته و قالب­گیری شده مشتق از آن است (­شمیسا، 1382: 11)

 

1-1-1-2-انواع مفهوم سبک

واژه­ی سبک در سه مفهوم بکار می­رود: سبک شخصی، سبک دوره  و  سبک ادبی­.

سبک شخصی: سبک خاص شاعر و نویسنده است و آثار او در طول قرون از اثر هر کس دیگری به نحو نمایانی متمایز نگاه می­دارد(مانند فردوسی، نظامی، حافظ). (همان: 9)

سبک دوره: سبک کلی کم و بیش به همه­ی شاعران و نویسندگان دوره­هایی از تاریخ ادبیات است. مثلا مختصات که در آثار شعر قرون چهارم و پنجم مشاهده می­ شود. (همان: 10)

سبک ادبی: وجوه تمایز آثار ادبی از آثار غیر ادبی است. آثار ادبی در جهان مختصات خاص خود را دارند. (همان: 10)

 

1-1-1-3-تقسیم بندی سبک

آنچه بیشتر مورد توجه شاعران و نویسندگان و محققان است سبک دوره است. از همه مهم­تر و معمول­تر، تقسیم سبک بر اساس دوره است­. لذا ادوار شعر فارسی به صورت زیر تقسیم شده­است:

سبک خراسانی: نیمه دوم قرن سوم  قرن چهارم و قرن بنجم

سبک حد واسط یا دوره سلجوقی: قرن ششم

سبک عراقی: قرن هفتم، هشتم و نهم

سبک حد واسط یا مکتب وقوع  واسوخت: قرن دهم

سبک هندی: قرن یازدهم و نیمه اول دوازدهم

دوره بازگشت: اواسط قرن دوازدهم تا پایان قرن سیزدهم

سبک حد واسط یا دوران مشروطیت: نیمه اول قرن چهاردهم

سبک نو: از نیمه دوم قرن چهاردهم به بعد. (همان: 13)

سبک نو و یا نیمایی یکی از تحولات مهم در شعر و نثر ادبیات فارسی  به­شمار می­رود.

سبک نیمایی نوعی هنجارگریزی و سنت­شکنی است. ردیف و قافیه که درشعر فارسی یکی از ارکان است، بندی و سدی برای شاعران دانستند. به­همین خاطر ایرج میرزا با شعر “انقلاب ادبی” زمینه بروز شعر نو فارسی را فراهم آورد و نیما یوشیج با سرودن شعر عاشقانه” افسانه ” از نظر شکل­ و محتوا تازگی در شعر فارسی به وجود آورد. در آن توصیفات و تعبیرات تازه­ای دیده می­ شود. قوه­ی تخیل نیز در آن بیشتر شده­است. (همان: 463)

 

1-1-1-4-انواع سبک نو

در شعر سبک نو و نیمایی سه شیوه رایج بوده ­است: