چکیده:

هدف اصلی این تحقیق، بررسی و شناسایی ارتباط بین شخصیت و رفتار شهروندی سازمانی کارکنان شعب بانک ملی استان گیلان  است. این تحقیق از نظر هدف کاربردی، و از نظر روش اجرا توصیفی است. روش جمع آوری اطلاعات میدانی و ابزار جمع آوری اطلاعات پرسشنامه استاندارد می باشد. بطوریکه برای اندازه گیری شخصیت از پرسش نامه (پنج گانه شخصیتی (NEO)) استفاده شده است،  و سوالات رفتار شهروندی سازمانی نیز برگرفته از پرسشنامه (پودساکف و همکاران، 1990) است. جامعه آماری تحقیق  حاضر کارکنان شعب بانک ملی استان گیلان به تعداد 1234  نفر می باشد. پرسشنامه ها بین  221 نفر از آنها، که بر طبق فرمول نمونه گیری جامعه محدود و روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شده بودند، توزیع گردید. روش آزمون فرضیه های تحقیق، آزمون همبستگی و با بهره گرفتن از نرم افزار  SPSS 18 می باشد نتایج حاصل از تحقیق نشان می دهد که بین شخصیت و رفتارشهروندی کارکنان شعب بانک ملی استان گیلان رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد و از بین 5 بعد شخصیت، بعد برون گرایی از همبستگی قوی تری با رفتار شهروندی سازمانی نسبت به ابعاد دیگر برخوردار است. همچنین بین بعد سازگاری و رفتار شهروندی سازمانی رابطه معنی داری وجود ندارد.

 

 

کلمات کلیدی:

شخصیت، ثبات عاطفی، برونگرایی، تجربه پذیری، سازگاری، با وجدان بودن، رفتار شهروندی سازمانی.

 

کلیات تحقیق

 

• مقدمه

بر خلاف گذشته كه از كاركنان انتظار می رفت تا در حد نقش های رسمی عمل كنند، در قراردادهای روانشناختی جدید رفتارهای فراتر از نقش مورد انتظار است. تحقیقات كنونی این رفتارها را تحت عنوان رفتار شهروندی سازمانی مد نظر قرار داده اند. در دهه های اخیر اصطلاحاتی برای تشریح چنین رفتارهایی استفاده شده اند نظیر، رفتار پیش اجتماعی، رفتار فرانقشی و خودجوشی سازمانی  و عملكرد زمینه ای. هر چند هر كدام از این مفاهیم خواستگاه متفاوتی داشته اند، ولی به طور كلی به مفهو م یكسانی اشاره دارند كه در این تحقیق تحت عنوان رفتار شهروندی سازمانی[1]، مدنظر قرار می گیرند و منظورآن دسته از فعالیت های مرتبط با نقش افراد در سازمان است كه فراتر از انتظارات وظیفه و شرح شغل، توسط فرد انجام می شود و هرچند كه سیستم پاداش رسمی سازمان این رفتارها را شناسایی نمی كند ولی برای عملكرد خوب سازمان، مؤثر هستند (کاخکی و قلی پور، 1386: 117). رفتار شهروندی سازمانی برای اولین بار توسط بتمن و اورگان (1983) بکار گرفته شد. اورگان (1988) رفتار شهروند سازمانی را به این صورت تعریف کرد: “رفتار فردی که به وضوح نبوده و بطور غیر مستقیم توسط سیستم پاداش رسمی شناسایی می شود و رفتارهایی که نقش حیاتی در کارکرد اثربخش سازمان ایفا می کنند (Pavalache-Ilie, 2014: 490).

انسان، به صورت یک كل سازمان یافته عمل می كند و كمتر جنبه ای از كنش و رفتار انسان را خواهیم یافت كه از منش و شخصیت وی تأثیر نگرفته باشد؛ از این رو، بدیهی است كه رفتارهای شهروندی سازمانی نیز از شخصیت[2]  تأثیر پذیرند. شخصیت یكی از این عوامل پیش بینی كننده رفتار و یكی از عوامل پدیدآورنده تفاوت های فردی موجود بین افراد است. شخصیت بیانگر آن دسته از ویژگی های فردی است كه الگوهای ثابت فكری، عاطفی و رفتاری را در بر می گیرد و پایاترین پیش بینی كننده معیارهای مختلف شغلی محسوب می شود، بالاخص در پژوهش هایی كه شخصیت را به رفتار شهروندی سازمانی مرتبط می كند (رافضی و همکاران، 1391: 44-45). اورگان (1994) اساس نظری برای ارتباط بین رفتار شهروندی سازمانی و شخصیت را بر این می داند که چون رفتار فرد با نگرش های کلی اش ارتباط دارد و از آنجا که شخصیت افراد بر نگرش های کلی آنها تاثیر می گذارد، شاید بتوان فرض کرد که شخصیت با رفتار شهروندی سازمانی ارتباط داشته باشد (یوسفی امیری و همکاران، 1392: 71).

نظر به ضرورت تامل در رفتار شهروندی سازمانی و نقش شخصیت، و اهمیت تبیین آن در سازمان های فعال در حوزه کسب و کار، انگیزه انجام این تحقیق در ذهن محققین شکل گرفت. در این فصل به بیان مسئله، اهمیت و ضرورت تحقیق، اهداف، چارچوب نظری، فرضیات تحقیق، تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرها، و قلمرو تحقیق پرداخته می شود.

 

فهرست مطالب
عنوان                                                                                                      صفحه
چکیده    1
فصل اول: کلیات تحقیق
1-1) مقدمه    3
1-2) بیان مساله    4
1-3) اهمیت و ضرورت تحقیق    6
1-4) مدل مفهومی تحقیق    7
1-5) هدف تحقیق    8
1-6) فرضیه های تحقیق    8
1-7) تعریف متغیرها    9
1-8) قلمرو تحقیق    10
فصل دوم: مبانی نظری تحقیق
2-1) مقدمه    12
2-2) مفهوم عملکرد سازمانی    13
2-3) ارزیابی عملکرد سازمانی    14
2-4) ابعاد عملکرد سازمانی    15
2-4-1) عملکرد مشتری    16
2-4-2) عملکرد مالی    16
2-5) عوامل موثر بر عملکرد سازمانی    17
2-5-1) مدیریت کیفیت جامع و عملکرد سازمانی    17
2-5-2) بازارگرایی و عملکرد سازمانی    18
2-5-3) عوامل محیط خارجی    18
2-6) مدیریت کیفیت جامع    18
2-7) تاریخچه مدیریت کیفیت جامع    23
2-8) مدیریت کیفیت جامع در بخش خدمات    24
2-9) ابعاد مدیریت کیفیت جامع    25
2-10) عوامل موفقیت مدیریت کیفیت جامع    27
2-11) بازارگرایی    30
2-12) دیدگاه های مربوط به بازارگرایی    33
2-12-1) دیدگاه تصمیم گیری از نظر شاپیرو (1988)    33
2-12-2) دیدگاه هوشمندی بازار از نظر كوهلی و جاورسكی (1990)     34
2-12-3) دیدگاه فرهنگی از نظر نارور و اسلاتر (1990)     35
2-12-4) دیدگاه كانون استراتژیک از نظر روكرت (1992)     35
2-12-5) دیدگاه مشتری گرایی از نظر دشپند (1993)     36
2-12-6) دیدگاه تركیبی از نظر لافرتی و هالت (1999)     37
2-12-7) رویكرد قابلیت های سازمانی از دیدگاه دی (1994)     37
2-12-8) رویكرد فرهنگ سازمانی چند لایه از دیدگاه هامبورگ و پفلسر (2000)     38
2-13) نتایج بازارگرایی    38
2-14) محیط خارجی    39

 

2-15) پیشینه تجربی    40
2-15-1) مطالعات انجام شده در داخل کشور    40
2-15-2) مطالعات انجام شده در خارج از کشور    45
فصل سوم: روش تحقیق
3-1) مقدمه    49
3-2) روش تحقیق    49
3-3) جامعه آماری    49
3-4) روش نمونه گیری و برآورد حجم نمونه    49
3-5) روش گردآوری داده ها و اطلاعات    51
3-6) ابزار گردآوری اطلاعات    51
3-7) اعتبار یا روایی ابزار تحقیق    53
3-8) اعتماد یا پایایی ابزار تحقیق    53
3-9) معرفی تكنیک های آماری    54
فصل چهارم: تجزیه تحلیل و اطلاعات
4-1) مقدمه    56
4-2) آمارتوصیفی متغیرها    56
4-2-1) فراوانی جنسیت پاسخگویان    56
4-2-2) فراوانی تحصیلات پاسخگویان    57
4-2-3) فراوانی وضعیت تاهل پاسخگویان    57
4-2-4) خلاصه وضعیت آمار توصیفی متغیرهای تحقیق    58
4-3) آمار استنباطی    59
4-3-1) آزمون نرمال بودن متغیرها    59
4-3-2) آزمون مدل اندازه گیری    60
4-3-3) آزمون مدل ساختاری    63
4-3-4) بررسی فرضیه های تحقیق    68
فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات
5-1) مقدمه    72
5-2) بحث در نتایج توصیفی داده های تحقیق    72
5-2-1) توصیف داده های مربوط به جنسیت پاسخ دهندگان    72
5-2-2) توصیف داده های مربوط به وضعیت تاهل پاسخ دهندگان    72
5-2-3) توصیف داده های مربوط به سطح تحصیلات پاسخ دهندگان    73
5-3) نتیجه گیری از آزمون فرضیه ها و مقایسه نتایج    73
5-3-1) نتیجه گیری از فرضیه اول    73
5-3-2) نتیجه گیری از فرضیه دوّم    74
5-3-3) نتیجه گیری از فرضیه سوّم    75
5-3-4) نتیجه گیری از فرضیه چهارم    76
5-3-5) نتیجه گیری از فرضیه پنجم    76
5-3-6) نتیجه گیری از فرضیه ششم    77
5-4) جمع بندی و پیشنهادات    77
5-5) ارائه پیشنهادات برای تحقیقات آینده    79
5-6) محدودیت های تحقیق    79
منابع و مأخذ    80
پیوست     86

فهرست جداول
عنوان                                                                                                      صفحه
جدول 2-1: روند تکاملی مدیریت کیفیت جامع    23
جدول 2-2: ابعاد مدیریت کیفیت جامع در برخی از پژوهش های انجام شده    25
جدول 3-1 : نحوه توزیع پرسشنامه ها در بین نمایندگی های بیمه در استان گیلان    51
جدول 3-2 : ساختار پرسشنامه    52
جدول3-3 پایایی پرسشنامه    54
جدول 4-1: توزیع فراوانی جنسیت پاسخ دهندگان    57
جدول 4-2: توزیع فراوانی تحصیلات پاسخ دهندگان    57
جدول 4-3: توزیع فراوانی وضعیت تاهل پاسخ دهندگان    58
جدول 4-4: تجزیه و تحلیل توصیفی متغیرها    58
جدول 4-5: آزمون سنجش وضعیت توزیع متغیرهای تحقیق    59
جدول 4-6: بارعاملی و آماره T متغیر مدیریت کیفیت جامع    60
جدول 4-7: بارعاملی و آماره T متغیر بازارگرایی    61
جدول 4-8: بارعاملی و آماره T متغیر عملکرد سازمانی    61
جدول 4-9: بارعاملی و آماره T متغیر عوامل محیط خارجی    62
جدول 4-10: مقادیر پایایی سازه های تحقیق    62
جدول 4-11: بررسی روایی سازه‌های تحقیق    63
جدول 4-12: ضرایب مسیر سازه های تحقیق    64
جدول 4-13: آزمون معنی‌داری مسیرها    64
جدول 4-14: واریانس تبیین شده    65
جدول 4-15: بررسی فرضیات اول تا سوم تحقیق    68
جدول 4-16: بررسی فرضیات اول تا سوم تحقیق    68

فهرست اشکال
عنوان                                                                                                      صفحه
شکل 1-1: مدل مفهومی تحقیق.    8
شكل 4-1: ضرایب مسیر و بارهای عاملی متغیرهای تحقیق    66
شكل 4-2: آماره T / معنی داری مسیرها    67
شكل 4-3: آماره T‌/ معنی داری مسیرها مربوط به متغیر تعدیل گر عوامل محیط خارجی    69

فصل اول: كلیات تحقیق

مقدمه. 2

1-1 بیان مسأله. 3

1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق.. 4

1-3- اهداف تحقیق.. 5

1-3-1- هدف اصلی.. 5

1-3-2- اهداف فرعی.. 5

1-4- فرضیه های تحقیق.. 6

1-4-1-فرضیه های اصلی.. 6

1-4-2-فرضیه های اخص….. 6

1-5- قلمرو تحقیق.. 6

1-5-1-قلمرو موضوعی.. 6

1-5-2- قلمرو مکانی.. 6

1-5-3- قلمرو زمانی.. 6

1-6- روش شناسی تحقیق.. 6

1-6-1- نوع تحقیق از نظر هدف… 6

1-6-2- نوع تحقیق از نظر روش… 7

1-7- جامعه آماری و حجم آن 7

1-8- بر آورد حجم نمونه و روش نمونه گیری.. 7

1-9- روش گرد آوری اطلاعات : 8

1-10- روش تجزیه و تحلیل اطلاعات : 8

1-11- تعریف متغیرهای تحقیق.. 9

 

