چکیده

 

بشر از ابتدای ظهور و حضورش بر روی کره خاکی معتقد به حضور و دخالت موجودات فوق طبیعی و عناصر نمادین و رمزگونه در زندگی خویش و دیگر موجودات بوده است، هرچه به گذشته بر می گردیم این طرز تلقی و برداشت پررنگ و عمیق تر بوده است، انسان در روزگاران کهن معتقد بوده است که در مسیر زندگی او موجودات فراوانی می توانند سرنوشت و نحوه ی زندگانی او را دگرگون نمایند این موجودات و نمادها همواره در دو دسته و قالب نیروهای خیر و شر دسته بندی می شده اند و گاه گاه با حضور در زندگی انسان یا به او خیر و نفعی می رسانده اند یا اینکه سختی ها و دشواری هایی را برای او فراهم می آورده اند.

امور رمزی و رمز آمیز و موجودات فوق طبیعی به وفور در دو اثر مورد بحث (شاهنامه فردوسی و هفت پیکر نظامی) یافت می شود و به نوعی می توان گفت که بازتاب هنری باورها و اعتقادات گذشتگان و تاثیرات این باورها بر زندگی آنان در ادوار گذشته است.

در این رساله تلاش بر آن خواهد بود تا ضمن معرفی برخی از موجودات فوق طبیعی و رمز گونه در این دو اثر، جایگاه و تاثیر آنها را بر زندگی مردمان و شخصیتهای شاهنامه و هفت پیکر را نیز مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم.

کلید واژه ها : فوق طبیعی، نماد، رمز، شاهنامه، هفت پیکر

فصل اول : کلیات تحقیق

1-1) مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………………… 2

1-2) بیان مسئله ……………………………………………………………………………………………………………….. 4

1-3) اهمیت و ضرورت تحقیق ………………………………………………………………………………………….. 4

1-4) اهداف تحقیق …………………………………………………………………………………………………………… 5

1-5) فرضیه‌ها یا پرسش های تحقیق …………………………………………………………………………………… 5

فصل دوم : پیشینه تحقیق

2-1) پیشینه تحقیق …………………………………………………………………………………………………………… 7

فصل سوم : روش تحقیق

3-1) روش تحقیق ………………………………………………………………………………………………………….. 10

3-2) روش و ابزار گردآوری اطلاعات ………………………………………………………………………………. 10

3-3) محدودیت های تحقیق ……………………………………………………………………………………………. 10

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل اطلاعات

بخش اول ………………………………………………………………………………………………………………………. 12

4-1) زندگی نامه فردوسی و معرفی شاهنامه ………………………………………………………………………. 12

4-2) زندگی نامه و معرفی آثار نظامی گنجوی ……………………………………………………………………. 20

4-3) نام و توضیح برخی از عناصر فوق طبیعی، خیالی و افسانه ای در فرهنگ ایرانی……………………………………………………………………………………………………………………………… 27

بخش دوم ………………………………………………………………………………………………………………………. 35

الف

4-4) عناصر فوق طبیعی در شاهنامه فردوسی …………………………………………………………………….. 36

4-4-1) مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………….. 36

4-4-2) عنصر تجلی رنگها در شاهنامه ……………………………………………………………………………… 36

 

4-4-3) تجلی رنگهای گوناگون شاهنامه …………………………………………………………………………… 37

4-4-4) نمادینگی عنصر چهارگانه (آب، آتش، باد، خاک) ……………………………………………………. 43

4-4-5) نمادینگی عنصر درخت ……………………………………………………………………………………….. 50

4-4-6) تقدس و پرستش درخت در شاهنامه …………………………………………………………………….. 52

ا4-4-7) تبار درختی در شاهنامه ………………………………………………………………………………………. 53

4-4-8) هوم ………………………………………………………………………………………………………………….. 56

4-4-9) کرم هفتواد …………………………………………………………………………………………………………. 60

4-4-10) ضحاک ……………………………………………………………………………………………………………. 67

4-4-11) اژدها ……………………………………………………………………………………………………………….. 69

4-4-12) دیوان و ویژگی های ظاهری آنها در شاهنامه ………………………………………………………… 71

4-4-13) رخش ……………………………………………………………………………………………………………… 74

4-4-14) سیمرغ …………………………………………………………………………………………………………….. 82

4-5) عناصر فوق طبیعی در هفت پیکر نظامی …………………………………………………………………….. 86

4-5-1) مقدمه ……………………………………………………………………………………………………………….. 86

4-5-2) چهره افسانه ای بهرام در هفت پیکر ……………………………………………………………………… 86

4-5-3) نمادشناسی عدد هفت در هفت پیکر ……………………………………………………………………… 89

4-5-4) تجلی رنگ در هفت پیکر …………………………………………………………………………………….. 91

4-5-5) نمادشناسی غار در هفت پیکر …………………………………………………………………………….. 101

فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات

ب

5-1) نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………….. 106

5-2) پیشنهادات …………………………………………………………………………………………………………… 109

5-3) بیان محدودیت ها …………………………………………………………………………………………………. 110

پ

منابع ……………………………………………………………………………………………………………………………. 111

مقدمه

 

«انسان برای انتقال افکار ، عقاید و ذهنیات خود از گفتار یا نوشتار استفاده می کند . این زبان سرشار از اشارات و نشانه هایی است که به خودی خود معنایی ندارند، اما به دلیل کاربرد فراگیرشان دارای معنا هستند و یا اینکه انسان به ظن خود به آنها مفهومی بخشیده است .ولی هیچ کدام از این ها نماد نیستند، بلکه فقط تداعی کننده­ نشانه اشیاء هستند.» (یونگ،16:1377)

«آنچه ما نماد می نامیم یک اصطلاح است؛ یک نام یا نمایه ای است که افزون بر معنای قراردادی و آشکار روزمره­ی خود ، دارای معانی متناقضی نیز هست. نماد شامل چیزی گنگ،ناشناخته یا پنهان از ما است. اما دست یابی به حقیقت نیاز به بحث دارد؛ بنابراین یک کلمه یا نمایه هنگامی نمادین می شود که چیزی بیش از مفهوم آشکار خود داشته باشد . این کلمه یا نمایه جنبه­ ناخودآگاه گسترده تری دارد که هرگز نه می تواند به گونه ای دقیق مشخص گردد و نه به طور کامل توضیح داده شود.» (همان :17)

قبل از بیان هر بحثی باید دقت داشت که نماد حتماً یک شکل نیست؛ بلکه نماد ممکن است مفهوم، رنگ، مراسم، روزی مهم، مکانی تاریخی، وِرد، عدد، رمز، پرچم و یا شعار باشد. امروزه بیشتر به تصاویر و اشکال معنادار نماد گفته می‌شود و این استعمال به خاطر کاربرد زیاد تصاویر و شکل‌ها در نمادسازی است در گذشته مردم برای عینیت بخشیدن به مسائل ماورائی و فوق طبیعی که پیش رو داشتند و به نوعی از دسترس آنها به دور بوده است معمولا از مواردی مشابه یا از نمادها استفاده می کردند و همین کار سبب می شد که درک بهتری از آنها داشته باشند.

