فصل اول– مفاهیم مربوط به تشدید مجازات
” گاهی اوقات اعمال مجرمانه ای که صورت می گیرد توأم با خطرات بیشتری برای جامعه بوده و بالمآل تنفر و انزجار بیشتری را برای افراد جامعه به وجود میآورد. در این حالت مقنن مجازات های سنگین تری برای این قبیل افراد منظور می نماید. ” [۱]
” تشدید مجازات یعنی مجازات جرمی به جهات قانونی، مستقیماٌ از ناحیه مقنن یا توسط قاضی افزایش یابد. تشدید مجازات ممکن است به صورت افزایش میزان مجازات، افزایش تعداد مجازات، تبدیل به مجازات شدید تر، افزودن مجازات تبعی و یا تفویض اختیار به قاضی برای اعمال مجازات تکمیلی و… به عمل می آید. “[۲]
”برخلاف تخفیف مجازات (در کیفیات مخففه) که اعمال آن در اختیار دادگاه است، تشدید مجازات مستلزم تجویز قبلی قانونگذار است و دادگاه در موارد قانونی مکلف به تشدید مجازات است “[۳]
” وجود کیفیات مشدده، آثار مختلفی را به دنبال دارد که عبارت اند از :

1. باعث افزایش مجازات می شود.
2. ممکن است نوع و طبع قضایی جرم را تغییر دهند.
3. در پارهای از موارد بر آیین دادرسی اعم از صلاحیت مرجع قضایی و نحوه دادرسی تأثیر گذارند.”[۴]–

عوامل تشدید مجازات به اعتبار های مختلفی قابل تقسیم اند که عبارت اند از :

1. عوامل عام و خاص تشدید مجازات.
2. عوامل قانونی و قضایی تشدید مجازات.
3. عوامل عینی (خارجی) و شخصی تشدید مجازات.