فصل دوم: ادبیات و پیشینه تحقیق

مقدمه. 11

2-1- بخش اول: رهبری تحول آفرین.. 12

2-1-1- مفهوم رهبری.. 12

2-1-2- تئوری های رهبری.. 13

2-1-3- نظریه رهبری تحول آفرین.. 15

2-1-3-1- تعریف رهبری تحول آفرین.. 15

2-1-3-2- سابقه رهبری تحول آفرین.. 15

2-1-3-2-1- جامعه شناسی كاریزما: 17

2-1-3-2-2- تئوری رهبری كاریزماتیك: 17

2-1-3-2-3- رهبری تحول آفرین: 18

2-1-3-3- ویژگی های رهبران تحول آفرین: 19

2-1-3-4- رویكردهای رهبری تحول آفرین.. 20

2-1-3-4-1- نظریه رهبری تحول آفرین برنز (1978) 20

2-1-3-4-2- نظریه رهبری تحول آفرین بنیس و نانوس (1985) 21

2-1-3-4-3- نظریه رهبری تحول آفرین تی چی و دیوانا (1990) 22

2-1-3-4-4- نظریه رهبری تحول آفرین شرمرهورن. 22

2-1-3-4-5-نظریه رهبری تحول آفرین باس (1999- 1985) 23

2-1-3-5- شاخص های رهبری تحول آفرین از دیدگاه بس…. 24

2-1-3-5-1- نفوذ آرمانی.. 24

2-1-3-5-2- تحریک فرهیختگی.. 25

2-1-3-5-3-انگیزش الهام بخش…. 26

2-1-3-5-4-ملاحظات فردی.. 27

2-2- بخش دوم: مدیریت دانش…. 28

2-2-1- مفهوم دانش و انواع آن. 28

2-2-1-1- داده 28

2-2-1-2- اطلاعات… 28

2-2-1-3- دانش…. 29

2-2-1-4- معرفت… 30

2-2-2- هرم دانش…. 30

2-2-3- انواع دانش…. 31

2-2-4- سبک های ایجاد و تبدیل دانش…. 34

2-2-4-1- جامعه پذیری از دانش ضمنی به دانش ضمنی.. 35

2-2-4-2- بیرونی سازی از دانش ضمنی به دانش صریح.. 35

2-2-4-3- انتشارسازی یا ترکیب از دانش صریح به دانش صریح.. 36

2-2-4-4- درونی سازی از دانش صریح به دانش ضمنی.. 36

2-2-5- شکاف دانش…. 36

2-2-5-1- برون سازی.. 38

2-2-5-2- ارتباط.. 38

2-2-5-3- درونی سازی.. 38

2-2-5-4- اجتماعی شدن. 39

2-2-5-5- مکان یابی و کسب دانش صریح بیرونی جدید برای گروه 39

2-2-5-6- مکان یابی و کسب دانش ضمنی بیرونی برای گروه 39

2-2-5-7- ایجاد دانش جدید برای گروه 39

2-2-6- سازمان دانش مدار. 40

2-2-6-1- ایجاد سازمان دانش مدار. 40

2-2-6-2- خطرات و دام‌ها 42

2-2-7- مفهوم مدیریت دانش، فرایندها و مزایای آن. 43

2-2-7-1- تعاریفی از مدیریت دانش…. 43

2-2-7-2- رشد و توسعه مدیریت دانش…. 44

2-2-7-2-1- کوچک سازی.. 44

2-2-7-2-2- توسعه تکنولوژی.. 45

2-2-7-3- فرایندهای مدیریت دانش…. 45

2-2-7-3-1- شناسایی نیاز به دانش…. 45

2-2-7-3-2- شناسایی دانش…. 46

2-2-7-3-3- تحصیل دانش…. 47

2-2-7-3-4- خلق دانش…. 47

2-2-7-3-5- ذخیره سازی و سازماندهی دانش…. 48

2-2-7-3-6- تسهیم و انتقال دانش…. 50

2-2-7-3-7- کاربرد دانش…. 51

 

2-2-7-4- مزایای مدیریت دانش…. 52

2-2-7-5- مدل‌های مدیریت دانش…. 53

2-2-7-5-1- مدل كلی ساختار نظام‌های مدیریت دانش…. 53

2-2-7-5-2- مدل مدیریت دانش بنیادی در سازمان. 54

2-2-7-5-3- مدل راهبردی مدیریت دانش…. 55

2-2-7-5-4- مدل چهار حلقه ای مدیریت دانش…. 56

2-2-7-5-5- مدل چرخه حیات دانش…. 57

2-2-7-6- اهمیت و ضرورت مدیریت دانش در سازمان‌های دولتی.. 57

2-3- بخش سوم: پیشینه تحقیق.. 58

2-3-1- پیشینه داخلی.. 58

2-3-1-1- رهبری تحول آفرین.. 59

2-3-1-2- مدیریت دانش…. 60

2-3-2- پیشینه خارجی.. 62

2-3-2-1- رهبری تحول آفرین.. 62

2-3-2-2- مدیریت دانش…. 63

2-3-3- جمع بندی پایه های تجربی.. 64

2-4- بخش چهارم: مدل پژوهشی تحقیق.. 64

 

فصل سوم: روش‌شناسی تحقیق

مقدمه. 69

3-1- روش شناسی پژوهش…. 70

3-2- جامعه آماری.. 70

3-3 – نمونه آماری.. 71

3-4- روش گردآوری اطلاعات… 72

3-5- ابزار گردآوری اطلاعات… 72

3-6- متغیرهای پژوهش…. 73

3-7- روایی وپایایی پرسشنامه. 74

الف) روایی(اعتبار) 74

ب) پایایی (قابلیت اعتماد) 75

3-8- روش تجزیه و تحلیل داده ها 76

3-8-1) آمار توصیفی.. 76

3-8-2- آمار استنباطی.. 77

3-9- آزمون‌های آماراستنباطی مورد استفاده 77

3-9-1-آزمون کولموگوروف -اسمیرنوف… 77

3-9-2-تحلیل همبستگی.. 78

3-9-3-ضریب همبستگی پیرسون(rxy) 78

3-9-4- ضریب همبستگی اسپیرمن.. 78

3-9-5- آزمون فریدمن.. 79

3-9-6- آزمون میانگین یک جامعه آماری.. 79

3-9-7- آزمون T دو جامعه مستقل.. 79

3-9-8- آزمون  Fیا آنوا(ANOVA) 80

3-10- جمع‌بندی.. 80

 

فصل چهارم:تجزیه و تحلیل داده ها

4-1- مقدمه. 82

4-2- آمار توصیفی.. 83

4-2-1- وضعیت افراد پاسخ‎دهنده از نظر جنسیت… 83

4-2-2- وضعیت افراد پاسخ‎دهنده از نظر سن.. 84

4-2-3- وضعیت افراد پاسخ‎دهنده از نظر میزان تحصیلات… 85

4-2-4- وضعیت افراد پاسخ‎دهنده از نظر سابقه کار. 86

4-2-5- متغیرهای تحقیق.. 87

4-3- نتایج حاصل از تحلیل استنباطی داده‌ها 88

4-3-1- آزمون کالموگروف-اسمیرنوف… 88

4-3-2- آزمون فرضیات… 89

4-3-2-1- فرضیه فرعی اول. 89

4-3-2-2- فرضیه فرعی دوم. 90

4-3-2-3- فرضیه فرعی سوم. 91

4-3-2-4- فرضیه فرعی چهارم. 92

4-3-2-5- فرضیه اصلی.. 93

4-4- سایر یافته های تحقیق.. 94

4-4-1- آزمون T تک نمونهای.. 94

4-4-2- آزمون T دو جامعه مستقل.. 97

4-4-3- آزمون ANOVA. 99

4-5- آزمون فریدمن.. 102

 

فصل پنجم:نتیجه گیری و پیشنهادها

5-1- مقدمه. 105

5-2- خلاصه تحقیق.. 105

5-3- تحلیل نتایج تحقیق.. 106

5-3-1- نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل توصیفی.. 106

5-3-2- بحث درباره‏ی نتایج حاصل از آزمون KMO.. 108

5-3-3- بحث درباره‏ی نتایج حاصل از فرضیات تحقیق.. 108

5-3-3-1- نتایج حاصل از فرضیه فرعی اول. 108

5-3-3-2- نتایج حاصل از فرضیه فرعی دوم. 109

5-3-3-3- نتایج حاصل از فرضیه فرعی سوم. 109

5-3-3-4- نتایج حاصل از فرضیه فرعی چهارم. 110

5-3-3-5- نتایج حاصل از فرضیه اصلی.. 110

5-3-4- نتایج حاصل از آزمون T تک نمونهای.. 111

5-3-5- نتایج حاصل از آزمون T دو جامعه مستقل.. 112

5-3-6- نتایج حاصل از آزمون ANOVA. 113

5-4- پشنهادها 114

5-4-1- پیشنهادهای کاربردی مبتنی بر نتایج بهدست آمده از تحقیق.. 114

5-4-2- ارائه پیشنهادهایی برای تحقیقات آتی.. 115

5-5- موانع و محدودیتهای تحقیق.. 115

 

فهرست منابع

منابع فارسی : 117

منابع لاتین.. 120

 

پیوست ها

پیوست شماره 1، پرسشنامه مورد استفاده 124

پیوست شماره 2، نتایج خروجی های نرم افزار spss 130

 

چکیده انگلیسی… 158

فهرست جداول

جدول (2-1): مقایسه دانش رسمی و غیررسمی سازمان با توجه به مشخصات و ویژگی‌ها 33

جدول (3-1): علائم آماری.. 72

جدول (3-2): شکل کلی و امتیاز بندی پرسشنامه تحقیق.. 73

جدول (3-3): آلفای کرونباخ هر یک از پرسشنامه های تحقیق.. 76

جدول (4-1): توزیع فراوانی اعضای نمونه آماری برحسب جنسیت… 83

جدول (4-2): توزیع فراوانی اعضای نمونه آماری برحسب سن.. 84

جدول (4-3): توزیع فراوانی اعضای نمونه آماری برحسب تحصیلات… 85

جدول (4-4): توزیع فراوانی اعضای نمونه آماری برحسب سابقه کار. 86

جدول (4-5): توزیع توصیفی متغیرهای تحقیق.. 87

جدول(4-6): نتایج مربوط به آزمون نرمال بودن متغیرهای تحقیق.. 88

جدول(4-7):  مقادیر ضریب همبستگی.. 89

جدول(4-8):  مقادیر ضریب همبستگی.. 90

جدول(4-9):  مقادیر ضریب همبستگی.. 91

جدول(4-10):  مقادیر ضریب همبستگی.. 92

جدول(4-11):  مقادیر ضریب همبستگی.. 93

جدول (4-12): آزمون میانگین برای متغیرها 96

جدول (4-13): آزمون تی دو جامعه مستقل.. 97

جدول(4-14): نتایج آزمون ANOVA بر اساس سن پاسخگویان. 99

جدول(4-15): نتایج آزمون ANOVA بر اساس تحصیلات پاسخگویان. 100

جدول(4-16): نتایج آزمون ANOVA بر اساس سابقه کار پاسخگویان. 101

جدول (4-17): نتایج آزمون فریدمن.. 102

جدول (4-18): نتایج آزمون رتبه بندی فریدمن.. 103

جدول (5-1) : نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل توصیفی متغیرهای جمعیت شناختی.. 107

جدول (5-2) : نتایج آزمون فرعی اول. 108

جدول (5-3) : نتایج آزمون فرعی دوم. 109

جدول (5-4) : نتایج آزمون فرعی سوم. 109

جدول (5-5) : نتایج آزمون فرعی چهارم. 110

جدول (5-6) : نتایج آزمون اصلی.. 110

جدول (4-7): آزمون میانگین برای متغیرها 111

جدول (5-8) : خلاصه نتایج آزمونهای تی دو جامعه مستقل.. 112

جدول (5-9) : خلاصه نتایج آزمونهای ANOVA.. 113

 

فهرست نمودارها

نمودار (4-1): نمودار فراوانی اعضای نمونه آماری برحسب جنسیت… 83

نمودار (4-2): نمودار فراوانی اعضای نمونه آماری برحسب سن.. 84

نمودار (4-3): نمودار فراوانی اعضای نمونه آماری برحسب تحصیلات… 85

نمودار (4-4): نمودار فراوانی اعضای نمونه آماری برحسب سابقه کار. 86

نمودار (4-5): کمینه، بیشینه و میانگین متغیرهای تحقیق.. 87

نمودار(4-6): رتبه بندی مؤلفه‌های مدیریت دانش…. 103

 

 

فهرست شکل ها

شكل (2-1): تكامل نظریه های رهبری. 14

شكل (2-2): تبدیل داده به دانش…. 30

شكل (2-3): هرم دانش…. 30

شكل (2-4): تفاوت دانش ضمنی و دانش آشكار. 32

شكل (2-5) :تعیین درصد دانش آشكار و دانش پنهان. 34

شکل(2-6): مدل تبدیل دانش برگرفته از نوناکا و تاکوچی.. 35

شكل(2-7) : تعیین شكاف دانش…. 38

شكل (2-8): فرایندهای اصلی مدیریت دانش 52

شكل (2-9): مدل ساختاری مدیریت دانش…. 54

شكل (2-10): ایجاد چارچوبی برای دانش اصلی سازمان. 55

شكل (2-11): ایجاد فرهنگ دانش…. 56

شكل (2-12): مدل چهار حلقه ای مدیریت دانش…. 56

شكل (2-13): چرخه زندگی دانش…. 57

شكل (2-14): چهارچوب مفهومی تحقیق.. 65

مقدمه

مدیریت دانش از اواخر دهه ۱۹۷۰ مطرح گردید. در اواسط دهه ی ۱۹۸۰ و آشكار شدن جایگاه دانش و تأثیر آن بر قدرت رقابت در بازارهای اقتصادی، اهمیت آن مضاعف شد..در این دهه نظام های مبتنی بر هوش مصنوعی و نظام های هوشمند برای مدیریت دانش به كار گرفته شد و مفاهیمی چون فراهم آوری دانش، مهندسی دانش، نظام های دانش مدار و مانند آن رواج

یافت (Drucker,1993). محیط كنونی سازمان ها نیز با پیچیده تر و دشوارتر شدن باعث شده است كه رهبران سازمان ها با مشكلات غیر قابل پیش بینی روبرو باشند. این رهبران از سبك رهبری تعاملی كه تنها مبتنی بر انگیزش از طریق پاداش و تنبیه است، فراتر می روند و با جلب اعتماد و وفاداری دیگران، ترسیم چشم اندازی مهیج از فرصت های بالقوه و نیز با الهام بخشیدن به پیروان موجب ایجاد تعهد به تحول و خودكنترلی بالا در آنها می شوند..از طرفی امروزه به اهمیت بالقوه دانش به عنوان منبع كلیدی ایجاد درآمد پایدار و مزیت رقابتی در اقتصاد دانش محور توجه بسیاری شده است؛ چرا كه منحصر به فرد و غیر قابل جایگزین بوده و به سختی قابل تقلید است (Huang,2011).