بر این اساس انسان در دوره گذشته از طریق خیال پردازی ، به سیر و سفر در اندیشه خود می پردازد و هر غیر ممکن در عالَم واقع را به صورت ممکن در تخیلاتش مشاهده می کند. انسان برای بیان تخیلات و احساسات و تجربیات درونی خود به زبان نیاز دارد، البته باید گفت که به زبان رمز گونه و نمادین نیازمند است ، تا بتواند آنچه را که به صورت حسی تجربه کرده است را در دنیای عینی و تجربی بیان کند. بنابراین برای درک و فهم تخیلات و اساطیر، به زبانِ نمادین نیاز است.

با توجه به مواردی که بیان شد عناصر رمزگونه و موارد نمادین می تواند چندین معنا را در بر داشته باشد بنابراین ، اولین و سطحی ترین تفسیر ، کامل ترین تفسیر نیست بلکه برخلاف زبان روزمره مردم می تواند سطح های مختلفی از معانی را در خود به صورت پنهانی داشته باشد.

مردم در کاربرد عناصر رمزگونه و فوق طبیعی و همچنین نمادها، گاهی به غلو و در نهایت به نوعی بزرگ نمایی می رسیدند و گاهی فقط در پی عظمت و بزرگی چیزی برمی آمدند ولی در نهایت آن موضوع به شکل خاصی در بین مردم نهادینه می شد در نتیجه به این نکته می رسیم که ادبیات چیزی جز نماد نیست، نمادگرایی در طول حیات بشر ثابت کرده است که بیشترین تأثیر را در انتقال و جایگزینی آن در ذهن مخاطبان داشته است.

با توجه به بیان مفاهیمی که در باره عناصر رمزگونه و نماد گفته شد می توان اظهار داشت که نماد آشکار کننده­­­ی مفاهیم فرهنگی و تاریخی است و از طریق آن می توان افکار و فرهنگ و نگرش گذشتگان را دریافت کرد.

حکیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه ی پر گهر خود و همچنین نظامی گنجوی در تمامی آثار خود (خوصوصاً هفت پیکر گرانبار خود) با زیرکی و هنرمندی خاصی از این عناصر رمزگونه و فوق طبیعی و همچنین نمادها به نحو شایسته ای بهره گرفته اند البته با توجه با جامعیت و زیبایی خاصی که در شاهنامه وجود دارد این اثر برتری قابل لمس تری نسبت به سایر آثار دارد.

متأسّفانه در گذشته جز در مواردی معدود و جزئی، به این موضوع پرداخته نشده است، امّا آنچه مورد نظر من بوده است این است که با بهره گرفتن از عناصر رمزگونه و فوق طبیعی موجود در این دو اثر، به لایه های پنهان و مخفی آنها

از آنجا که بخش قابل توجهی از آثار ادبی ما را متون عرفانی تشکیل می دهد؛ و با توجه به اینکه عرفان، دارای زبان خاصّی است که فهم این زبان در گرو کشف و استنباط اصطلاحات  خاصّ آن است، بنابراین بررسی واژگانی که در قالب صنایع و آرایه های ادبی نیز مفهومی رمزی در آثار عرفانی دارند، امری لازم و ضروری است.

در این پژوهش، واژه ی «خاموش» در دیوان شمس، اثر بزرگ و عرفانی مولوی، به عنوان واژه ای رمزی می تواند بیانگر مضامین عرفانی باشد و در قالب صنعت معنوی ادبی( تخلّص) نیز این وظیفه را به خوبی ایفا کند مورد بررسی قرار گرفته است.

نتایج این پژوهش مشخص کرد که این واژه می تواند تخلّص مولوی باشد؛ با این تفاوت که مولوی در این زمینه نیز، مانند سایر موارد، در غزل، نوآوری کرده و تخلّص خود را در مقام نماد و تأویل قرار داده؛ نه در عین واژه.

این تحقیق نشان می دهد که این واژه، رمزی و عرفانی بوده و دلایل متعددی در اهمیّت و توجّه به این عملکرد ( خاموشی)، مطرح شده که دلایل اجتماعی، معایب و نقایص موجود در گفتار و فضایل و ویژگی ها و نتایج حاصل از خاموشی، از مهمترین آنهاست.

واژه های کلیدی: خاموشی، مولوی، غزل، شمس تبریزی

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                    صفحه

فصل اول : کلیات

1-1: درآمد                                                                                                      2

1-2: بیان مسئله                                                                                                          2

1-3: اهمیت پژوهش                                                                                           3

1-4: پرسش های پژوهش                                                                                     3

1-5: پیشینه ی پژوهش                                                                                       3

1-6: فرضیه های پژوهش                                                                                                4

1-7: هدف های پژوهش                                                                                       4

1-8: روش پژوهش                                                                                             5

فصل دوم: تحلیلی بر زندگی مولوی و خاندان بهاءولد ( اوضاع سیاسی …. و اجتماعی)

2-1: در آمد                                                                                                     7

2-2: اوضاع سیاسی ایران با غلبه ی سلجوقیان(431ق)                                                     7

2-2-1: سلاجقه و تصوف                                                                                                9

2-2-2-: خانقانها، کرسی سیاسی                                                                             11

2-2-3: سلاجقه، سیاست مذهبی و خلفا                                                                     13

2-2-4: وضع علوم در عصر سلجوقی                                                                          15

2-2-4-1: علوم شرعی                                                                                         15

2-2-4-2: علوم عقلی                                                                                          16

2-2-4-3: علوم ادبی                                                                                           17

2-2-5: زبان فارسی، زبان رسمی سلجوقیان                                                                 17

2-2-6: سلاجقه ی روم( آسیای صغیر)                                                                       18

2-2-7: عوامل زوال و سقوط سلاجقه                                                                         19

2-3: مغولان و انقراض خوارزمشاهیان                                                                        20

2-4: بهاء ولد                                                                                                    22

2-4-1: معارف( فواید والد)                                                                                    25

2-5: زندگی نامه ی مولوی                                                                                     27

2-5-1: مولوی جانشین بهاءولد و برهان الدین                                                               28

2-5-2: شمس تبریزی                                                                                         33

2-5-3: عصر شمس و تصوّف                                                                                  36

2-5-4: دیدار شمس و مولانا                                                                                  40

2-5-5: انقلاب روحی مولانا                                                                                    43

2-5-6: قریحه ی شعر و سخن پردازی در مولانا                                                             44

2-5-7: مولانا و انگیزه ی شاعری                                                                             47

2-5-8: موعظه و تحقیق در شعر                                                                              48