در این فصل هر یک از عوامل مذکور در مباحث جداگانه مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
مبحث اول– عوامل خاص و عام تشدید مجازات
در این مبحث عوامل خاص و عام تشدید مجازات مورد بررسی و تحلیل قرار خواهند گرفت، به این صورت که از هر یک از عوامل تعریفی ارائه و مصادیق آن در قانون بررسی خواهند شد.
گفتار اول – عوامل خاص تشدید مجازات
الف – تعریف
” منظور از علل خاص تشدید مجازات، اسباب و موجباتی است ناظر به جرم یا جرایم به خصوصی بوده و وجود هر یک از آن ها در همان مورد و یا موارد خاص باعث تشدید مجازات می شود و قابل تعمیم به سایر جرایم نیست.
نکته ای که ذکر آن ضروری به نظر می رسد این است که غالب علل مشدده خاص هستند و ارتباط کامل با یک جرم معینی دارند. “[۵]
ب- مصادیق
یکی از عوامل خاص تشدید مجازات ماده ۶۵۴ قاتون مجازات اسلامی می باشد. مطابق این ماده، سرقت اگر در شب واقع شود و دارای شرایط دیگر مندرج در ماده مذکور باشد، موجب تشدید مجازات سارق خواهد شد. این شرایط در جرایم دیگر مانند کلاهبرداری و یا ارتشاء موجب تشدید مجازات نخواهد شد.
هم چنین در ماده ۲۹۹ قانون مجازات اسلامی، دیه قتل در صورتی که صدمه و فوت هر دو در یکی از
ماه های حرام و یا در حرم مکه معظمه واقع شود به عنوان تشدید مجازات باید یک سوم هر نوعی که انتخاب شده اضافه شود. این مورد نیز خاص دیه قتل می باشد و به جرائم دیگر حتی دیه اعضاء قابل تسری نیست.
در ماده ۱۰۶ نیز زنا در زمان ها و مکان های متبرکه و شریف موجب تشدید مجازات، یعنی علاوه بر حد موجب تعزیر نیز می شود. تشدید در این ماده نیز به صورت خاص است و تنها در این مورد صدق می کند و شامل حدود دیگر نخواهد شد.
از مثالهای فوق این گونه می توان نتیجه گرفت : عوامل خاص تشدید مجازات، محدود به جرمی می شوند که در قانون تصریح شده و تشدید در این موارد نیاز به تصریح قانونگذار دارد و این عامل را می توان عامل قانونی تشدید مجازات نامید.
گفتار دوم – عوامل عام تشدید مجازات
الف – تعریف
“به جرم معینی اختصاص ندارد، بلکه نسبت به تمام جرایم یا در مورد دسته ای از جرایم قابل اجرا
است.”[۶]
این تعریف مورد انتقاد آقای نوروزی فیروز قرار گرفت، از نظر ایشان تعریف فوق و تعاریفی از این دست کلی می باشد و این گونه بیان می کند که ” تکرار و تعدد جرم از جهات عام تشدید مجازات هستند و اما این جهات با توجه به مواد ۴۷ و ۴۸ قانون مجازات اسلامی صرفاٌ در جرایم موجب حد، قصاص و دیه از جهات عام مشدده نمی باشند، یعنی نمی توان گفت هر جرم موجب حد یا دیه یا قصاص، مشمول تعدد یا تکرار گردد، مجازات مرتکب تشدید خواهد شد بلکه باید باید در این خصوص به مقررات مربوط توجه، تا ملاحظه کرد که جهات مزبور در کدام یک از جرایم غیر تعزیری، موجب تشدید مجازات هستند و در کدام یک باعث تشدید مجازات نیستند. ” [۷]
ب – مصادیق
در مورد مصادیق کیفیات عام تشدید مجازات، ابتدا تعاریف زیر را بررسی می کنیم :
محمد صالح ولیدی این گونه بیان نموده که ” از مهم ترین کیفیات مشدده عمومی، حالت تکرار و تعدد جرم است که قانوناً باعث افزایش میزان مجازات مرتکب تعدد یا تکرار جرم خواهد شد.” [۸]وی تکرار و تعدد را از مهم ترین کیفیات مشدده عمومی میداند، و بنابراین تعریف کیفیات مشدده عمومی دیگری وجود دارد که این دو عامل مهم ترین آن هستند.
هوشنگ شامبیاتی در کتاب خود میگوید: ” اصولاً این کیفیات و جهات مشدده در مورد تکرار و تعدد جرم پیش بینی شده.”[۹] از کلمه اصولاً میتوان نتیجه گرفت که از نظر ایشان نیز تکرار و تعدد تنها دو عامل قطعی و حتمی عوامل عمومی تشدید مجازات نیستند.
بنا بر نظر اسماعیل عبد اللهی” عمومیترین اسباب تشدید مجازات تکرار و تعدد جرم می باشند. “[۱۰] ایشان نیز این دو عامل را به عنوان عمومیترین عوامل می شناسد.
بر خلاف نظرات یاد شده، عدًه ای نیز هستند که نظر مخالفی داشته و به طور قطع نظر خود را بیان نموده اند، به عنوان مثال از نظر دکتر صانعی” چهات عمومی تشدید مجازات در حقوق جزای ما انحصاراً در دو مورد تعدد و تکرار جرم مصداق پیدا می کند. “[۱۱]
همان گونه که ملاحظه گردید اکثر حقوقدانان بر این باورند که تکرار و تعدد از عوامل انحصاری و حصری تشدید مجازات نیستند بلکه با عناوینی چون عمومیترین و مهم ترین به طور ضمنی بیان نموده اند که
میتوان عامل یا عوامل دیگری را نیز در نظر گرفت. در این پژوهش سردستگی نیز به عنوان عامل سوم عمومی تشدید مجازات شناسایی و در کنار دو عامل تکرار و تعدد جرم مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.
همانگونه که از تعریف عوامل عمومی تشدید مجازات بر میآید، این عوامل مختص جرم خاصی
نمی باشند در هر جرمی نمود پیدا کنند باعث تشدید مجازات مرتکب آن جرم خواهند شد. بنابراین و مطابق قانون تکرار و تعدد و سردستگی از عوامل تشدید مجازات هستند و هر گاه در هر جرمی وجود داشته باشند باعث تشدید مجازات مرتکب آن خواهند شد.
تنها نکته ای که جای توضیح دارد عامل سوم یعنی سردستگی می باشد، این عا
مل از این جهت به عنوان عامل عمومی تشدید مجازات مورد شناسایی قرار گرفت که چون می تواند در هر جرمی مصداق پیدا کند. به عنوان مثال کسی که سردسته گروه قاچاق کالا است و یا کسی که رهبری یا سردستگی جرایم به خصوصی را به عهده دارد، همه این موارد می تواند باعث تشدید مجازات مرتکب آن شوند.
توضیح بیشتر و ب
ررسی و تدقیق در این عوامل به قسمت های مربوط به آنها موکول خواهد شد.
مبحث دوم – عوامل قانونی و قضایی تشدید مجازات
در این مبحث عوامل قانونی و قضایی تشدید مجازات به تفکیک و با ذکر مصادیق و مواد قانونی مربوط به آنها در گفتارهای جداگانه مورد بررسی قرار خواهند گرفت.
گفتار اول– تشدید قانونی مجازات