رهبری تحول گرا یكی از پارادایم های رهبری در روان شناسی سازمانی است. در واقع رهبری تحول آفرین یک فرایند آگاهانه اخلاقی ومعنوی است كه الگوهای مساوی روابط قدرت میان رهبران وپیروان را جهت رسیدن به یک هدف جمعی و یا تحول واقعی بنا می كند. رهبری تحول آفرین فرایند ایجاد تعهد به اهداف سازمانی وتوانمند ساختن پیروان جهت به تحقق رساندن آن اهداف می باشد. رهبران تحول آفرین خوش بینی جاذبه هوش وتعداد زیادی از سایر توانایی های شخصی را به كار می گیرند تا به ارتقای آرمان های دیگران پرداخته وافراد وسازمان را به سمت بالاتری از عملكرد انتقال دهند. از آن جا كه موفقیت هر سازمانی منوط به هدایت ورهبری همگام با پویایی وانعطاف پذیری سازمانی است وازسویی دیگر بالا بودن سطح انتظارات وتوقعات مشتریان سازمان ها وتغییرات شتابنده، نقش رهبری تحول آفرین در سازمان ها ازموقعیت ممتازی برخوردار است.

در این مطالعه تلاش شده است تا به رابطه رهبری تحول آفرین با مدیریت دانش در شرکت لینا نیک پرداخته شود.

در این فصل پس از تشریح مسأله پژوهش، اهمیت و ضرورت آن بررسی می شود. در ادامه فرضیات و اهداف پژوهش بیان خواهد شد.

 

1-1 بیان مسأله

عواملی نظیر جهانی شدن ،كوچك سازی دولت ها ،شهروند محوری و ضرورت مشاركت شهروندان می طلبد كه توجه ویژه ای به مدیریت دانش به عمل آید .سازمانها باید بتوانند به گونه ای موثر سرمایه های دانش خود را مدیریت كنند (ابطحی ،صلواتی ،1385). مهم ترین نقشی كه می توان به مدیریت دانش نسبت داد این است كه آن را به عنوان یک متدولوژی تغییر در نظر بگیرند .مدیریت دانش از یک طرف با جذب دانش های جدید به درون سیستم و از طرف دیگر با اداره موثر آن دانش ها می تواند مهم ترین عامل تغییر یک سازمان باشد. دانش به واسطه نزدیكی به تصمیم ها و اقدامات سازمانی به مراتب بیش از داده ها و اطلاعات می تواند باعث بهبود عملكرد شده و در نتیجه كیفیت خدمات سازمانها را به طور عام و سازمان های دولتی را به طور خاص بهبود بخشد (Hales,2001).

واژه مدیریت دانش در دنیای مدیریت، موضوعات مختلفی را در بر می‌گیرد، علت ایجاد این نگرش به‌دلیل انتقال و حرکت سیستم‌های اقتصادی و تولیدی به سوی جوامع دانش محور است. در این نگرش دانش باید به‌عنوان زمین، کار و سرمایه به‌عنوان یک دارایی مطرح می‌شود (Nonaka & Takeuchi,1995). به مدیریت دانش باید به‌عنوان یک طرح مدیریتی یکپارچه نگریسته شود که بر هدف‌های استراتژی متمرکز باشد، بر محور فرایندهای کسب و کار حرکت کند و از فناوری اطلاعات کمک می‌گیرد (Nour,2002). مدیریت دانش با کشف و ارتقاء دارایی دانش یک سازمان، با دیدگاهی که پیش برنده اهداف سازمان است مرتبط می شود. دانشی که مدیریت می شود شامل هم دانش آشکار و هم دانش پنهان (دانش ذهنی افراد) است (Davenport,1998). باید توجه داشت كه همه كاركنان دارای دانش ذهنی قدرتمند ولی ناشناخته هستند. دانش ذاتی فطری معمولاٌ نانوشته است و بر پایه انتقال ذهنی و شفاهی می‌باشد و همین انتقال شفاهی موجب تحریف دانش می‌شود. باید توجه داشت كه این دانش باید مستند شود و هر جا كه لازم بود مورد استفاده قرار گیرد (Okorafor,9,2010).

مفهوم اولیه رهبری تحول آفرین[1] توسط برنز و در نتیجه تحقیقات توصیفی او پیرامون رهبران سیاسی ارائه شد. برنز رهبری تحول آفرین را به عنوان فرایندی که در آن رهبران و پیروان همدیگر را به سطح بالاتری از اخلاق و انگیزه سوق می دهند، تعریف کرد. این رهبران سعی می کنند خصوصیات اخلاقی و ایده آل های متعالی مانند آزادگی، عدالت، برابری، صلح و انسانیت را پیرامون خود متجلی سازند و نه خصوصیات پستی مانند ترس، حرص، حسادت و تنفر. در ارتباط با نظریه سلسله مراتب نیازهای مازلو ، این نظریه بر تقویت نیازهای سطح بالاتر پیروان تاکید می ورزد. از نظر برنز، رهبری تحول آفرین توسط هر کس با هر موقعیت در سازمان قابل پیاده شدن است. در این نوع رهبری، افراد می توانند بر همتایان و مافوق ها مانند زیردستان اثرگذاری داشته باشند (یوکل، ترجمه ازگلی و قنبری،1382، 496).

برنز توجه خود را به ماهیت روابط متعامل رهبران و پیروان جلب نمود. او مطالعه رهبری را به سمت پویایی های تعارض و قدرت، اهداف جمعی، تغییر واقعی عمدی و اهمیت مبنای اخلاقی رهبری و پیروی کشانید و سپس دو نوع مدل

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                           صفحه

چکیده……………………………………………………………………………………………….. 1

فصل اول: کلیات تحقیق

1-1) مقدمه………………………………………………………………………………………….. 3

1-2) بیان مسئله……………………………………………………………………………………… 4

1-3) اهمیت و ضرورت موضوع…………………………………………………………………….. 7

1-4) اهداف تحقیق………………………………………………………………………………….. 8

1-5) فرضیه های تحقیق……………………………………………………………………………… 8

1-6) شرح واژه ها و اصطلاحات تحقیق……………………………………………………………… 8

فصل دوم: مبانی نظری  و پیشینه تحقیق

2-1) مقدمه………………………………………………………………………………………… 11

2-2) مروری بر تسهیل تجارت…………………………………………………………………….. 11

2-2-1) تجارت……………………………………………………………………………………. 11

2-2-2) استراتژی توسعه تجارت…………………………………………………………………… 12

2-2-3) تسهیل تجارت…………………………………………………………………………….. 14

2-2-4) مزایای تسهیل تجارت…………………………………………………………………….. 17

2-2-5) هزینه های اجرای تسهیل تجارت………………………………………………………….. 19

2-2-6) وضعیت ایران در شاخص های تسهیل تجارت…………………………………………….. 19

2-2-7) چارچوب استانداردها برای امنیت و تسهیل تجارت جهانی…………………………………. 23

2-3) عوامل موثر بر تسهیل تجارت………………………………………………………………… 28

2-3-1) تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات (ICT)……………………………………………………. 28

2-3-2) زیرساخت‌های فیزیکی…………………………………………………………………….. 34

2-3-3) فضای کسب و کار………………………………………………………………………… 41

2-3-4) اداری- اجرایی (عملیاتی)…………………………………………………………………. 61

2-3-4-1) کنوانسیون‌های بین المللی………………………………………………………………. 62

2-3-4-2) اسناد و رویه‌های ساده اداری…………………………………………………………… 65

2-3-4-3) توسعه منابع انسانی…………………………………………………………………….. 67

2-4) تکنیک های تصمیم گیری اوزان شاخص ها:………………………………………………….. 67

2-4-1) روش AHP………………………………………………………………………………. 68

2-4-2) الگوریتم AHP……………………………………………………………………………. 70

2-5) پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………. 72

فصل دوم: مبانی نظری  و پیشینه تحقیق

3-1) مقدمه………………………………………………………………………………………… 76

3-2) روش تحقیق…………………………………………………………………………………. 76

3-3) قلمرو تحقیق:………………………………………………………………………………… 77

3-4) شیوه و ابزار جمع آوری اطلاعات:……………………………………………………………. 77

3-5) گام های تحقیق………………………………………………………………………………. 78

3-6) پایایی پرسشنامه………………………………………………………………………………. 78

3-7) روایی پرسشنامه………………………………………………………………………………. 79

3-8) جامعه و نمونه تحقیق………………………………………………………………………… 79

3-9) روش تجزیه و تحلیل اطلاعات……………………………………………………………….. 80

فصل دوم: مبانی نظری  و پیشینه تحقیق

4-1) مقدمه………………………………………………………………………………………… 82

4-2) آمار توصیفی…………………………………………………………………………………. 82

4-2-1) تحلیل خصوصیات جمعیت شناختی پاسخ دهندگان……………………………………….. 82

4-2-2) آمار توصیفی متغیرهای تحقیق…………………………………………………………….. 87

4-3) آمار استنباطی………………………………………………………………………………… 88

4-3-1) بررسی فرضیه های تحقیق………………………………………………………………… 88

4-3-2) رتبه بندی عوامل شناسایی شده……………………………………………………………. 91

فصل دوم: مبانی نظری  و پیشینه تحقیق

5-1) مقدمه………………………………………………………………………………………… 98

5-2) نتایج تحقیق………………………………………………………………………………….. 98

5-3) بحث و پیشنهادات………………………………………………………………………….. 100

5-4) پیشنهادات به منظور تحقیقات آتی……………………………………………………………. 104

5-5) محدودیت‌های تحقیق………………………………………………………………………. 105

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………… 106

فهرست جداول

عنوان                                                                                                                         صفحه

جدول 1-1) تاثیر انجام تسهیل تجاری بر رشد سرانه تولید ناخالص داخلی………………………. 6

جدول 2-1) تعاریف مختلف از تسهیل تجارت………………………………………………… 15

جدول 2-2) مزایای تسهیل تجارت برای دولت و تجار………………………………………… 17

جدول 2-3) مقایسه وضعیت ایران در شاخص های تجارت فرامرزی با الگوهای برتر………….. 22

جدول 2-4) مقایسه وضعیت ایران در شاخص های تجارت فرامرزی با اقتصادهای قابل مقایسه… 23

جدول 2-5) محرک های بیرونی و پیامد های آن بر گمرک ها…………………………………. 39

جدول 2-6) رتبه بندی منطقه ای و جهانی شاخص بهبود فضای كسب و كار كشورهای همسایه ایران 44

جدول 2-7) زیر شاخص های شروع یک كسب و كار كشورهای همسایه ایران در سال های 2004 و 2012 48

جدول 2-8) زیر شاخص های اخذ مجوز کشورهای همسایه ایران در سا لهای 2006 و 2012.. 50

جدول 2-9) زیرشاخص های حمایت از سرمایه گذاران کشورهای همسایه ایران در سا لهای 2006 و 2012 54

جدول2-10) زیرشاخص های پرداخت مالیات کشورهای همسایه ایران در سا لهای 2006 و 2012 57

جدول2-11) زیر شاخص های تجارت برو ن مرزی کشورهای همسایه ایران در سا لهای 2006 و 2012     61

جدول2-12) شاخص ناسازگاری تصادفی…………………………………………………….. 71

جدول 2-13)  مقیاس AHP………………………………………………………………….. 71

جدول 3-1) درصد آلفای کرونباخ…………………………………………………………….. 79

جدول 3-2) عوامل موثر در تسهیل تجارت (پرز و ویلسون 2011 ؛ دووال 2007)…………… 80

جدول 4-1) جنسیت پاسخ دهندگان…………………………………………………………… 83

 

جدول 4-2) سن پاسخ دهندگان………………………………………………………………. 84

جدول 4-3) تحصیلات پاسخ دهندگان………………………………………………………… 85

جدول 4-4) سنوات شغلی پاسخ دهندگان…………………………………………………….. 86

جدول 4-5) نتایج توصیفی پاسخ به سوالات…………………………………………………… 87

جدول 4-6) آزمون تی فرضیه اول…………………………………………………………….. 88

جدول 4-7) آزمون تی فرضیه دوم…………………………………………………………….. 89

جدول 4-8) آزمون تی فرضیه سوم……………………………………………………………. 90

جدول 4-9) آزمون تی فرضیه چهارم………………………………………………………….. 91

جدول 4-10) اولویت بندی عوامل اصلی……………………………………………………… 92

جدول 4-11) اولویت بندی زیرساخت های سخت……………………………………………. 92

جدول 4-13) اولویت بندی زیرعامل‌های زیرساخت‌های فیزیکی………………………………. 93

جدول 4-14) اولویت بندی زیرساخت های نرم………………………………………………. 93

جدول 4-15) اولویت بندی زیرعامل‌های محیط کسب و کار………………………………….. 94

جدول 4-16) اولویت بندی زیرعامل‌های اداری-اجرایی………………………………………. 94

جدول 4-17) وزن نهایی زیرعامل‌ها………………………………………………………….. 95

جدول 4-18) وزن نهایی عوامل………………………………………………………………. 96

جدول 5-1) نتایج آمار توصیفی شرکت کنندگان………………………………………………. 99

جدول 5-2) نتایج فرضیه های تحقیق……………………………………………………….. 100

جدول 5-3) نتایج اولویت بندی عوامل………………………………………………………. 100

 