2-5-9: بهاءولد و شاعری                                                                                                50

2-5-10: تأثیر قدما بر شعر مولانا                                                                                       52

2-5-11: آگاهی در شعر مولانا                                                                                54

2-5-12: مولانای عارف و شمس مخاطب گزین                                                             55

2-5-13: عشق دو جانبه ی مولانا و شمس                                                                            57

2-5-14: سماع و مولانا                                                                                        59

2-5-15: علم از دیدگاه مولانا                                                                                 62

2-5-16: خلفای مولانا                                                                                          65

2-5-16-1: صلاح الدین فریدون قونوی ( زرکوب)                                                          65

2-5-16-2: حسام الدین چلبی                                                                               68

2-5-16-3: سلطان ولد                                                                                        71

2-5-17: معاصران و قدرتمندان عصر مولانا                                                                  73

2-5-18: پایان زندگی مولانا                                                                                   74

فصل سوم: بررسی واژه ی «خاموش» در جایگاه تخلّص در دیوان شمس

3-1: درآمد                                                                                                      77

3-2: تخلّص در لغت نامه ها                                                                                   77

3-2-1: لغت نامه ی دهخدا                                                                                    77

3-2-2: فرهنگ معین                                                                                          78

3-2-3: فرهنگ عمید                                                                                          78

3-3: تخلّص در قصیده                                                                                         78

3-4: تخلّص در غزل                                                                                            79

3-5: هدف از کاربرد تخلّص                                                                                    79

3-6: چگونگی انتخاب تخلّص                                                                                  80

3-7: یک شاعر با دو تخلّص                                                                                    80

3-8: تخلّص در شعر مولوی                                                                                    81

3-8-1: دیدگاه اول: «خاموش» تخلّص مولوی                                                               81

3-8-1-1: دکتر شفیعی کدکنی                                                                              82

3-8-1-2: دکتر عبدالحسین زرین کوب                                                                     82

3-8-1-3: استاد بدیع الزمان فروزانفر                                                                         82

3-8-1-4: علی دشتی                                                                                          83

3-8-1-5: دکتر عباس کی منش                                                                             83

3-8-1-6: لغت نامه ی دهخدا                                                                                 83

3-8-2: ( دیدگاه دوم):«خاموش»تخلّص مولوی نیست                                                      83

3-8-2-1: دکتر قدمعلی سرامی                                                                               83

3-8-2-2: دکتر ذبیح الله صفا                                                                                 85

فصل چهارم

4-1درآمد                                                                                                        87

4-2خاموش و تعابیر گوناگون آن                                                                              87

4-2-1اَخرس                                                                                                    87

 

4-2-2اسب سخن نراندن                                                                                                87

4-2-5 الکن                                                                                                     88

4-2-4بس کردن                                                                                                88

4-2-5بستن راه گفتار                                                                                          89

4-2-6بیزاری از زبان                                                                                           89

4-2-7بی زبان بودن                                                                                            89

4-2-8 بی سخنی                                                                                              90

4-2-9ترک زبان                                                                                                          90

4-2-10تن زدن                                                                                                90

4-2-11توبه زگفتار                                                                                             91

4-2-12چنگ از گفت برداشتن                                                                               91

4-2-13خشک آوردن                                                                                          91

4-2-14دست بر لب نهادن                                                                                    91

4-2-15دم مزن                                                                                                 92

4-2-16دم در کش                                                                                             92

4-2-17دهان بستن                                                                                            92

4-2-18زبان دادن                                                                                              93

4-2-19زبان در کشیدن                                                                                       93

4-2-20زبان بستن                                                                                             93

4-2-21سخن رها کردن                                                                                       94

4-2-22سخن نهان داشتن                                                                                     94

4-2-23سکوت                                                                                                  94

4-2-24قفل بر دهان                                                                                           95

4-2-25کوته کن سخن را                                                                                     95

4-2-26کوتاه کن دم                                                                                           95

4-2-27گریز از سخن                                                                                          95

4-2-28گفت بی گفتن                                                                                         95

2-2-29کم زنی                                                                                                 96

4-2-30لال                                                                                                     96

4-2-31محو شدن گفتار                                                                                                 96

4-2-31محو شدن گفتار                                                                                                96

4-2-32مگو سخن                                                                                             96

4-2-33مُهر بر زبان                                                                                            96

4-2-34مُهر بر لب                                                                                              97

4-2-35نفس نزدن                                                                                             97

2-2-36آسمان                                                                                                  97

4-2-37آینه                                                                                                     97

4-2-38بوبکر ربابی                                                                                             99

4-2-39پری و فرشتگان                                                                                                 99

4-2-40ترازو                                                                                                    100

4-2-41جان و روح                                                                                             100

4-2-42چمن                                                                                                   101

2-2-43خاک                                                                                                   101

4-2-44دریا                                                                                                     102

4-2-45ذره                                                                                                     103

4-2-46زر                                                                                                       103

4-2-47سوسن                                                                                                 104

4-2-48شطرنج                                                                                                 106

4-2-49صدف                                                                                                   106

4-2-50عصا                                                                                                     107

4-2-51عالم                                                                                                    107

4-2-52غنچه                                                                                                   107

4-2-53ماهی                                                                                                   109

4-2-54مریم                                                                                                    110

4-3 متناقض نماهای خاموشی                                                                                112

4-3-1 خامش نالان                                                                                            112

4-3-2خموش پر سخن                                                                                        112

4-3-3خاموش گویا                                                                                             112

4-3-4خامش گویا                                                                                              113

4-3-5 خموش گویا                                                                                            113

4-3-6غوغا در خموشی                                                                                        113

4-3-7فریاد در خاموشی                                                                                       113

4-3-8 گفت بی زبان                                                                                           113

4-3-9 گفت بی گفتار                                                                                          114

4-3-10 گویای بی گفتار                                                                                                114

4-3-11گویای بی زبان                                                                                         114

4-3-12گویای خمش                                                                                          114

4-3-13 ناطق اخرس                                                                                          114

4-3-14ناطق بی زبان                                                                                          114

4-3-15 نعره در خاموشی                                                                                     115

4-5 مفاهیم و دلایل کاربرد واژه خاموش                                                                     115

4-5-1 خاموش                                                                                                 116

4-5-2 خاموشان                                                                                                         116

4-5-3 صابران                                                                                                  116

4-5-4 عارفان                                                                                                   117

4-5-5 مردگان                                                                                                  117

4-5-6 مستان                                                                                                   118

4-5 -7خاموشی زبان است                                                                                    119

4-5-8نامهای زبان خاموشی                                                                                   120

4-5-9زبان بی زبانی                                                                                            121

4-5-10زبان حال                                                                                               122

4-5-11زبان معنوی                                                                                            124

4-5-12معایب گفتار و لزوم خاموشی                                                                         124

4-5-13گفتار و افشای راز                                                                                     124

