4ـ10ـ3ـ10 بخش دهم: حضرت علی(ع) در حال سخنوری…………………………    157

مقدمه:

نقاشی قهوه­خانه­ای به واسطه­ هنرمندانی مردمی، در دوره­ قاجار از دل اجتماع برخاست و راه خود را باز کرد تا بتواند موضوعاتی را که دغدغه­ی مردم بود، به تصویر بکشد. در میان موضوعات مذهبی که بسیار مورد توجه مردم و نقاشان بود، به واسطه­ ارادت ویژه­­ی شیعیان به حضرت علی(ع)، داستان­های زندگی ایشان بسیار نقاشی شده است. با توجه به شخصیت ویژه و بارز این بزرگ­مرد تاریخ اسلام، این سوال به ذهن می­رسد که، از میان بی­شمار ویژگی­های شخصیتی این الگو و اسوه بزرگ شیعیان، کدام ویژگی­ها، در آثار هنرمندان قهوه­خانه­ای نمود بیشتری پیدا کرده است؟ در پژوهشی که پیش رو دارید، سعی شده، بسیاری از این نقاشی­ها به صورت مجزا در یک مجموعه جمع­آوری شوند. تا از طریق معرفی تابلوهایی با مضامین زندگی امام علی(ع)، علاوه بر تجزیه و تحلیل هنری آنها، ویژگی­های شخصیتی آن حضرت از طریق بررسی تابلوها و شرح داستان­ها بیان شود. بر همین اساس در پژوهش فوق، تعداد بیست و هفت تابلوی نقاشی قهوه­خانه­ای مرتبط با این موضوع و اطلاعات مربوط به آنها از طریق کتابخانه­ای و میدانی گردآوری و معرفی شده است.

در این رساله­، با بهره گرفتن از روش توصیفی، تحلیلی و تاریخی، پس از معرفی نقاشی قهوه­خانه­ای در فصل دو و توضیحات مختصری در مورد زندگی و خصوصیات شخصیتی حضرت علی(ع) در فصل سوم، در چهارمین فصل، در خصوص هر کدام از این آثار ابتدا توضیحاتی پیرامون موضوع داده شده، سپس تجزیه و تحلیل­هایی با توجه به انطباق آنها با موضوع، عناصر آنها و روایت داستان­ها انجام شده است. پس از تمام این جستجوها نتیجه­ به دست آمده مبنی بر این بود که، در میان انبوه خصوصیات مثبت شخصیتی حضرت علی(ع)، نقاشان قهوه­خانه­ای به شجاعت، سخاوت و فداکاری ایشان که تماماً متاثر از ایمان قلبی به خداوند است، توجه بیشتری کرده و این سه ویژگی تقریبا در تمامی تابلوها مطرح شده است.

1-1- بیان مسئله

خیالی­نگاری یا نقاشی قهوه­خانه­ای از نمونه­های ارزشمند نقاشی ایرانی است، که با توجه به تغییرات اساسی هنر در زمان قاجار، در بطن اجتماع زاده شد و برخلاف جریان­های نقاشی آکادمیک، با حفظ اصالت به رشد روزافزون خود خارج از حوزه ی هنر رسمی ادامه داد.

این گونه نقاشی که آمال و علایق ملی، اعتقادات مذهبی و روح فرهنگ خاص لایه ­های میانی جامعه­ شهری زمان خود را باز می­تاباند، تحت تأثیر مجالس عزاداری امامان به ویژه امام حسین(ع)، مجالس پهلوانی، حماسی، نقّالی و هم چنین شرایط خاص اجتماعی پا به عرصه گذاشت. موضوعات مذهبی همچون زندگی ائمه و بزرگان دین اسلام همواره دغدغه­ی بسیاری از هنرمندان نقاش این مکتب بوده است، چنانچه  آثار زیادی با الگوبرداری از این­گونه مسائل خلق شده­­اند. ولی جای بسی تعجب است که این هنر کمتر به صورت تخصصی مورد توجه قرار گرفته و همچنان بسیاری از جنبه­ های آن بررسی نشده است و از آن جمله باید اشاره کرد که اطلاعات جامعی در مورد شیوه ­های پرداختن به دوره­ های متنوع زندگی امام علی(ع) و خصوصیات ایشان از طریق نقاشی­های این مکتب وجود ندارد.

با توجه به اصالت موضوعات و مردمی بودن نقاشی قهوه­خانه­ای، ضرورت دقت و تمرکز بیشتر بر روی آن احساس می­ شود. با در نظر گرفتن ارادت مسلمانان به وی‍ژه شیعیان به حضرت علی(ع) و جاذبه، دافعه و تاثیرگذاری زندگی ایشان، هنرمندان نقاش به ویژه در نقاشی قهوه­­خانه­ای از موضوعات مرتبط با ایشان بهره­ی بسیاری برده­اند، ولی این موضوعات و روش­های تجلی ویژگی­های ایشان به درستی مورد مطالعه قرار نگرفته است و نیاز به بررسی جامع­ و عمیق­تر آنها ضروری می­نماید. بر این اساس پژوهش فوق سعی دارد با شناسایی، معرفی و مطالعه­ زندگی امام علی(ع) از منظر محتوایی، کاربردی، فرمی و معنایی در مکتب قهوه­خانه، از آنها برای نمایش موضوعات ویژه­ی زندگی این بزرگوار در فضاهای عمومی امروزی الگو بگیرد.

1-2- فرضیه و سئوالات کلیدی تحقیق

با توجه به خصوصیت بزرگنمایی در نقاشی قهوه­خانه­ای، این سئوال مطرح می­ شود که، چه خصوصیاتی از شخصیت امام علی(ع) و به چه صورت در این مکتب برجسته­نمایی شده و در مرکز توجه بوده است؟

با در نظر گرفتن ویژگی­ خاص نقاشی قهوه­خانه­ای که کاربرد آن در مکانی عمومی چون قهوه­خانه بوده است، این سئوال به ذهن می­رسد که، آیا می­توان کاربری عمومی جدیدی متناسب با دنیای امروز، جهت حفظ این هنر مردمی، برای آن به­ وجود آورد؟

1-3- اهداف تحقیق