 

 

فهرست نمودارها

عنوان                                                                                                               صفحه

نمودار 2-1) مقایسه مدت زمان لازم برای واردات و صادرات از سال 2008 تا 2011………… 20

نمودار 2-2) مقایسه هزینه لازم برای واردات و صادرات از سال 2008 تا 2011……………… 21

نمودار 2-3) مقایسه اسناد لازم برای واردات و صادرات از سال 2008 تا 2011………………. 21

نمودار 2-4) شاخص بهبود فضای كسب و كار كشورهای همسایه ایران در سال های (2012-2006)           43

نمودار 2-5)  شاخص شروع یک كسب و كار كشورهای همسایه ایران در سالهای (2012-2004) 45

نمودار2-6) رتبه بندی منطقه ای شاخص شروع یک كسب و كار در سال های 2007 و 2012.. 46

نمودار 2-7) شاخص اخذ مجوزهای كشورهای  همسایه ایران در سال های (2012- 2007)…. 49

نمودار 2-8) رتبه بندی منطقه ای شاخص اخذ مجوز در سال های 2007 و2012…………….. 49

نمودار 2-9) شاخص حمایت از سرمایه گذاران کشورهای همسایه ایران در سا لهای (2012 – 2007)         52

نمودار 2-10) رتبه بندی منطقه ای شاخص حمایت از سرمایه گذاران در سا لهای 2007 و 2012 52

نمودار2 -11) شاخص پرداخت مالیات کشورهای همسایه ایران در سا لهای (2012 – 2007).. 55

نمودار 2-12) رتبه بندی منطقه ای شاخص پرداخت مالیات در سال های 2007 و 2012…….. 55

نمودار 2-13)  شاخص تجارت برون مرزی کشورهای همسایه ایران در سا لهای (2012 – 2007) 58

نمودار2-14) رتبه بندی منطقه ای شاخص تجارت برون مرزی در سا لهای 2007 و 2012…… 59

نمودار 3-1) گام های تحقیق………………………………………………………………….. 78

نمودار 4-1) نمودار دایره ای جنسیت پاسخ دهندگان………………………………………….. 83

نمودار 4-2) نمودار دایره ای سن پاسخ دهندگان………………………………………………. 84

نمودار 4-3) نمودار دایره ای تحصیلات پاسخ دهندگان………………………………………… 85

نمودار 4-4) نمودار دایره ای سنوات شغلی پاسخ دهندگان…………………………………….. 86

 

 

 

فهرست اشکال

عنوان                                                                                                                صفحه

شکل 2-1) استراتژی توسعه تجاری…………………………………………………………… 13

شکل 2-2) مدل خرید- انتقال- پرداخت………………………………………………………. 16

شکل 2-3) ارتباطات توسعه ای فناوری اطلاعات و ارتباطات………………………………….. 29

شکل 2-4) مجاری تاثیرگذاری ICT بر فضای کسب و کار…………………………………….. 30

شکل 2-5) ارتباط بین استقرار گمرک الکترونیک و شاخص‌های تجارت فرامرزی (مراد حاصل و همکاران، 1385)     32

شکل 2-6) کارایی فرودگاه ها و بنادر برخی کشورهای آسیایی………………………………… 35

شکل 2-7) عملکرد لجستیکی. 2007…………………………………………………………. 36

شکل 2-8) نقش گمرک ها در ارتقاء صادرات رقابتی………………………………………….. 38

شکل 2-9) گمرک های مدرن : نظارت خوب…………………………………………………. 40

شکل 2-10) اصول سیستم تیر(منبع: محمدی، 1385)………………………………………… 64

شکل 2-11) اسناد و زمان مورد نیاز برای صادرات و واردات در مناطق مختلف دنیا……………. 66

شکل 2-12) نمونه ی یک درخت سلسله مراتبی………………………………………………. 69

 

چکیده

افزایش قدرت رقابت در عرصه تجاری مستلزم برنامه‌ریزی دقیق و مستمر به منظور ایجاد تسهیل در تجارت است. عوامل گوناگونی می توانند بر تسهیل تجارت موثر باشند. از این رو، در تحقیق فوق به شناسایی و رتبه بندی عوامل موثر بر تسهیل تجارت پرداختیم. برای این منظور، پس از بررسی پیشینه موضوع، تعدادی از عوامل شناسایی و به منظور  رتبه بندی هر یک از آنها، پس از طراحی پرسشنامه مقایسات زوجی و توزیع آنها در میان مدیران و خبرگان ذی‌ربط، از روش تحلیل سلسله مراتبی استفاده شد. نتایج تحقیق نشان دادند در بین عوامل اصلی، محیط کسب و کار، زیرساخت‌های فیزیکی، تکتولوژی اطلاعات و ارتباطات و عوامل اداری- اجرایی به ترتیب دارای بالاترین اولویت‌ها هستند. همچنین مقایسه زیرعامل‌ها نیز نشان داد پیوستن به کنوانسیون‌ها و استاندارد‌های بین المللی، کیفیت زیرساختی گمرک و بنادر، و گسترش استفاده از اینترنت در کسب و کار به ترتیب بالاترین اولویت‌ها را در تسهیل تجارت دارند.

 

 

 

1-1) مقدمه

رشد حجم تجاری یک اولویت شفاف برای دولت ها و پایه اولیه برای دستیابی به رفاه اجتماعی و اقتصادی شهروندان است. مشارکت بیشتر در تجارت بین المللی، از مدت های طولانی به عنوان یک عنصر ضروری در دسترسی به این اهداف تشخیص داده شده است. دولت ها و سازمان های بین المللی در سرتاسر جهان متعهد شده اند که حداکثر تلاش خود را در جهت استقرار یک سیستم تجاری بین المللی گسترده، جهت کاهش تعرفه ها و سیاست آزادسازی تجارت انجام دهند.

هدف اولیه از تسهیل تجارت، کاهش هزینه های مبادلات و پیچیدگی تجارت بین المللی برای تجار و افزایش محیط تجاری در یک کشور، و در عین حال کارا و نتیجه بخش کردن سطح کنترل دولت است. نقش دو طرفه دولت ها فراهم آوردن تسهیل تجارت-در حالیکه انجام دادن الزامات قانونی در امنیت جاری بسیار مهم هستند- محیط بین المللی را آگاه می سازد.

یک مبادله تجاری تا زمانی که کالاهای تجارت شده به خریدار تحویل داده نشوند و پرداخت به فروشنده انجام نشود، کامل نمی شود. برای اینکه یک کالا در بازارهای جهانی بتواند همچنان به رقابت بپردازد، هزینه مبادلات تجاری مربوط به آن باید به کمترین مقدار ممکن کاهش پیدا کند. ابزارهای مدیریت زنجیره عرضه، که سعی در مدیریت کل فعالیت های مربوط به تجارت کالا دارند، در این زمینه یک ضرورت هستند. لیکن، آنها باید توسط رویه های موثر در مرزهای ملی کامل شوند تا محتمل هیچ تاخیر غیرقابل پیش بینی و بیش از حد هزینه های اضافی غیرقابل توقع نشوند. بنابراین کامل شدن رضایت بخش یک مبادله، تکیه دارد بر:

• جابجایی کارای کالاها از محل فروشنده به محل خریدار؛
• تطابق کالاها با نیازهای خریدار؛
• مستندسازی تجاری مورد قبول؛
• پیروی از مقررات و تکمیل روالهای مورد نیاز و هرگونه اسناد و رویه های دیگر در زمان عبور از مرز
• تدارکات ضروری برای پرداخت کارا

این دیدگاه، بطور واضح حوزه تسهیل تجارت را از یک موضوع متمرکز بر رئوس مستندسازی تجاری و رویه های مرسوم، به یک حوزه گسترده تر، شامل جابجایی فیزیکی کالا تبدیل می کند. تجارت بین المللی الزاما مستلزم عبور از مرزها است که می تواند موجب مشکلات فنی و مدیریتی متعددی برای تاجرها شود. بنابراین، کشورها نباید خود را به مقررات و رویه های ملی محدود کنند، بلکه باید با دیگر کشورها جهت دستیابی به هماهنگی، تسهیل و استاندارد سازی بین المللی رویه ها و اسناد، همانند هماهنگ سازی و استاندارد سازی تجارت ملی و اجزای سیستم حمل و نقل، همکاری نمایند (میدری و قودجانی، 1387: 35).

لیکن، برای رسیدن به رشد قابل توجه ناشی از حجم تجارت و ریسک متعاقب گلوگاه های اصلی در زنجیره های حمل و نقل و در مرزهای ملی، این توسعه ها باید توسط روش های هزیته ای و هزینه های اثربخش تجارت بین المللی تحت حمایت قرار گیرند. تسهیل تجارت بدلیل اینکه در آینده دقیق تر خواهد شد، یک عنصر کلیدی در رقابت و افزایش دهنده حجم تجارت است. جامعه بین المللی هم اکنون توجه زیادی به توسعه گسترده و اجرای شاخص ها و ابزار تسهیل تجارت دارد. هدف از تسهیل تجارت عبارت است از ارائه یک محیط با ثبات، واضح و قابل پیش بینی برای تجارت ملی و بین المللی. ظاهرا˝ باید بر مبنای هنجارها و تجربیات قابل قبول بین المللی ناشی از عوامل زیر، به این اهداف جامعه عمل پوشاند:

1) ساده سازی تشریفات و رویه ها، 2) استاندارد سازی و رشد زیر ساخت و تسهیلات فیزیکی، 3) هماهنگ سازی قانون ها و مقررات مربوطه (Shujie and Shilu,2009).

 

1-2) بیان مسئله

 چندین دهه قبل در سال های اولیه برپایی سازمان ملل، دیوید میترانی نوشت «مشکل زمان ما دور نگهداشتن ملت ها از یکدیگر نیست، بلکه چگونه آنها را فعالانه گردهم آوردن است» و همین نکته است که ریشه اصلی چالش کار ما در تسهیل تجارت است (اتاق بازرگانی، 1385). تسهیل تجاری برای اولین بار به صورت رسمی به عنوان مفهوم پذیرفته شده بین المللی در سال 1996در دستور کار نشست وزیران سازمان جهانی تجارت در سنگاپور قرار گرفت و از آن پس به منزلۀ یک هدف تحت همین عنوان در اسناد این سازمان وارد شد. هر چند که پیش از آن تاریخ  نیز بسیاری از مصوبات و توافقات این سازمان عملاً در جهت تسهیل تجاری بوده است. از آنجا که برداشت های مختلفی از واژة تسهیل تجاری وجود دارد، تعاریف مختلفی نیز دربارة آن ارائه شده است. مثلاً در مطالعات علمی صورت گرفته در این باره معمولاً مفهوم موسع آن مدنظر قرار می گیرد و محیطی را در برمی گیرد که تجارت در آن صورت می پذیرد؛ و به معنای برقراری شفافیت، استانداردسازی، برقراری هماهنگی با ترتیبات بین المللی و منطقه ای، تقویت فضای قانونی و حرکت به طرف حرفه ای سازی نهادهای تجاری است (مراد حاصل، 1387: 45).

در دنیای فرارقابتی امروز،  با وجود تغییرات‌ انجام گرفته، همه‌ ما به اهمیت تسهیل تجارت پی برده‌ایم و ضرورت آن‌ را حس می‌کنیم. در فضای پرچالش و البته پرفرصت بین المللی، فضای کسب و کار هر کشوری، یکی از مهم‌ترین عناصر موثر در ایجاد ارزش افزوده است که ضریب بهره وری آن با شاخه‌های متنوع از رفاه اجتماعی  تا اقتدار ملی را در بر می گیرد.

در جهان امروز تجارت دارای دو وجه داخلی و خارجی است و تجارت خارجی نیز دارای دو وجه صادرات و واردات است. از دید یک اقتصاددان، یک بازار، شامل تمام خریداران و فروشندگانى است که در حال داد و ستد کالاها یا خدمات خاصى هستند. از نظر یک بازاریاب بازار مجموعه تمام خریداران بالقوه و واقعى است که براى یک کالا وجود دارد. و از نظر یک سیاستمدار، بازار محلی برای تامین آرامش جامعه و حفظ تعادل قوا است. تمام جلوه های تجارت از ساده ترین سطح تا پیچیده ترین حالت آن بر مقولاتی همچون خریداران و فروشندگان و تولید کنندگان متمرکز خواهد بود که تحقق کاهش قیمت تمام شده و افزایش بهره وری تنها و تنها میتواند بر پایه تسهیل فرایندهای میان عناصر بازار و تجارت متکی باشد.

تسهیل تجارت در بخش صادرات که به افزایش صادرات کشور می انجامد، بالتبع موجب افزایش در تولید داخلی و حمایت از نیروی کار و سرمایه کشور می‌شود ؛ این امر علاوه بر آنکه به استفاده از ظرفیت‌های خالی تولید کشور می‌ انجامد، نیروی کار و سرمایه جدید را نیز مورد استفاده قرار می‌دهد، البته ممکن است در مواردی نیز به افزایش واردات در قالب سرمایه‌گذاری خارجی و یا واردات برخی کالاها برای انجام تولید داخلی نیز بینجامد.