4-5-14پرگویی و بیهوده گویی در گفتار                                                                     125

4-5-15گفتار تنگناست                                                                                        126

4-5-16گفتار و جاه طلبی                                                                                     126

4-5-17گفتار حجاب درک حقایق                                                                            126

4-5-18خطا در گفتار                                                                                          128

4-5-19گفتار رسم کهنه                                                                                       128

4-5-19زیان و خسران در گفتار                                                                               128

4-5-20شک وتردید در گفتار                                                                                 129

4-5-21شوم و نامبارک بودن گفتار                                                                           130

4-5-22غدر و حیله در گفتار                                                                                  130

4-5-23کبر و خودبینی در گفتار                                                                             131

4-5-24ملال و خستگی در گفتار                                                                                      131

4-5-25ناتوانی الفاظ در بیان معانی                                                                           133

4-5-26کتمان اسرار                                                                                           135

4-5-27خاموشی از «اسرار و رازها»                                                                          136

4-5-28خاموشی از «بیان»                                                                                    137

4-5-29خاموشی از «حرف یا سخن عشق                                                                             139

4-5-30خاموشی از «گفتنی ها                                                                               140

4-5-31خاموشی از «نکته ها                                                                                  141

4-5-32بیم جان                                                                                                143

4-5-33جلوگیری از فتنه  آشوب                                                                                      145

4-5-34حفظ اسرار از اغیار و نامحرمان و صاحبان غرض                                                   147

4-5-35کژ فهمی و ناتوانی  مخاطب در درک حقیقت                                                      151

4-5-36ترس از خیرگی اذهان                                                                                154

4-5-37تحسین خلق و خاموشی                                                                             154

4-5-38خاموشی و مبارزه                                                                                     155

4-5-39ناچاری و خاموشی                                                                                    156

4-5-40خاموشی فن و تکنیک                                                                                156

4-5-41خاموشی ، فرمان عشق                                                                               156

4-5-42کم آزاری در خاموشی                                                                                157

4-5-43خاموشی گویا تر از گفتار                                                                             157

4-5-44سخن بسیار در خموشی                                                                              160

4-5-45جان و خاموشی                                                                                       162

4-5-46خاموشی در محضر جانان                                                                             163

4-5-47خاموشی از وصف جانان                                                                              165

4-5-48خاموشی و ثنای جانان                                                                                167

4-5-49حقیقت در خاموشی                                                                                  168

4-5-50خاموشی و اظهار حقایق                                                                              168

4-5-51خاموشی، کیمیا                                                                                       169

4-5-52برهان در خاموشی                                                                                    169

4-5-53پیام در خاموشی                                                                                      170

4-5-54جمعیت خاطر در خموشی                                                                           171

4-5-55کمال در خاموشی                                                                                     171

4-5-56مراقبه و خاموشی                                                                                     173

4-5-57خامشی و جاودانگی                                                                                   173

4-5-58آگاهی و بصیرت در خاموشی                                                                        175

4-5-59ادب در خاموشی                                                                                                177

4-5-60تسلیم و خاموشی                                                                                     178

4-5-61حیرانی و خاموشی                                                                                    180

4-5-62اعتماد در خاموشی                                                                                    181

4-5-63خاموشی و فخر                                                                                        181

4-5-64صبر و خاموشی                                                                                                 182

4-5-64خاموشی پاسخ احمق و نادان                                                                        184

4-5-65غیرت و خاموشی                                                                                               184

4-5-66نور خاموشی                                                                                            185

4-5-67خاموشی، درمان                                                                                       186

4-5-68خاموشی و شادی                                                                                      187

4-5-69خاموشی قابل مدح مدح و ستایش                                                                            187

4-5-70عزت در خاموشی                                                                                     188

4-5-71خاموشی جان افزاست                                                                                188

4-5-72خاموشی و ستاری                                                                                     188

4-5-73خاموشی تلخ و ناگوار                                                                                 189

4-5-74خاموشی و تأثیر گذاری                                                                               189

4-5-75خاموشی معجزه آفرین                                                                                189

4-5-76بی نیاز در خاموشی                                                                                   190

4-5-77هنر در خاموشی                                                                                                190

4-5-78خاموشی ابداع و نوآوری                                                                              190

4-5-79خاموشی و عصمت                                                                                    191

4-5-80حضور در خاموشی                                                                                    191

4-5-81یکرنگی در خاموشی                                                                                  191

4-5-82فتح و فرج در خاموشی                                                                               192

4-6نتایج خاموشی                                                                                              192

فصل پنجم: نتیجه گیری

نتیجه گیری                                                                                                     195

کتابنامه                                                                                                          199

چکیده انگلیسی                                                                                                 204

1 درآمد

در گنجینه‌های ادبیّات هر ملتی آثار بزرگی وجود دارد که آیینه ی اندیشه آن ملت است. از این دیدگاه، آثار عرفانی و مخصوصاً غزل عارفانه، به سبب راز و رمزهای نهفته در آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این زمینه «مولوی» شاعری تواناست. اندیشه‌های او در آثارش و از جمله، غزلیّاتش، تحت عنوان «دیوان کبیر» متبلور و آشکار است.

از آنجا که هر علم و فنّی ناگزیر برای خود یک سلسله اصطلاحات یا «ترمینولوژی»
( Terminology)خاص دارد، ناچار در هر علمی الفاظ خاص با معانی خاصِّ قرار دادی، میان اهل آن فن هستند، مصطلح می‌شود که انسان نیز از این اصل استثنا نیست . بنابراین درک این آثار، منوط به آگاهی از آن اصطلاحات است.

اصرار عرفا، همیشه بر این است که، افراد غیر وارد طریقت، از مقاصد آن‌ ها آگاه نگردند لذا، در مکتوم نگهداشتن مقاصد خود، تعمّد دارند . به همین دلیل اصطلاحات عرفا، علاوه بر جنبه اصطلاح، جنبه رمزی و نمادین نیز دارند.

نظر به کاربرد قابل توجه واژه «خاموش» که در مجموعه ی غزلیّات مولوی، زمینه ی تأمّل، پیرامون آن را فراهم می‌سازد، در این پژوهش، سعی شده که مفاهیم مختلف این واژه، مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

1-2: بیان مسئله

اشعار مولانا گذشته از عمق معانی و انبوهی مفاهیم، از حیث تصویر سازی‌های بدیع و تسلّط شبه نا پذیر بر لغت، می‌تواند رمزی و سمبولیک باشد. « خاموش» نیز همچون سایر واژه‌های رمزی در دیوان کبیر، دارای ابعاد رازآمیز است که اهداف متفاوت کاربردی آن، در این اثر عرفانی، قابل تأمّل است. در این پژوهش که عنوان آن «تحلیل و بررسی واژه خاموش در دیوان مولانا» است، یافتن این اهداف و معانی، مدّنظر بوده است.

جهت بررسی دقیق‌تر مفاهیم رمزی این واژه، از دیدگاه اجتماعی، ابتدا، تحقیقی پیرامون اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر مولانا و خاندانش انجام شده سپس، بررسی معانی مختلف این واژه و اهداف کاربردی آن مورد پژوهش قرار گرفته است.

1-3 اهمیت پژوهش

با توجه به جنبه‌های رمزی واژه‌ها در آثار عرفانی، هدف و اهمّیّت کاربرد آن‌ ها را آشکار می‌سازد و ما را در برقراری ارتباط و درک مفاهیم عمیق و واقعی آن‌ ها، یاری می‌کند. علاوه بر آن، این معنی را بر ما روشن می‌سازد که عرفا، بیشتر، از واژه‌های متداول و معمول زبان استفاده نموده و برای همان واژه‌ها، معانی تازه، دست کرده‌اند ، به زبان دیگر اینکه، سخنان آنان دوپهلوست و دارای ظاهر و باطن است و در عین حال این زبان، در بیان اسرار پیچیده ی عرفانی تواناست.

«دیوان کبیر» نیز از این دیدگاه، یک اثر عرفانی با دیدگاه عرفانی و اصطلاحات خاصّ آن است.

1-4 پرسش‌های پژوهش

1-آیا واژه «خاموش» می‌تواند تخلّص مولانا باشد؟

2- آیا این واژه در ابیات دیوان کبیر با مضامین و معانی خاصّی به کار رفته است یا خیر؟

فهرست مطالب

عنوان                                                                                      صفحه

چکیده : 1

فصل اول. 2

کلیات تحقیق.. 2

1-1 مقدمه : 3

1-2 بیان مسئله: 8

1-4 اهداف تحقیق : 9

1- 5 سؤالات تحقیق: 10

1-6  فرضیه های تحقیق : 10

1-7  نوع تحقیق: 10

1-8  محدودیتهای تحقیق: 10

فصل دوم. 12

واژه مثل در لغت و اصلاح و کاربرد آن. 12

2-1 واژه مثل در لغت واصطلاح. 13

2-2 واژه حکمت در لغت واصطلاح وتفاوت آن با قبل: 16

2-3 پیشینه امثال عربی: 18

2-4 پیشینه امثال فارسی: 19

2-5 همانندی های دو زبان عربی وفارسی: 21

2-6 مثل، آینه موضوعات اجتماعی : 22

فصل سوم. 24

روش تحقیق.. 24

3-1  روش تحقیق.. 25

3 – 2  روش و ابزار اطلاعات.. 27

فصل چهارم. 29

تطبیق و تحلیل دویست مثل عربی با مثلها و حکمتهای رایج در زبان فارسی.. 29

4-1تطبیق و تحلیل دویست مثل عربی با مثلها و حکمتهای رایج درز بان فارسی.. 30

4-2 تحلیل  تحقیق.. 93

فصل پنجم. 101

نتایج کلی تحقیق.. 101

5-1 نتایج کلی تحقیق.. 102

5-2 پیشنهادات وتوصیه ها: 103

«فهرست منابع و مآخذ عربی». 104

«فهرست منابع و مآخذ فارسی». 105

چکیده انگلیسی.. 107

چکیده :

 

موضوع این تحقیق مقایسه ضرب المثل های عربی و فارسی و کشف نقاط مشترک آنها می باشد .همچنین به پیشینه جمع آوری امثال عربی وفارسی هم اشاره ای شده است.اشتراک در مضامین و حتی الفاظ برخی ضرب المثل ها در این دو زبان نشان می دهد که در این زمینه تحقیق های شایانی صورت پذیرفته است.

با مقایسه و تطبیق ضرب المثل های دو زبان فارسی وعربی می توان میزان اشتراکات فرهنگی این اقوام را شناخت و موجبات نزدیکی بیش از پیش آنها را فراهم کرد. همچنین شناخت امثال اقوام و مقایسه آنها با یکدیگر باعث تقارن بیشتر فرهنگی گشته وزمینه مساعد را جهت همکاری های مختلف را فراهم می سازد.

 

واژگان کلیدی:

 امثال، مثل، فرهنگ، زبان عربی و زبان فارسی

مقدمه :

وتلِکَ الَامثالُ نَضْرُبِها لِلنّاسِ لَعَّلهُم یَتْفَکَّرونَ (قرآن مجید :سوره حشر، آیه 21)

و این مثَلها را براى مردم مى‏آوریم شاید بیندیشند.

وَیَضِربُ اللهُ الَامثالِ للنّاسِ لَعَلَّهُم یَتَذَکَّرونَ (قرآن مجید :سوره ابراهیم، آیه 25 )

و خدا مَثَلها را براى مردم مى‏زند، شاید كه آنان پند گیرند.

اِنَّ اللهَ لا یَستَحی اَن یَِضْرِبَ مَثلاٌما بَعُوضَةً فَما فَوقَهَا(قرآن مجید :سوره بقره،آیه 26) خدا از اینكه به پشه و یا كوچكتر از آن مثل بزند شرم نمى كند.

 

اگر حرفی برای گفتن نداری سخنان گذشتگان را بیان کن.

ضرب المثل ها بخش مهمی از فرهنگ عامه یا فولکور هر ملتی را تشکیل می دهد و رکن اصلی، قدر مسلم حتی جزءٍ لاینفک زبانها و فرهنگهای مختلف می باشند و آنرا از قدیمی ترین آثار ادبی فکر انسان دانسته اند که در شناسایی اعتقادات و آداب ورسوم ومعشیت واقتصاد جوامع بشری نقش بسزایی داشته ودارند واز گنجینه های ادبیات عامیانه هر قوم و قبیله ای به حساب می آیند و سرشار از پند و اندرز هایی هستند که از نیاکان به ارث برده ایم. مجموعه امثال وحکم گنجینه ای است که در طول تاریخ هر زمانی بر اثر تجارب بسیار نسلهای حاصل شده لذا فراگیری آن موجب آشنایی با افکار وعقاید و در کل فرهنگ پیشینیان است.

گویا نیاکان انسانهای امروزی، ضرب المثلها را چون میراثی به جای گذاشته اند تا ابنای خود را از تجارب ونصایح خود بهره مند سازند.(آق آقابای، امثال وحکم دیوان لغات ترک،ص1)

امثال و حکم از ارکان اصلی واساسی  هرزبان است که باری از سنتها و آداب و رسوم وتاریخ ومنش یک ملت را به دوش می کشد. در حقیقت حاصل آزمونها،ذوقها بینش ها  در قالب مثل به کوتاه ترین و فشرده ترین شیوه ارائه می شود.
(خضرایی ،1383،ص18)

فرهنگ رسمی هر کشوری برگرفته از فرهنگ شفاهی وعامه مردم آن سرزمین است. آنچه امروز به عنوان شاهکارهای ادبی وهنری به ما رسیده است، روزگاری به صورت پراکنده بر زبان نیاکان ما جاری بوده آنها را نسل به نسل به صورت شفاهی از یکدیگر فراگرفته وبه آیندگان منتقل کرده اند. درحقیقت بزرگان ادب ایران و دیگر کشورهای جهان مانند فردوسی ،سعدی،حافظ،هومر شکسپیر با تأثیرپذیری از همین فرهنگ مردم توانسته اند آن گنجینه فرهنگ انسانها را فراهم سازند وبا ذوق واندیشه ی تیز بین خود، شاهکارهایی را به بشریت عرضه کنند(همان، ص19).