ایجاد تسهیلات لازم برای افزایش تجارت کشور موجب توانمندسازی بخش تجاری و بازرگانی می‌شود. توانمندسازی تجاری با شاخصی تحت این عنوان اندازه‌گیری می‌شود. در صورتی که مقدار این شاخص افزایش (کاهش) یابد، به ‌مفهوم بهبود (سختی) در شرایط توسعه تجارت است. در اینجا باید این نکته را متذکر شد که به منظور حفظ و ارتقای شاخص توانمندسازی تجاری در شرایط فعلی که کشور تحت فشارهای کشورهای غربی قرار دارد، ضروری است راه حل مناسبی برای برون‌رفت از این شرایط اتخاذ گردد تا با افزایش صادرات و کاهش هزینه تمام شده کالاهای وارداتی از  فرار سرمایه ها نیز جلوگیری به عمل آید. در کل، تسهیل تجاری از آن جهت حائز اهمیت است که به کشور ها برای حفظ جایگاه و ارتقای رقابت پذیری تجارت شان کمک می کند و این ایفای نقش به دلیل این است که اجرای سیاست های تسهیل تجاری نتایج بی‌شماری را به دنبال خواهد داشت.

مطالعات انجام شده نشان می دهد هزینه تسهیل تجاری بخصوص استانداردسازی اسناد و فرایند های تجاری، تنها بین 4 تا 7 درصد کالا های مبادله شده است. همچنین نتایج تحقیقی که به وسیله سازمان همکاری های اقتصادی آسیا و اقیانوسیه انجام شد، نشان می دهد عایدات حاصل از اجرای یک نظام تسهیل تجاری اثر بخش، 26/0 درصد تولید ناخالص داخلی اعضای سازمان یعنی رقمی در حدود 45 میلیارد دلار است. تسهیل تجاری از طریق بهبود جریان تجارت با سرعت بخشیدن به فرایند های اظهار و ترخیص کالاها، جاذبه های سرمایه گذاری در کشور ها را افزایش می دهد و به کاهش هزینه های تبادلات تجاری و بهبود رقابت پذیری کمک می کند. بر اساس مطالعات انجام شده به وسیله واکتهورست و یاسوئی، در سال 2003، تخمین زده می شود که یک درصد کاهش در هزینه مبادلات تجاری از طریق روش های تسهیل تجاری، بالغ بر 40 میلیارد دلار صرفه جویی در ابعاد جهانی ایجاد خواهد کرد. همچنین مطالعات انجام شده نشان می دهد اثر قابل ملاحظه ای تسهیل تجاری بر رشد سرانه تولید ناخالص داخلی در کشورهایی است که موفق به اجرای تسهیل تجاری شده اند. در جدول 1-1 تغییرات ایجاد شده در تولید ناخالص داخلی سرانه تعدادی از این کشور ها نشان داده شده است (کرمی، 1390: 37).

 

جدول شماره 1-1: تاثیر انجام تسهیل تجاری بر رشد سرانه تولید ناخالص داخلی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

کشور	تغییر در تولید سرانه ناخالص داخلی
استرالیا	3. 91
کانادا	3. 38
شیلی	5. 03
چین	6. 78
کره	4. 7
مالزی	2. 76
مکزیک	6. 69
جدول 1-1: تاثیر تسهیل تجاری بر رشد سرانه تولید ناخالص داخلی (ادامه)
کشور	تغییر در تولید سرانه ناخالص داخلی
سنگاپور	4. 17
تایلند	5. 27
ایالات متحده آمریکا	4. 16

 

فصل اول: مقدمه ………………………………………………………………………2

1-1- کلیاتی درمورد مدل WEPP…………………………………………………….

1-1-1- معایب و محدودیت های کاربرد مدل WEPP………………………………..

1-1-2- محاسن مدل……………………………………………………………………6

1-2- هدف……………………………………………………………………………….8

1-3- مدل ANSWERS ………………………………………………………………..

1-4- مدلMPSIAC……………………………………………………………………..

فصل دوم: مروری بر تحقیقات گذشته ……………………………………………… 11

2-1- تقسیم بندی مدل های فرسایشی………………………………………….. 11

2-1-1- انواع مدل ها بر اساس ساختار فرمولی …………………………………..11

2-1-2- انواع مدل ها از نظر ساختار مکانی………………………………………. 13

2-2- تکامل مدل های فرسایش……………………………………………………. 13

فصل سوم: مواد و روش ها………………………………………………………… 17

3-1- ﺗﺌوری مدلWEPP ……………………………………………………………..

3-1-1- معادله پیوستگی رسوب……………………………………………………. 17

3-1-2- محاسبات هیدرولوژی ……………………………………………………… 20

3-1-2-1- تنش برشی جریان…………………………………………………………21

3-1-2-2- ظرفیت حمل رسوب………………………………………………………. 22

3-1-3- نرمال نمودن……………………………………………………………………22

3-1-4- پارامترهای فرسایش پذیری خاک……………………………………………24

3-2- روش تحقیق……………………………………………………………………..27

3-3- مراحل اجرای مدل……………………………………………………………… 27

3-4- سیمای عمومی مناطق مورد مطالعه…………………………………………36

فصل چهارم: بحث و نتیجه گیری ……………………………………………………46

4-1- نتایج مربوط به منطقه مطالعاتی غرب دانشکده کشاورزی شیراز………… 46

4-2- نتایج منطقه خسروشیرین……………………………………………………. 60

4-3- مقایسه نتایج مدل MPSIAC  و WEPP در منطقه خسروشیرین…………….67

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادها………………………………………………. 69

– فهرست منابع ……………………………………………………………………….73

– پیوست…………………………………………………………………………….. 78

– چکیده به زبان انگلیسی…………………………………………………………

چکیده:

فرسایش یک تهدید جدی برای منابع آب و خاک بشمار می رود. روش های متنوعی برای برآورد فرسایش و رسوب حوزه های آبخیز در دنیا ارائه شده اند که به کمک آن ها می توان مقادیر رسوب دهی و فرسایش حوزه ها را مشخص کرد. در این پژوهش ابتدا مقادیر سیلاب، فرسایش و رسوب توسط مدل WEPP برای حوزه مطالعاتی غرب دانشکده کشاورزی شیراز به وسعت 62/3 هکتار تخمین زده شد و سپس مدل WEPP برای حوزه خسروشیرین از زیر حوزه های معرف حوزه آبخیز سد ملاصدرا به وسعت 6392 هکتار نیز اجرا شد. و در نهایت نتایج بدست آمده از مدل WEPP با نتایج دو مدل ANSWERS و MPSIAC مقایسه شد. نتایج نشان داد که مقادیر سیلاب، فرسایش و رسوب تخمین زده شده توسط مدل WEPP با

 مقادیر مشاهده شده و مقادیر تخمین زده شده توسط مدل ANSWERS همبستگی خوبی داشته و مقدار R2 بین 9/0 تا 98/0 می باشد. و آزمون آماری F-test نشان داد که اختلاف بین مقادیر تخمین زده شده توسط مدل WEPP و مقادیر مشاهده شده و همچنین مقادیر تخمین زده شده توسط مدل ANSWERS معنی دار نیست. اما در مقایسه نتایج مدل WEPP با نتایج مدل MPSIAC مشاهده شد که میزان رسوب برآورده توسط مدل MPSIAC حدود 8/5 تن در هکتار در سال بوده که با میزان اندازه گیری شده در ایستگاه رسوب سنجی (معادل 85/9 تن در هکتار در سال) اختلاف فاحشی دارد. در صورتی که مدل WEPP مقدار رسوب را معادل 5/10 تن در هکتار در سال تخمین زد که با مقدار رسوب اندازه گیری شده در ایستگاه رسوب سنجی تقریباً نزدیک است.

فصل اول

مقدمه:

انسان برای ادامه حیات خود به مواد غذایی نیازمند است که دراثر وجود آب و خاک به دست می آید. عاملی که تامین آب و خاک را به خطر می­اندازد فرسایش خاک است که مبارزه با آن اجتناب ناپذیر بوده و لیکن نمی توان از وقوع آن کاملا جلوگیری کرد. ولی  فعالیت های انسان می تواند آن را تشدید نموده و یا کاهش دهد. همه ساله عرصه  وسیعی از خاک های کشور ایران و سایر کشورها تحت فرسایش آبی و بادی قرار می گیرد. در مناطقی که فرسایش خاک کنترل نمی شود خاک ها بتدریج فرسایش یافته، حاصلخیزی خود را از دست می دهند، سبب فقیر شدن خاک و متروک شدن مزارع می گردد و از این راه خسارت زیاد و جبران ناپذیری به جا می گذارد، همچنین با رسوب مواد فرسایش یافته در آبراهه ها، مخازن سدها، بنادر وکاهش ظرفیت آبگیری آنها زیان های فراوانی را سبب می گردد. بر پایه برآورد های انجام شده بر اثر فرسایش خاک سالانه چندین میلیون هکتار از اراضی کشاورزی جهان به کام نابودی کشیده می شود. براساس همین برآورد پیش بینی می شود که تا سال 2010  میلادی  یک سوم تا یک پنجم اراضی کشاورزی بر اثر فرسایش خاک عقیم و غیرقابل استفاده شوند (کاظمی، 1385). رشد روزافزون جمعیت و افزایش نیاز به منابع طبیعی موجب گردیده تا مهار فرسایش خاک به عنوان امری ضروری در دهه های اخیر مطرح گردد. متاسفانه میزان فرسایش خاک در ایران بیشتر از میزان متوسط جهانی است. نتایج بررسی های انجام شده در ایران نشان می دهد که سالانه نزدیک به 2 میلیارد تن از خاک های با ارزش کشور در اثر فرسایش هدر می رود و همه ساله خسارات هنگفتی از این طریق بر کشور وارد می گردد. با توجه به تحقیقات انجام شده متوسط فرسایش خاک در ایران 2500 تن در کیلومتر مربع (25 تن در هکتار) در سال برآورد شده است که حدود سه تا چهار برابر متوسط فرسایش جهانی و 20 تا 30 برابر حد قابل قبول فرسایش می باشد (جلالیان و همکاران، 1373). این در حالی است که میزان فرسایش در آمریکا و اروپا کمتر از یک تن در هکتار در سال می باشد (FAO, 1994).

فرسایش خاک منجر به هدر رفت مواد غذایی خاک و بهم خوردن ساختمان خاک شده و یکی از مشکلات بزرگ اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی شناخته شده است. در اکثرکشورهای جهان برای مبارزه و کنترل آن کوشش فراوان و اعتبارات هنگفتی درنظرگرفته شده است. با افزایش فعالیت های عمرانی و تخریب منابع مورد استفاده، طبیعی به نظر می رسد فرسایش خاک ناشی از تمرکز رواناب سطحی افزایش یابد (Wischmeier, 1978).

تاثیر متقابل چهار عامل اصلی اقلیم، پستی و بلندی، پوشش گیاهی و فرسایش پذیری ذاتی خاک تعیین کننده مقدارفرسایش هرمنطقه است. فرسایش با هدر رفت فیزیکی خاک زمینه رابرای کاهش مولفه های خاک (شاخص های ساختمان، بافت، پایداری، مقدار عناصر غذایی … ) پدید می آورد. استفاده غیر علمی کشاورزان از خاک بخصوص در امتداد شیب، انجام خدمات اگروتکنیکی در امتداد شیب، آبیاری غیر اصولی و غیره باعث فرسایش جدی خاک سطحی می شود. چنانچه بهره برداری از خاک ها بر اساس شناسایی و تعیین نوع کاربری مناسب و مبتنی بر رعایت اصول صحیح و علمی باشد، میزان فرسایش و رسوب به حداقل خود کاهش می یابد. در این رابطه  پیش بینی فرسایش  بایستی از طریق ایستگاه های سنجش رسوب انجام گیرد ولی به لحاظ  محدودیت این ایستگاه ها، از روش های مدل تجربی[1] و شبیه سازی توسط مدل های ریاضی[2] استفاده می شود. مدل های تجربی اساساً بر مبنای مشاهدات پایه گذاری  شده اند و معمولاً آماری هستند. این مدل ها بیشتر برای پیش بینی متوسط فرسایش به کار می روند. اگرچه گاهی اوقات برای پیش بینی رسوب هم استفاده می شوند. در مدل های ریاضی خصوصیات یک سیستم یا تمام و یا بخشی از نحوه کارکرد سیستم با نمادهای ریاضی نمایش داده شده و مورد بحث ریاضی قرار می گیرد. این مدل ها برای بیان نحوه عملکرد سیستم، چگونگی تاثیر متقابل عناصر یک سیستم و برای توصیف نحوه عمل سیستم بکار می روند (رفاهی، 1385).

 در برنامه ریزی کنترل فرسایش خاک ابتدا لازم است که بررسی جامعی از عوامل مؤثر در فرسایش خاک به عمل آید. این بررسی ها خصوصاً در اراضی بحرانی واقع در حوزه های آبخیز بسیار لازم و ضروری است و بدون شناسایی دقیق مختصات و شرایط آنها و تجزیه و تحلیل جامع شرایط حوزه آبخیز و تهیه طرح کامل آبخیزداری، عملیات کنترل و مبارزه با فرسایش مقدور و معقول نخواهد بود.

 میزان خسارات وارده و همچنین برآورد هزینه و انجام پروژه های مهار و کنترل فرسایش و رسوب نیازمند آمار و اطلاعات دقیق و صحیح، روش و فرمول های مناسب برای مناطق مختلف یک حوزه آبخیز می باشد. به دلیل مشکلات و محدودیت های موجود در روش های مستقیم اندازه گیری فرسایش خاک و همین طور پیشرفت شایان توجهی که در درک مفاهیم و مکانیزم فرایند فرسایش حاصل شده، ابداع مدل های مختلف در زمینه فرسایش و رسوب از سال ها پیش مورد توجه قرار گرفته است. تامین نیازمندی های فوق و ایستگاه های رسوب سنجی با بهره گرفتن از اندازه گیری های زمینی دشوار و پرهزینه می باشد، به همین دلیل متخصصین آبخیزداری، هیدرولوژی و منابع آب در ارائه راه حل های مناسب تلاش زیادی نموده و فرمول های تجربی و مدل های ریاضی را پیشنهاد کرده اند.