مثلها برای شناسایی وشناختن یک جامعه روش مفید ومهم بشمار می روند چرا که ضرب المثل ها بازگو کننده فرهنگ و روحیات اجتماعی ملتها می باشند وحتی از مقایسه مثلهای اقوام وطوایف مختلف می توان به وجوه اشتراک یا افتراق فرهنگی و همین طور به سجایای اخلاقی و سوابق تاریخی آنان پی برد.

پس ضرب المثل بخشی از میراث فرهنگی تمدنهایی است که نیاز بشر موجب زایش وپیدایش آنها شده واز آن برای بیان اندیشه های خود بصورتی خلاصه و موجز بهره می جویند.هدف از نگارش این رساله بررسی ضرب المثل های دو زبان از لحاظ معنی ومفهوم وتطبیق آنها با یکدیگر ونشان دادن میزان اشتراکات و نحوه تأثیر متقابل امثال دو زبان بر یکدیگر می باشند واز سویی دیگر برای بیان این مسئله است که باورهای عامیانه یا فولکور آنان در بسیاری از موارد با هم شباهت دارند که این خود دال بر این است که فرهنگ زندگی وآداب ورسوم این دو قوم سبب قرار گرفتن آنان زیر لایۀ اسلام وتعالیم رهایی بخش قرآن کریم به هم نزدیک ومتأثر از همدیگر می باشد.

ادبیات پس از تاریخ یک ملت، منبع مهمی برای شناخت فرهنگ آن ملت است امثال وحکم هر زبانی جزئی از ادبیات عامه یا فولکور یک ملت و بخش مهم میراث فرهنگ هر ملتی را تشکیل می دهد که آن را از قدیمی ترین آثار ادبی فکر انسان دانسته اند ونمی توان مبدأ و زمان پیدایش آن را به وضوح مشخص نمود.

یکی از شاخه های دل انگیز و ثمر بخش ادبیات گرانبهای اسلامی، ایرانی ضرب المثل است که بصورت جمله ای کوتاه به نظم یا به نثر و به زبانهای عربی – فارسی و …ظهور می کند ودر بردارنده ی پند واندرز و دستورات اخلاقی واجتماعی است وعلی رغم اختصار ،ایجاز وقلۀ الفاظ، معانی کثیر مندرج و اندیشه های ژرف حاصل می گردد که مخاطب را در افکار عمیق فرو می برد و پس از استماع، از گوش به اعماق مغز می فرستد و هیجاناتی را در نفس بوجود می آورد. امثال و حکم جملاتی است که هر جای پای استدلال در مذاکرات چو بین شود به یاری متکلم می شتا  بد و مقصود گوینده را در یک جمله کوتاه و مستدل روشن می سازد. (خضرائی ،1383، ص21)

ضمناٌ با استشهاد یک ضرب المثل که گنجینه ای از حکمت، اندرز و تجربه بشمار می رود منطق متکلم بس کوبنده تروگویاتر می گردد .همچنان که تمام معانی زندگی،  شریعت وانسانیت در قرآن مجید خلاصه شده،فراست بشر نیز در ضرب المثل ها متجلی شده است .

تمامی خصوصیات مردم یک جامعه در ضرب المثل ها ظهور می یابد (قوحن،1383، ص 91) مثل ها سخنان قصیر، کوتاه وقابل حفظ، درک، جالب توجه می باشند.

که ریشه در اعماق فرهنگ یک جامعه دارند و در هنگام مباحثه به تناسب موضوع استعمال می شوند.

امثال وحکم می تواند باعث رشد عقلی وروحی ملتها شود و آنها را برای مقاومت و رویارویی در مقابل حوادث ومشتقات آماده تر کند ومنجر به این شود که زندگی خود را براساس عقل و منطق و تجربیات  سلف تنظیم کنند وحیات واجتماع خویش را بر پایه اخلاق حسنه و استفاده از اندیشه های والا تربیت نمایند.

یکی از دلایل اهمیت انجام این تحقیق بیان این مسئله است که دو زبان عربی و فارسی سرشار از ضرب المثلهای زیبا و معناداری است که در موارد بسیاری مشابه و نزدیک به هم هستند که این خود نشان دهنده نزدیک بودن فرهنگ این قومیت ها به یکدیگر به لحاظ همسایگی، هم دینی وداشتن دغدغه های مشترک است. انگیزه انتخاب این موضوع علاقه فراوان نگارنده به امثال و حکم دو زبان عربی وفارسی و تولیدات مشترک فرهنگی آن ملتها  می باشد .

این تحقیق می تواند برای دانشجویان فارس وعرب زبان و علاقمندان به ادبیات تطبیقی و ضرب المثل سودمند باشد. خوشبختانه پس از مطالعات وسیع در کتب ضرب المثل های دو زبان علاقه ای که به لطف خداوند به این دو زبان پویا دارم امیدوارم اطلاعات مفیدتری در زمینه اشتراکات ضرب المثل های دو زبان عربی و فارسی گردآوری وتحلیل کنم.

مراحل کار در این تحقیق به صورت زیر می باشد:

1-ابتدا مثل های عربی از کتب ضرب المثل های عربی (درمنابع مذکور است)بویژه کتاب امثال و حکم دکتر قهرمانی :مجمع الامثال میدانی وموسوعه الامثال الثعالبی و…بررسی وفیش برداری شد.

2-معادل های فارسی این ضرب المثل ها نیز با تکیه بر کتب امثال وحکم فارسی بویژه امثال وحکم دهخدا دوازده هزار شکورزاده نامه داستان یسنای تبریزی کشف وفیش برداری گردید.

[ضرب المثل گونه ای از بیان است که معمولاً تاریخچه داستانی و پند آموز در پس بعضی از آنها نهفته است بسیاری این داستا نها از یاد رفته اند و پیشینۀ برخی از امثال بر بعضی از مردم روشن نیست با این حال در سخن بکار می رود و یا «سخنان برجسته، روشن، پندآمیز و مستقل که در زبان مردم رایج است.»]

[- مواد تشکیل دهنده ضرب المثل «کلمات» مستقلی هستند که معنی جمله از کلمات تشکیل دهنده آن جمله قابل دریافت نیست این اصطلاحات بدون قرار گرفتن در یک جمله کامل فاقد خصلت های ضرب المثل خواهد بود و همچنین این اصطلاحات فاقد شجره نامه اند و ریشه و مأخذ آنها به مرور زمان محو شده است.]

امثال و حکم در شکل ساختار و عملکرد خود از ضرب المثل متمایز می شود و به عنوان مواد اولیه ای محسوب می گردد که باید در جمله کاملی بکار گرفته شود تا خصلت ظاهری ضرب المثل را به نمایش بگذارد. عبارات و اصطلاحات ضرب المثلی با هرنوع آرایش و پیرایشی تبدیل به امثال و حکم نخواهند شد. امثال و حکم دارای سنت و اصالت لایزالی است که در اذهان عمومی نقش گرفته و دارای رسالت آموزشی و حامل پیام و تجربه زندگی است در صورتی که عبارات ضرب المثلی به هر میزان که استقلال معنا و رسالت پیام آوری داشته باشد بازهم به تنهایی قادر به انجام رسالت خود نیست و همیشه متکی بر جمله و پیش درآمدی توضیحی است. معهذا حد فاصل دقیقی نمی توان بین ضرب

فهرست مطالب

عنوان                                                                                    صفحه

چکیده …………………………………………………………………………………………………………………. 1

فصل اول : کلیات تحقیق

1-1 مقدمه ی تحقیق ……………………………………………………………………………………………….. 3

1-2 بیان مسئله ………………………………………………………………………………………………………. 4

1- 3 سوالهای تحقیق ………………………………………………………………………………………………. 4

1-4اهمیت و ضرورت تحقیق ……………………………………………………………………………………. 5

1-5پیشینه ی تحقیق…………………………………………………………………………………………………. 5

1-6 اهداف تحقیق ………………………………………………………………………………………………….. 5

1-7 فرضیه های تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 6

1-8 روش تحقیق……………………………………………………………………………………………………. 6

1-9 تعاریف واژه های کلیدی ……………………………………………………………………………………. 6

فصل دوم : مبانی نظری تحقیق

2-1. تعریف شعر …………………………………………………………………………………………………… 8

2-2. تعریف غزل …………………………………………………………………………………………………… 8

2-3. ساختارگرایی چیست ؟ …………………………………………………………………………………….. 9

2-4. شناخت تاریخی ساختارگرایی……………………………………………………………………………… 9

2-5. اصول ساختار گرایی ………………………………………………………………………………………… 11

فصل سوم : معرفی سعدی و انوری

3-1.  معرفی سعدی ……………………………………………………………………………………………….. 13

3-2.  آثار سعدی…………………………………………………………………………………………………….. 14

3-3.  معرفی انوری ………………………………………………………………………………………………… 14

3-4.  انوری از نگاه بزرگان ………………………………………………………………………………………. 14

3-5. آثار انوری ……………………………………………………………………………………………………… 15

3-6. ویژگی های آثار سعدی ……………………………………………………………………………………. 16

3-6-1. سهل و ممتنع ……………………………………………………………………………………………… 16

3-6-2. رعایت نکات دستوری به صحیح ترین شکل ………………………………………………………. 16

3-6-3. ایجاز…………………………………………………………………………………………………………. 16

3-6-4. موسیقی ……………………………………………………………………………………………………. 17

3-6-5. طنز و ظرافت ……………………………………………………………………………………………. 17

3-7.  ویژگی های زبان سعدی ………………………………………………………………………………….. 17

3-8.  برخی ویژگی های غزل سعدی ………………………………………………………………………….. 18

3-8-1. ویژگی های آوایی ……………………………………………………………………………………….. 18

3-8-2. ویژگی های واژگانی …………………………………………………………………………………….. 18

3-8-3. ویژگی های نحوی………………………………………………………………………………………… 19

3-8-4. ویژگی های بلاغی ………………………………………………………………………………………. 19

3-9. مضامین غزلهای سعدی …………………………………………………………………………………….. 20

3-10.  ویژگی های غزل انوری …………………………………………………………………………………. 20

3-10-1.  سهل و ممتنع بودن ……………………………………………………………………………………. 20

3-10-2.  ایجاز …………………………………………………………………………………………………….. 20

3-10-3.  موسیقی ………………………………………………………………………………………………….. 20

3-11.  مضامین غزل های انوری ………………………………………………………………………………… 21

فصل چهارم : تحلیل غزل ها

4-1.  غزلیات سعدی ………………………………………………………………………………………………. 23

4-1-1. روی تو خوش می نماید آیینه ی ما ………………………………………………………………….. 23

4-1-2. شب فراق که داند که تاسحر چند است …………………………………………………………….. 26

4-1-3. افسوس بر آن دیده که روی تو ندیده ست …………………………………………………………. 29

4-1-4. ای لعبت خندان لب لعلت که مزیده است ………………………………………………………….. 33

4-1-5. از هرچه می رود سخن دوست خوش تر است …………………………………………………… 38

4-1-6.  این بوی روح پرور از آن خوی دلبر است ………………………………………………………… 42

4-1-7. عیب یاران ودوستان هنر است…………………………………………………………………………. 46

4-1-8. هرکسی را نتوان گفت که صاحب نظر است ……………………………………………………….. 51

4-1-9.  فریاد من از فراق یار است ……………………………………………………………………………. 55

4-1-10. چشمت خوش است و بر اثر خواب خوش تر است …………………………………………… 57

4-2-11. عشرت خوش است و بر اثر خواب خوش تر است ……………………………………………. 60

4-1-12. درد عشق از تندرستی بهتر است …………………………………………………………………… 64

4-1-13. زِ هَرچه هست گزیر هست و ناگزیر از دوست ………………………………………………… 66

4-1-14. صبحی مبارک است نظر بر جمال دوست ……………………………………………………….. 69

4-1-15.  آن بِه که چون منی نرسد در وصال دوست …………………………………………………….. 73

4-1-16. گفتم مگر به خواب ببینم خیال دوست ……………………………………………………………. 76

4-1-17. صبح می خندد و من گریه کنان از غم دوست ………………………………………………….. 79

4-1-18. این مطرب از کجاست که بر گفت نام دوست ………………………………………………….. 82

4-1-19. تا دست ها کمر نکنی بر میان دوست …………………………………………………………….. 86

4-1-20. ای پیک پی خجسته که داری نشان دوست ……………………………………………………… 89

4-1-21. ز حدّ گذشت جدایی ما ای دوست ……………………………………………………………….. 93

4-1-22. آب حیات من است خاک سرکوی دوست ………………………………………………………. 96

 

4-1-23. مرا تو غایت مقصودی از جهان ای دوست ……………………………………………………… 99

4-1-24.  شادی به روزگار گدایان کوی دوست ……………………………………………………………. 102

4-1-25. صبح دم خاکی به صحرا بر باد از کوی دوست………………………………………………….. 105

4-1-26. به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست ……………………………………………………. 108