 مدل های فرایندی که بیانگر روابط منطقی بین پدیده های فیزیکی یک حادثه فرسایش است می تواند در تخمین مقادیر کمی فرسایش با دقت بیشتری نسبت به سایر مدل های تجربی مورد استفاده قرار گیرد. از نتایج حاصل از بعضی مدل ها با مقادیر واقعی تطبیق نزدیکی داشته از اینرو استفاده از مدل های فرسایش و رسوب در مطالعات حوزه آبخیز افزایش یافته است. از طرفی با توجه به پیچیده بودن اکوسیستم حوزه های آبخیز به ویژه حوزه های آبخیزکوهستانی، با بهره گرفتن از امکانات رایانه ای می توان مدل مناسبی را انتخاب و مورد بهره برداری قرار گیرد به منظور به کارگیری مدل ها در شرایط جدید، لازم است تا سازگاری آنها در این مناطق مورد ارزیابی قرار گیرد (صادقی، 1384).

مهمترین ویژگی های مدل های شبیه سازی، ماهیت،کارایی، عمومیت وسهولت کاربرد آنان می باشد (غلامی، 1382). تکامل مدل های فرسایش خاک، از مدل های تجربی مانند معادله جهانی تلفات خاک  (USLE)شروع و تا طراحی مدل هایی که اساس ریاضی– فیزیکی دارند ادامه یافته است. مدل های ریاضی ارزش تاثیر تکنولوژی را بر تخمین فرسایش خاک در زمین های متفاوت ثابت می کنند. مدلWEPP[3] نسل جدیدی از مدل های فرسایش خاک است که فرسایش خاک را در مقیاس مکان و زمان پیش بینی می­ کند. این مدل برای زیر حوزه ها و حوزه های کوچک برای تخمین فرسایش خاک بطور ساعتی، ماهانه و یا سالانه بکار می رود (Pudasaini et al., 2004). در این پژوهش مدل WEPP به منظور تخمین سیلاب، فرسایش و رسوب در دو منطقه از استان فارس استفاده شده و با دو مدل ANSWERS و MPSIAC مقایسه شده است.

1-1- کلیاتی درمورد مدل  WEPP

این مدل توسط سرویس تحقیقات كشاورزی آمریكا، سرویس حفاظت منابع طبیعی آمریكا، سرویس جنگل امریكا و سایر ارگان هایی كه به نحوی با مسائل آب و خاك در ارتباط هستند استفاده می شود. مدل فرسایش WEPP روشی بر اساس علوم هیدرولوژی و فرسایش خاك است. این مدل قادر است فرسایش خاک و نهشته شدن آن را در داخل آبراهه ها و دامنه ها در محدوده ای با زمین های كاملا هندسی تا زمین هایی كاملا غیر هندسی و متفاوت برآورد كند. این مدل همچنین در كاربری های كشاورزی، مرتع، جنگل و راه ها استفاده شده است. مدل WEPPدر دو مكان دامنه و حوزه آبخیز قابل استفاده است. و با مجموعه ای از نرم افزارها در رایانه های شخصی قابل نصب كردن است (گلکاریان، 1383).

مدل WEPP قادر است میزان فرسایش و رسوب و رواناب را به صورت سال های متوالی و یا برای رگبارهای مستقل شبیه سازی كند. یک حوزه آبخیز شامل یک یا تعداد بیشتری دامنه است كه این دامنه ها در حال زهكشی به داخل یک یا تعداد بیشتری آبراهه می باشند. كوچكترین حوزه آبخیز شامل تنها یک دامنه و یک آبراهه می باشند. مدل WEPP یک مدل فرایندیاب بوده به گونه ای كه مكان هایی كه ذرات خاك از سطح زمین جدا شده به همراه مقدار برداشت مكان هایی ذرات رسوب همراه آب نهشته می شوند و مقدار رسوب گذاری و در نهایت مكان هایی كه تنها عمل حمل رسوبات انجام می شود را برای روی دامنه مشخص می كند. با تركیب كردن دامنه های موجود روند یابی رواناب و رسوب انجام شده و كار شبیه سازی به پایان می رسد.

داده های ورودی اصلی در مدل WEPP عبارتند از اقلیم، خاك، مدیریت، شیب و خروجی های اصلی شامل تلفات خاک، رسوب و رواناب است. مدل WEPP همچنین خروجی ها را به دو صورت گرافیكی و متنی ارائه می دهد كه قبل از شبیه سازی با انتخاب موارد مورد نظر امكان رویت و چاپ خواهد بود.

1-1-1- معایب و محدودیت های کاربرد مدل WEPP

معایب مدل WEPP را بایستی به دو دسته تقسیم کرد.

الف- معایب مربوط به مدل

ب- معایب و مشکلاتی که در اثر فقر اطلاعات پایه در کشور ما وجود دارد.

الف- معایب مربوط به مدل

1- در این مدل کاربری مناطق شهری و مسکونی لحاظ نشده است. با توجه به اینکه در مناطق مسکونی سطح خاک به وسیله آسفالت و … پوشیده شده میزان فرسایش به حداقل رسیده ولی ضریب روانآب به شدت افزایش می یابد و این مسئله خصوصا در مناطق روستایی ممکن است سبب افزایش میزان فرسایش و حجم روانآب در مناطق پایین دست شود.

2- در نظر گرفتن طول شیب به صورت افقی، در این مدل بر اساس نظریه آقای فوستر[1] ، فرسایش به دو دسته شیاری و بین شیاری تقسیم شده است. بر اساس تعریف علت ایجاد فرسایش بین شیاری برخورد قطرات باران به سطح خاک و جدایی ذرات خاک در اثر نیروی وارده و حمل آن به سمت پایین است و علت فرسایش شیاری، نیروی برشی جریان های متمرکز و کنده شدن ذرات از کناره و کف مجاری عبوری آب است. بر این اساس طول مسیر جریان، رابطه مستقیم با میزان فرسایش شیاری دارد و صحیح تر است که بجای طول افقی، طول روی شیب در نظر گرفته شود.

ب- معایب و مشکلاتی در اثر فقر اطلاعات پایه در کشور

مهمترین مشکل در این زمینه تکمیل اطلاعات پنجره پایگاه اطلاعاتی گیاه (plant database) است. در این پنجره یکسری اطلاعات فیزیولوژیکی و فنولوژیکی از گیاهان موجود در هر واحد خواسته می شود (همانند دمای پایه برای شروع

فهرست مطالب:

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1 – مقدمه……………………………………………………………………………………….. 2

1-2- اهمیت علم فیزیولوژی پس از برداشت ………………………………………………….. 3

1-3- اهمیت علم فیزیولوژی پس از برداشت در گیاهان زینتی……………………………….. 4

1-4- عوامل تاثیر گذار در عدم موفقیت صادرات گل های بریده……………………………….. 5

1-5- عوامل موثر در طول عمر گیاهان زینتی…………………………………………………… 6

1-6- دلایل کاهش طول عمر پس از برداشت گل………………………………………………. 6

1-7- عوامل محیطی موثر در طول عمر گل های شاخه بریده ……………………………….. 7

1-7-1- نور…………………………………………………………………………………………… 7

1-7-2- دما………………………………………………………………………………………….. 7

1-7-3- آبیاری……………………………………………………………………………………….. 8

1-7-4- تهویه گلخانه………………………………………………………………………………… 8

1-8-  زمان برداشت گل های شاخه بریده………………………………………………………… 8

1-9- شرایط نگهداری گل­های شاخه بریده…………………………………………………………. 9

1-10- گیاهشناسی آنتوریوم…………………………………………………………………….. 10

1-11- اهمیت و جایگاه…………………………………………………………………………….. 10

1-12- شرایط نگهداری گل شاخه بریده آنتوریوم…………………………………………………. 11

1-13- گلدهی……………………………………………………………………………………….. 11

1-14- برداشت……………………………………………………………………………………….. 11

1-15- عوامل موثر بر رشد و نمو آنتوریوم………………………………………………………….. 12

1-15-1- دما…………………………………………………………………………………………… 12

1-15-2- نور……………………………………………………………………………………………. 13

1-15-3- رطوبت………………………………………………………………………………………. 13

1-15-4- تغذیه……………………………………………………………………………………….. 14

1-16- روش­های تکثیر آنتوریوم……………………………………………………………………… 15

1-16-1- ازدیاد با بذر………………………………………………………………………………… 15

1-16-2- ازدیاد رویشی…………………………………………………………………………….. 16

1-16-2-1- قلمه­گیری……………………………………………………………………………… 16

1-16-2-2- خوابانیدن…………………………………………………………………………….. 16

1-16-2-3- تقسیم کردن ……………………………………………………………………….. 16

1-16-2-4- – ازدیاد از طریق کشت بافت……………………………………………………….. 16

1-17- پس از برداشت آنتوریوم………………………………………………………………….. 17

1-18- محلول­های محافظ گل………………………………………………………………………. 17

1-18-1- قند ………………………………………………………………………………………… 18

1-18-2- ترکیبات ضد­اتیلنی……………………………………………………………………….. 19

1-18-2-1- ترکیبات نقره……………………………………………………………………………. 19

1-18-2-2- متیل سیکلوپروپن (1-MCP……………………………………………………………

1-18-2-3- آمینواکسی استیک اسید (AOA)……………………………………………………. 19

1-18-2-4- الکل …………………………………………………………………………………….. 20

1-18-2-5- ضد اتیلن­های دیگر………………………………………………………………………. 20

1-18-2-6-  آنتی­باکتری­ ها و اسیدی کننده­ها……………………………………………………….. 20

1-18-2-7- کیفیت آب……………………………………………………………………………….. 21

1-19- مروری بر پیشینه پژوهش………………………………………………………………….. 21

1-19-1- اسید­ سالیسیلیک……………………………………………………………………….. 21

1-19-2- پراکسید هیدروژن………………………………………………………………………….. 23

1-19-3- سایتوکنین­ها………………………………………………………………………………… 26

1-20- مهمترین اهداف پژوهش……………………………………………………………………….28

فصل دوم: مواد و روش پژوهش

2-1- مواد و روش شناسی پژوهش…………………………………………………………………. 30

2-2- آماده سازی تیمارهای آزمایش………………………………………………………………… 32

 

 

2-3- شاخص‌های ارزیابی……………………………………………………………………………. 32

2-3-1 عمر گلجایی…………………………………………………………………………………… 32

2-3-2- محلول جذب شده…………………………………………………………………………… 33

2-3-3- وزن تر نسبی……………………………………………………………………………….. 33

2-3-4- نشت یونی…………………………………………………………………………………… 33

2-3-5- قند محلول……………………………………………………………………………………. 34

2-4- روش تجزیه آماری………………………………………………………………………………… 35

2-5- فاصله زمانی اندازه ­گیری شاخص ­ها…………………………………………………………… 35

2-6- علائم اختصاری………………………………………………………………………………….. 35

 فصل سوم: نتایج و یافته­ های پژوهش

1-3- نتایج آزمایش اول………………………………………………………………………………… 41

3-1-1- عمر گلجایی…………………………………………………………………………………… 41

3- 1-2- میزان محلول جذب شده……………………………………………………………………. 42

3-1-3- وزن تر نسبی…………………………………………………………………………………. 46

3-1-4- نتیجه ­گیری کلی آزمایش اول……………………………………………………………….. 50

3-2- نتایج آزمایش دوم………………………………………………………………………………. 51

3-2-1- عمر گلجایی………………………………………………………………………………….. 51

3-2-2- میزان محلول جذب شده…………………………………………………………………….. 52

3-2-3- وزن تر نسبی………………………………………………………………………………… 56

3-2-4- نتیجه ­گیری کلی آزمایش دوم………………………………………………………………. 60

3-3- نتایج آزمایش سوم…………………………………………………………………………….. 61

3-3-1- عمر گلجایی…………………………………………………………………………………. 61

3-3-2- میزان محلول جذب شده…………………………………………………………………… 62

3-3-3- وزن تر نسبی………………………………………………………………………………… 66

3-3-4- قند محلول…………………………………………………………………………………….. 70

3-3-5- نشت یونی………………………………………………………………………………….. 73

فصل چهارم: نتیجه­ گیری و بحث

  بنزیل­آدنین…………………………………………………………………………………………….. 78

پراکسیدهیدروژن………………………………………………………………………………………..81

اسیدسالیسیلیک……………………………………………………………………………………….83

نتیجه ­گیری کلی…………………………………………………………………………………………86

پیشنهادات……………………………………………………………………………………………….87

چکیده:

به منظور بررسی اثرات غلظت­های مختلف بنزیل­آدنین، پراکسیدهیدروژن و اسیدسالیسیلیک بر خواص فیزیکوشیمیایی گل شاخه بریده آنتوریوم، سه آزمایش مجزا در قالب طرح کاملا تصادفی با 5 تکرار در آزمایش اول و دوم و 8 تکرار در آزمایش سوم در آزمایشگاه پس از برداشت دانشگاه محقق اردبیلی طی سال 92-93 اجرا شد. غلظت­های استفاده شده از تیمار اسیدسالیسیلیک در هر سه آزمایش یکسان بود ولی غلظت­های تیمارهای دیگر در هر سه آزمایش متفاوت بود. نتایج حاصل از آزمایش اول نشان داد که سطح 100 پی­پی­ام بنزیل­آدنین تأثیر معنی­داری بر طول عمرگلجایی­، محلول جذب شده و وزن­تر نسبی داشت و غلظت­های 1 و 1000 پی­پی­ام اثر معنی­داری نداشتند. تیمار پراکسیدهیدروژن در غلظت 25 مایکرومولار اثر معنی­داری بر عمرگلجایی، محلول جذب شده و وزن­تر نسبی داشت در حالیکه غلظت­های بالاتر (50 و 100مایکرومولار) اثر معنی­داری نداشتند. نتایج حاصل از آزمایش اول و دوم نشان داد که اسیدسالیسیلیک باعث بهبود طول عمرگلجایی، محلول جذب شده و وزن­تر نسبی نسبت به شاهد شد ولی اختلاف معنی­داری با آن نشان نداد. و غلظت 5/0 میلی­مولار در آزمایش اول و دوم بالاترین عمر گلجایی را دارا بود. نتایج حاصل از آزمایش دوم نشان دادکه سطوح 100،50 و 200 پی­پی­ام بنزیل­آدنین تأثیر معنی­داری بر صفات مورد ارزیابی داشته و سطح 100 پی­پی­ام طول عمر گلجایی بالاتری داشت. در حالیکه غلظت 400 پی­پی­ام تفاوت معنی­داری با شاهد نداشت. تیمار پراکسیدهیدروژن در غلظت­های 5، 15 و 25 مایکرومولار اثر معنی­داری بر صفات مورد ارزیابی داشته در حالیکه غلظت 35 مایکرومولار تفاوت معنی­داری با شاهد نداشت. نتایج حاصل از آزمایش سوم نشان داد که همه سطوح بنزیل­آدنین اثر معنی­داری بر صفات مورد ارزیابی داشتند و سطح 100 پی­پی­ام طول عمر گلجایی بالاتری داشت. تیمار پراکسیدهیدروژن نیز تأثیر معنی­داری بر صفات مورد ارزیابی داشت و غلظت 10 مایکرومولار عمر گلجایی بالاتری را دارا بود. تیمار اسیدسالیسیلیک در همه سطوح اثر معنی­داری بر صفات مورد ارزیابی داشت و غلظت 5/0 میلی­مولار عمر گلجایی بالاتری داشت. همچنین اثر همه تیمارها در آزمایش سوم بر میزان قند محلول و نشت یونی در سطح احتمال 1 درصد معنی­دار بود.

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- مقدمه

گل آرام­بخش و تسکین دهنده دل­ها و زیبایی­بخش محیط زیست و تلطیف کننده روح انسان است و زندگی در مجاورت گل و گیاه برای انسان اثرات مفید روحی و روانی دارد.گل­ها بخش جدایی ناپذیر زندگی انسان­ها بدلیل تنوع­شان در زیبایی، شکل، بافت، رنگ و عطر می­باشند (67). گل­ها علاوه بر اینکه از نظر روحی و روانی دارای تاثیرات مفید همچون افزایش ضریب امید به زندگی و تغذیه­ی روحی، افزایش ضریب کارایی افراد در محیط کاری و افزایش تفاهم و روابط حسنه­ی خانوادگی و اجتماعی هستند، فواید اقتصادی فروانی از جمله نیاز فراوان به نیروی کار و ارزآوری دارند (4). صنعت گل در کشورهای پیشرفته، توسعه فراوانی یافته ولی متاسفانه در کشور پهناور ایران با مشکلات فراوانی رو به رو است. کشور ما ایران از لحاظ جایگاه تولید گل و گیاهان زینتی در رده 17 جهان قرار گرفته است. ولی از لحاظ صادرات در رتبه 107 جهانی است (20).

از مهمترین گل­های بریده زینتی که اهمیت بسیار زیادی در دنیا و در کشور ما از نظر تجاری دارد گل آنتوریم با نام علمی (Anthurium andraeanum L.) می­باشد که گیاهی از تیره شیپوری است. گیاهی دائمی گلخانه ای با ریشه های ضخیم است که گونه های آن اغلب به صورت دارزی در جنگل­های استوایی یافت می­ شود. گلی است که برگ­های مخملی و زیبای آن در گل آرایی جایگاه ویژه ای دارد. بیشتر به خاطر اسپات رنگی و گاهی برای برگ­های زیبای آن پرورش داده می شود. مزیت این گل در گل­آرایی ناشی از دمگل بسیار بلند و طولانی بودن دوران گلدهی آن که به حدود3 ماه می رسد، می­باشد. دمگل به یک اسپات ختم شده که داخل آن گل آذین سنبله دم روباهی شکل به نام اسپادیکس قرار دارد و گل­های حقیقی روی آن قرار دارند. اسپات از نظر شکل و اندازه تنوع زیادی دارد. بسیاری از گونه­ ها در فصل پاییز و زمستان گل می دهند (27).

انسداد آوندی یکی از مشکلات اکثر گل­های شاخه بریده است که ماندگاری آنها را کاهش می دهد. پس از جدا شدن گل از گیاه مادری، سطح برش خورده در معرض میکروارگانیسم های مختلف قرارمی گیرد که این امر باعث انسداد آوند چوبی می شود، به طوریکه از انتقال آب در ساقه جلوگیری کرده و شرایط را برای پیری زود هنگام گل فراهم می کند (1).

امروزه از مواد شیمیایی مختلفی با خاصیت میکروب­کشی در محلول­های نگهدارنده گل­های شاخه بریده استفاده می­ شود، ولی به دلایل مشکلات زیست محیطی که این ترکیبات دارند، باعث شده است که امروزه مواد طبیعی و سازگار با محیط زیست مورد توجه قرار گیرد.  اخیرا استفاده از انواع اسیدهای آلی برای بهبود کمی و کیفی محصولات زراعی و باغی رواج فراوان یافته است. مقادیر بسیار کم از اسیدهای آلی اثرات قابل ملاحظه­ای در بهبود خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی خاک داشته و به دلیل وجود ترکیبات هورمونی اثرات مفیدی در افزایش تولید و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی دارند (10).

لذا این پژوهش نیز در همین راستا و به منظور بررسی تاثیر  اسید سالیسیلیک، پراکسید هیدروژن  و بنزیل آدنین روی خواص فیزیکو شیمیایی گل آنتوریوم انجام شد. امید است نتایج این پژوهش به عنوان روشی نوین و موثر در جهت جلوگیری از ضایعات گل­های بریده با افزایش عمر گلجایی آن ها در تجارت  گل اقتصاد کشور تاثیر گذار بوده و علاوه بر کمک به رفع نیاز های داخلی، گام موثری جهت صادرات گل­های شاخه بریده با کیفیت و خواسته بازارهای جهانی باشد.

2-1- اهمیت علم فیزیولوژی پس از برداشت

امروزه برای بالا بردن میزان بهره­وری، استفاده بهتر از منابع کارگری، انرژی و سرمایه، به جای افزایش در تولید، توجه و تاکید بیشتری روی نگهداری فرآورده های پس از برداشت می شود (24).

فیزیولوژی پس از برداشت با مطالعه بیوشیمی در مورد فیزیولوژی بافت و اندام زنده و با شناخت دقیق تغییرات و عملیات موثر بر کاهش مرغوبیت، راه­های کنترل آنها را از هنگام برداشت تا زمان مصرف بررسی می­نماید و با بهره گرفتن از دانش فنی و ابزار موجود در صدد جلوگیری از فساد، افزایش عمر انباری و حفظ ارزش غذایی و کیفیت محصولات باغبانی برمی ­آید (27).

3-1- اهمیت علم فیزیولوژی پس از برداشت در گیاهان زینتی

سرمایه گذاری مهم به منظور تولید گل که از نظر اقتصادی با اهمیت باشد، از 50 سال پیش در ایران آغاز شده است. قبل از آن تاریخ نیز در بسیاری از منازل و باغ­ها، گل و درختچه­های زینتی و چمن کشت و کار می شد، لیکن این کار از نظر اقتصادی به وسعت و اهمیت امروز نبود. بخش عمده سرمایه گذاری گلکاری ایران در بخش خصوصی است (12).

گیاهان زینتی از جمله محصولاتی هستند که در بسیاری از نقاط ایران قابل تولید بوده و از قابلیت ارزآوری بالایی برخوردارند و می توانند به عنوان یکی از کالاهای عمده غیر نفتی در ترکیب صادرات کشور قرار گیرند (3). بنابراین شرایط کشت و کار، برداشت، حمل و نقل و نگهداری این محصولات حائز اهمیت بوده و نیازمند به اطلاعات تخصصی کافی ضروری می باشد، زیرا ارزش گیاهان زینتی به طراوت و زیبایی آنها بستگی دارد (27).حفظ شادابی گل­های بریدنی و افزایش عمر نگهداری آنها پس از جدا شدن از گیاه مادری به عنوان یک عامل مهم و کاربردی در بازارپسندی و صادرات این محصولات پر ارزش باغبانی، در نظر گرفته می شود (9).

طبق آمار دفتر امور گل و گیاهان زینتی، تولید گل­های شاخه بریده در کشور در سال 1386 حدود 3/172 میلیون شاخه بوده است. لذا با توجه به گسترش روز افزون تولید و صادرات گیاهان زینتی و بادر نظر گرفتن هزینه های بالای تولید و حساسیت زیاد محصول به شرایط انبارداری، توجه به مسائل پس از برداشت اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد (3).

4-1- عوامل تاثیر گذار در عدم موفقیت صادرات گل های بریده

عمر پس از برداشت کوتاه بسیاری از گل­های بریده مدت هاست که به عنوان یک چالش در صنعت گلکاری مطرح شده است (31). در حدود20-5 درصد از گل­های بریده هنگام گذشتن از کانال­های مختلف، مرغوبیت خود را از دست می دهند (9). کاهش کیفیت گیاهان شاخه بریدنی از زمان برداشت تا رسیدن به بازارهای گل و هم چنین زمانی که گل­ها بسته بندی شده و برای صادرات به مناطق دور دست آماده می شوند، از جمله مسائلی می­باشند که تولید کنندگان با آن روبرو هستند (60).

ضایعات گل همانند اغلب محصولات کشاورزی که به صورت تازه عرضه می شوند، بسیار زیاد است. حتی در کشورهای صنعتی نیز طبق آمار حدود 20 درصد از گل­های شاخه بر یده هنگام گذشتن از کانال های بازار( برداشت، بسته بندی، حمل ونقل) مرغوبیت خود را از دست داده و بخش عمده ای از گل­های باقیمانده نیز با کیفیت نامطلوب به فروش می رسند (3).

عواملی که سبب عدم موفقیت ایران در صادرات گل­های بریده می شود عبارتند از:

1- روش های نادرست بسته بندی

2- حمل و نقل نا مناسب

فهرست مطالب:

فصل اول: مقدمه

1-1- تولیدکنندگان برنج………………………………………………………. 2

1-2- کشت برنج در ایران…………………………………………………….. 2

1-3- متابولیت­های ثانویه درگیاهان…………………………………………… 3

1-4- تهیه نقشه­ های ژنتیک………………………………………………… 4

فصل دوم: کلیات و مرورمنابع

2-1- مشخصات گیاهشناسی برنج……………………………………….. 7

2-2- وضعیت ژنتیکی برنج…………………………………………………… 7

2-3- مهندسی تولید متابولیت­های ثانویه درگیاهان………………………. 8

2-4- ژن­های مسئول بیوسنتز فلاوونوئیدها و آنتوسیانین­ها……………….. 9

2-5- برنج رنگی……………………………………………………………… 11

2-6- نشانگرها در برنامه­ های اصلاحی………………………………….. 12

2-6-1- تعریف نشانگر………………………………………………………. 12

2-6-2- انواع نشانگرها…………………………………………………….. 13

2-6-2-1- نشانگرهای موفولوژیکی…………………………………………13

2-6-2-2- نشانگرهای سیتوژنتیکی………………………………………. 13

2-6-2-3- نشانگرهای بیوشیمیایی……………………………………… 14

2-6-2-4- نشانگرهای مولکولی…………………………………………… 14

2-6-2-4-1- نشانگرهای مولکولی مبتنی بر DNA……………………….

2-6-2-4-1-1- نشانگر­های مولکولی مبتنی بر هیبریداسیون…………… 15

2-6-2-4-1-2- نشانگر­های مولکولی مبتنی بر واکنش زنجیره­ای پلیمراز..16

2-6-2-4-1-3- نشانگرهای مولکولی مبتنی بر PCR و هیبریداسیون….. 16

2-6-2-4-1-4- نشانگرهای مبتنی بر توالی­یابی (SNPها) و تراشه DNA….

2-7- کاربرد نشانگرهای مولکولی………………………………………. 17

2-8- انتخاب میان انواع مختلف نشانگرها…………………………….. 19

2-9- کاربرد نشانگرهای مولکولی در برنج……………………………… 19

2-10- انتخاب به کمک نشانگرها……………………………………….. 21

2-11- استفاده از نشانگرهای مولکولی درتهیه نقشه ژنتیکی……… 21

2- 12- ریزماهواره…………………………………………………………. 22

2-12-1- تشخیص آلل­های ریزماهواره……………………………………. 24

2-12-2- مزایای نشانگرهای ریزماهواره………………………………… 24

2-12-3- مشکلات کار با ریزماهواره…………………………………….. 25

2-12-3-1- اشتباهات آلل خوانی……………………………………….. 25

2-12-3-2- آلل­های صفر……………………………………………………. 26

2-12-3-3- اندازه نمونه مورد نیاز………………………………………… 26

2-12-4- ریزماهواره­ها درگیاهان و برنج………………………………….. 27

2-12-5- کاربردهای ریزماهواره…………………………………………… 28

2-13- نقشه­ های پیوستگی ژنتیکی…………………………………… 28

2-14- ویژگی­های نقشه…………………………………………………….. 29

2-15- سابقه نقشه یابی صفت رنگ دربرنج…………………………… 30

2-15-1- ارتباط بین رنگ پریکارپ وصفت گلوتیوز ………………………..33

2-15-2- توارث رنگ نوک دانه و ارتباط آن با صفات دیگر……………….. 33

2-15-3- روابط بین رنگ کلاله با صفات دیگر…………………………….. 34

 

 

2-15-4- ارتباطات بین رنگ پوشبرگ و صفات دیگر…………………….. 34

2-15-5- ارتباط بین رنگ کلاله و رنگ پوشبرگ…………………………. 35

2-15-6- ارتباط بین رنگ زبانک با صفات دیگر………………………….. 35

2-15-7- ارتباطات بین رنگ زبانک و رنگ پریکارپ……………………… 35

2-15-8- نشاندار کردن ژن­های مهم اقتصادی و انتخاب به کمک نشانگر (همراه)…36

2-15-9- مطالعه ژنتیکی و نشاندارکردن ژن صفت رنگ در برنج……… 37

فصل سوم: مواد و روشها

3-1- مواد گیاهی…………………………………………………………. 41

3-1-1- رقم 18-33DN-……………………………………………………

3-1- 2- رقم ندا ……………………………………………………………42

3-2- کشت والدین و جمعیت F2…………………………………………

3-3- تهیه نمونه برگی…………………………………………………… 43

3-4- ارزیابی صفت……………………………………………………….. 44

3-5- استخراج DNA ………………………………………………………

3-5-1- روش استخراج DNA……………………………………………..

3-6- بررسی کمیت و کیفیت DNA استخراج شده…………………… 49

3-6-1- ازطریق اسپکتروفتومتر…………………………………………. 49

3-6-2- به وسیله الکتروفورز ژل آگارز…………………………………… 49

3-7- بارگذاری نمونه­ ها و اجرای الکتروفورز…………………………… 50

3-8- آماده سازی آغازگرهای ریزماهواره……………………………… 51

3-9- انجام واکنش PCR………………………………………………….

3-10- تجزیه وتحلیل داده ها…………………………………………….. 54

فصل چهارم: نتایج و بحث

4-1- ارزیابی فنوتیپی…………………………………………………… 57

4-2- ارزیابی مولکولی…………………………………………………… 58

4-2-1- غربال والدین……………………………………………………… 58

4-2-2- تحلیل لینکاژ ………………………………………………………60

4-3- ارزیابی نشانگر RM253 در ارقام دیگر برنج……………………… 64

فصل پنجم

پیشنهادات……………………………………………………………….. 68

منابع………………………………………………………………………..70

ضمائم

لیست پرایمرهای بکار رفته در پژوهش………………………………… 79

تهیه محلول­های مادری…………………………………………………… 81

ماتریس داده ­های مولکولی و فنوتیپی…………………………………. 83

چکیده:

وجود رنگدانه­ های آنتوسیانین در برنج عامل اصلی تولید پایه ساقه ارغوانی رنگ محـسوب می­ شود. رنگ پایه ساقه در برنج رابطه مستقیم و قوی با تشکیل دانه ­های رنگی در برنج دارد که در زیر پوسته آنها به دلیل تراکم متفاوت رنگیزه­های آنتوسیانین در لایه ­های مختلف پریکارپ، پوشش دانه و آلورون، رنگ­های سرخ، ارغوانی و سیاه مشاهده می­ شود. به منظور درک درست از مسیر بیوسنتزی آنتوسیانین که اطلاعات مفیدی را در زمینه بیولوژی مولکولی و ژنتیک برنج به همراه خواهد داشت، الگوی تفرق ژن رنگ پایه ساقه با بهره گرفتن از تعداد 123 تک بوته از جمعیتF2  حاصل از تلاقی 18-33 – DN و ندا مورد مطالعه قرار گرفت.  ارزیابی تک بوته­ های  F2 بر اساس رنگ پایه ساقه نشان داد تعداد 83 بوته رنگی (ارغوانی) و تعداد 40 بوته بی­رنگ تولید شده نسبت تفرق 1 :075/2 را ایجاد می­نماید. آماره c2 این نسبت تفرق برابر 48/3 بود که از نسبت تفکیک  3:1 اختلاف معنی داری را نشان نداد (95/0p < ). در نتیجه ثابت شد که صفت مورد نظر از سیستم کنترل تک ژنی تبعیت می­نماید. مطالعات انجام شده با بهره گرفتن از 59 نشانگر مولکولی میکروساتلیت میزان 28 درصد چند شکلی بین والدین را نشان داد و آنالیز پیوستگی روی تک بوته­ های مغلوب جمعیت F2 از تلاقی ندا × 18-33 –   DNثابت کرد که ژن رنگ پایه ساقه بر روی بازوی کوتاه کروموزوم شماره 6 برنج با نشانگرRM253 که در فاصله 15 سانتی مورگان از ژن قرار دارد همبسته می باشد.

فصل اول: مقدمه

1-1- تولیدکنندگان برنج

برنج پس از گندم دومین غله مهم در دنیا به حسـاب می ­آید و به عنوان یکی از مهمترین محصولات استراتژیک جهان از اهمیت و جایگاه ویژه­ای برخوردار است، نزدیک به 90 درصد سطح زیر کشت و تولید برنج متعلق به کشورهای خاور دور می­باشد. بیش از نصف محصول برنج دنیا در دو کشور هند و چین تولید می­ شود. به طور کلی، کشورهای گرمسیری و نیمه گرمسیری برمه، تایلند، ویتنام، لائوس، اندونزی، فیلیپین، پاکستان، هند، آمریکا، ژاپن، ایتالیا، مصر، چین، برزیل، کوبا، مکزیک و استرالیا از تولیدکنندگان عمده برنج به شمار می­آیند. میزان تولید برنج در تایلند، برمه، ویتنام و لائوس بیش از مصرف داخلی آنهاست و بنابراین نزدیک به 90 درصد برنج موجود در بازارهای دنیا متعلق به این 4 کشور می­باشد (53).

2-1- کشت برنج در ایران

کشت برنج در ایران در نواحی شمالی و در نواحی جنوبی به ویژه خوزستان تاریخچه طولانی دارد. شواهد نشان می­دهد که این محصول در این ناحیه، قرنها پیش از میلاد مسیح و در زمان هخامنشیان رواج داشته است. در ایران اسلامی نیز علی رغم دستاوردهای خوب تحقیقاتی و قریب به 600 هکتار زیر کشت برنج، متاسفانه به دلیل استفاده ناصحیح و توسعه محدود ارقام اصلاح شده و با توجه به رشد روز افزون جمعیت ایران، تولید داخلی برنج پاسخگوی نیاز مردم نیست و مقادیر قابل توجهی از خارج وارد می­ شود. افزایش تولید به دو روش افزیش سطح زیر کشـت و افزایش در واحد سطـح امـکان­پذیر می­باشد. بدلیل محدود بودن زمین­های زراعی و نیز کمبود شدید آب، بدون تردید باید تولید را در واحد سطح با بهره گرفتن از روش­های به­زراعی و به­نژادی افزایش داد. دستیابی به خودکفایی در تولید برنج و حفظ ثبات قیمت آن، از جمله اهداف مهم در کشورهای کم درآمدی است که برنج بعنوان تنها غذای اصلی، اساس تأمین نیازهای غذایی بوده و برای مردم فقیر و آسیب پذیر این کشورها شغل و درآمد ایجاد می­ نماید(53).

3-1- متابولیت­ های ثانویه در گیاهان

بعضی از موجودات زنده خصوصاً گیاهان، طیف وسیعی از ترکیبات موسوم به متابولیت­های ثانویه را تولید می­ کند. در مفهوم کلی، متابولیت­های ثانویه ترکیبات آلی هستند که نقش ضروری در رشد و نمو موجود زنده ندارند. با مطالعاتی که تا کنون صورت گرفته است، به نظر می­رسد که متابولیت­های ثانویه به عنوان مواد طبیعی نقش اکولوژیکی مهمی در واکنش­های دفاعی گیاهان و همچنین گرده افشانی و انتشار دانه­ های گیاهان به وسیله حشرات و حیوانات دارند. بعضی از این ترکیبات به عنوان علف­کش و حشره کش در صنعت استفاده می­شوند در حالی که برخی دیگر کاربرد صنعتی ندارند. دسته بزرگی از متابولیت های ثانویه کاربرد دارویی و پزشکی دارند. ترکیبات دیگری از این گروه نیز نقش مهمی در تغذیه انسان و دام و كیفیت مواد غذایی (رنگ، طعم و بو) مختلف دارند (72).

به دلیل كاربردهای فراوان، متابولیت­های ثانویه موضوع جالبی برای تحقیقات اصلاح نباتات از طریق روش­های مولكولی و مهندسی ژنتیـك محسـوب می­شوند. مطالعه در زمینه وظایف این تركیبات در گیاهان، یک موضوع جالب و مهم برای بسیاری از پروژه­ های تحقیقاتی شده است و نقش تعدادی از این تركیبات مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است.

 در ده سال گذشته تحقیقات چندانی در ارتباط با متابولیت­های ثانویه انجام نشده است. مانع بزرگ در انجام این تحقیقات اطلاعات اندك از مسیرهای تولید زیستی متابولیت­های ثانویه و برهم كنش آنزیم­ های درگیر در این مسیر همچنین اطلاعات محدودی از ژن­های مربوط به متابولیت­های ثانویه در دسترس است. یكی از مسیرهایی كه مطالعات بیشتری در سطح ژن­های دست اندركار آن نسبت به دیگر متابولیت­های ثانویه انجام شده است، مسیـر تولید فلاوونوئیدها و آنتوسیـانین­ها است (20). اكثـر ژن­های درگیر در مسیر تولید آنتوسیانین­ها همسانه­سازی شده و مطالعات فراوانی در سطح بیوشیمیایی، مولكولی و ژنتیک این دست از متابولیت­های ثانویه صورت گرفته است. یكی از مهمترین دلایل مطالعات بیشتر در این زمینه، آسانی بررسی این مواد از روی رنگ گل­ها، نوک دانه و پایه ساقه در گیاهانی همچون برنج است که بر اساس فنوتیپ قابل ارزیابی است (73). هدف از مهندسی ژنتیک مسیر یک متابولیت ثانویه، افزایش مقدار یک ماده خاص یا گروهی از تركیبات و یا حتی كاهش مقدار این تركیبات است. برای دستیابی به هدف دوم كه كاهش میزان تولید یک ماده خاص یا گروهی از مواد ناخواسته است، راه­های مختلفی وجود دارد. این مواد ممكن است تركیبات سمی در یک محصول گیاهی، مواد مانع خالص سازی یک فرآورده صنعتی یا موادی از این دست باشد. یكی از این راه­ها، مسدود كردن یک مرحله از مسیر تولید متابولیت ثانویه و مختل كردن تولید یا فعالیت آنزیم مربوط به آن مرحله است. این هدف می ­تواند با كاهش میزان mRNA مسئول تولید این آنزیم، با بهره گرفتن از فناوری آنتی­سنس، RNAi یا بیان بالای یک آنتی­بادی علیه آنزیم مسئول محقق شود. فناوری آنتی­سنس برای تغییر رنگ به طور گسترده­ای استفاده شده است. راه­های دیگر دستیابی به این هدف، تغییر مسیر به سوی مسیرهای موازی یا افزایش كاتابولیسم محصول نهایی است. اما ممكن است هدف از انجام تحقیقات، افزایش تولید یک تركیب خاص در گیاه بوده یا انتقال ژن­های مربوط به مسیر تولید یک متابولیت ثانویه به یک گیاه یا یک ریزسازواره مورد نظر باشد. همچنین ممكن است تولید یک ماده جدید كه به صورت طبیعی در گیاهان تولید نشود هدف یک پروژه تولیدی- پژوهشی باشد. در بـرخی روش­ها با تغییر میزان بیان یک یا چند ژن، بر موانع تولید یک ماده غلبه می كنند و در روش های دیگر، با حذف مسیرهای موازی (رقابتی) یا كاهش كاتابولیسم ماده مورد نظر، مقدار آن ماده را در گیاه می­افزایند. ایجاد تغییراتی در بیان ژن­های تنظیمی كه كنترل مسیر تولید زیستی متابولیت­های ثانویه را برعهده دارند نیز از جمله روش­های افزایش یا كاهش تولید تركیب مورد نظر است.

4-1- تهیه نقشه های ژنتیک

ریشه بسیاری از محدودیت­های روش­های مختلف اصلاح نباتات، نبود زیر بنا و مقدمات ضروری اساسی برای مطالعات ژنتیک است. یکی از اجزای کلیدی و زیر بنایی و ابزار اساسی مورد نیاز برنامه-های آینده اصلاح نباتات، تهیه نقشه­های ژنتیک است. شاید یکی از مهم­ترین کاربرد نشانگرهای DNA تهیه نقشه-های ژنتیک باشد که براساس آن می­توان جایگاه ژنی و کروموزومی ژن­های تعیین کننده صفات مطلوب (ترتیب و فاصله ژن­ها و نشانگرها از یکدیگر بر روی کروموزوم ها) را تعیین کرد.

با دانستن جایگاه یک ژن روی نقشه ژنتیک، می­توان از نشانگرهای مجاور آن برای احراز جود یک صفت متناظر استفاده کرد. بدین ترتیب نیازی به انتظار برای ظهور آثار ژن نیست. با بهره گرفتن از نشانگرهای DNA می توان صفات و مشخصات آینده یک نشای برنج را پیش بینی کرد. در نتیجه تاثیری مثبتی بر اصلاح و پیشبرد گیاه دارد.

هدف از این پژوهش، مطالعه ژن کنترل کننده رنگ پایه ساقه در ژنوم برنج و شناسایی جایگاه­ ژنومی آن از طریق مارکرهای همبسته و ارزیابی نشانگرهای مولکولی ریزماهواره در شناسایی ارقام دارای ژن کنترل کننده رنگ پایه ساقه می­باشد. این مطالعه پیش نیاز مطالعات مولکولی بوده و مواد اصلاحی با ارزشی را برای آنها از طریق شناسایی نشانگرهای مولکولی همبسته با ژن فراهم می­آورد.