4-1-27. از جهان برون نیامده جانانت آرزوست …………………………………………………………… 112

4-1-28. مرا خود با تو چیزی در میان هست  ……………………………………………………………… 116

4-1-29. بیا بیا که مرا با تو ماجرایی هست ………………………………………………………………….. 119

4-1-30. هرچه در روی تو گویند به زیبایی هست ………………………………………………………… 122

4-1-31. مشنو ای دوست که غیر از تو مرا یاری هست ………………………………………………….. 125

4-1-32.  هرکه هر بامداد پیش کسی ست …………………………………………………………………… 129

4-1-33. دردیست درد عشق که هیچش طبیب نیست ……………………………………………………. 132

4-1-34. خوش تر از دوران عشق ایام نیست ………………………………………………………………. 135

4-1-35. کیست آن کش سر پیوند تو در خاطر نیست ……………………………………………………. 138

4-1-36. ای که گفتی هیچ مشکل چون فراق یار نیست ………………………………………………….. 142

4-1-37. گر صبر دل تو هست و گر نیست …………………………………………………………………. 146

4-1-38. جان ندارد هر که جانانیش نیست…………………………………………………………………… 148

4-1-39. هرچه خواهی کن که ما را با تو روی جنگ نیست …………………………………………….. 151

4-1-40. با فراقت چند سازم برگ تنهاییم نیست ………………………………………………………….. 154

4-1-41. خبرت هست که بی روی تو آرامم نیست ……………………………………………………….. 158

4-1-42. هزار جهد بکردم که سرّ عشق بپوشم ……………………………………………………………… 161

4-1-43. از در درآمدی و من از خود به در شدم ………………………………………………………….. 165

4-1-44. در من این هست که صبرم ز نکو رویان نیست ………………………………………………… 168

4-1-45. روز وصلم قرار دیدن نیست ……………………………………………………………………….. 170

4-1-46. نه خود اندر زمین نظیر تو نیست …………………………………………………………………… 173

4-1-47. چو ترک دلبر من شاهدی به شنگی نیست ………………………………………………………. 175

4-1-48.  به کوی لاله رخان هر که عشق باز آید …………………………………………………………… 177

4-1-49. من خود ای ساقی از این شوق که دارم مستم …………………………………………………… 180

4-1-50. دل پیش تو و دیده به جای دگرستم ………………………………………………………………. 184

4-2. غزلیات انوری ……………………………………………………………………………………………….. 187

4-2-1.  جرمی ندارم بیش از این کز جان وفادارم ترا ……………………………………………………. 187

4-2-2.  ای کرده در جهان غم سمر مرا ……………………………………………………………………… 190

4-2-3.  گر باز دگر باره ببینم مگر او را ……………………………………………………………………… 192

4-2-4.  بتی دارم که یک ساعت مرا بی غم بنگذارد ………………………………………………………. 194

4-2-5.  حسن تو گر بر همین قرار بماند ……………………………………………………………………. 195

4-2-6.  گل رخسار تو چون دسته بستند …………………………………………………………………….. 197

4-2-7.  عالمی در ره تو حیرانند ………………………………………………………………………………. 199

4-2-8.  آن روزگار کو که مرا یار، یار بود …………………………………………………………………… 201

4-2-9.  ای دلبر عیار ترا یار توان بود ………………………………………………………………………… 203

4-2-10.  یا وصل تو را عنایتی باید ……………………………………………………………………………. 205

4-2-11.  ز عمرم بی تو درد دل فزاید ………………………………………………………………………… 207

4-2-12.  ای غم تو جسم را جانی دگر ……………………………………………………………………….. 208

4-2-13.  نگارا بر سر عهد و وفا باش ………………………………………………………………………… 210

4-2-14.  به جان آمد مرا کار از دل خویش…………………………………………………………………… 212

4-2-15.  ساقی اندر خواب شد خیز ای غلام ……………………………………………………………….. 213

4-2-16.  روی ندارم که روی از تو بتابم ……………………………………………………………………… 215

4-2-17.  کز نداند کز غمت چون سوختم ……………………………………………………………………. 217

4-2-18.  دل از خوبان دیگر بر گرفتم ………………………………………………………………………… 219

4-2-19.  برآنم کز تو هرگز برنگردم …………………………………………………………………………… 221

4-2-20.  بدان عزمم کهدیگر ره به میخانه کمربندم …………………………………………………………. 223

4-2-21.  زیر بار غمی گرفتارم …………………………………………………………………………………. 225

4-2-22.  دل باز به عاشقی در افکندم …………………………………………………………………………. 227

4-2-23.  تا به کوی تو رهگذر دارم ……………………………………………………………………………. 229

4-2-24.  هرچند غم عشقت پوشیده همی دارم ……………………………………………………………… 231

4-2-25.  جز سر پیوند آن نگار ندارم …………………………………………………………………………. 233

4-2-26.  یارم توایی به عالم یار دگر ندارم …………………………………………………………………… 235

4-2-27.  دل رفت و این بتر بر دلبر نمی رسم ……………………………………………………………… 237

4-2-28.  کار جهان نگر که جفای که می کشم ……………………………………………………………… 239

4-2-29.  ای آرزوی جانم در آرزوی آنم …………………………………………………………………….. 241

4-2-30.  ای دوست تر از جانم زین بیش مرنجانم ………………………………………………………… 242

4-2-31.  جانا ز غم عشق تو امروز چنانم ……………………………………………………………………. 244

4-2-32.  نگارا جز تو دلداری ندارم …………………………………………………………………………… 246

4-2-33.  بیا ای راحت جانم که جان را بر تو افشانم ………………………………………………………. 248

4-2-34.  من که باشم که تمّنای وصال تو کنم ………………………………………………………………. 250

4-2-35.  دل را به غمت نیاز می بینم ………………………………………………………………………….. 252

4-2-36.  سر آن دارم کامروز بر یار شوم …………………………………………………………………….. 254

4-2-37.  آخر به مراد دل رسیدیم ……………………………………………………………………………… 257

4-2-38.  بی تو جانا زندگانی می کنم …………………………………………………………………………. 259

4-2-39.  تا رخت دل اندر سر زلف تو نهادیم ……………………………………………………………… 261

4-2-40.  ای روی خوب تو سبب زندگانیم ………………………………………………………………….. 263

4-2-41.  درمان دل خود از که جویم ………………………………………………………………………….. 265

4-2-42.  ای بندۀ روی تو خداوندان …………………………………………………………………………… 267

4-2-43.  عاشقی چیست مبتلا بودن …………………………………………………………………………… 270

4-2-44.  هم مصلحت نبینی رویی به ما نمودن ……………………………………………………………… 273

4-2-45.  آتش ای دلبر مرا بر جان مزن ………………………………………………………………………. 275

4-2-46.  به عمری آخرم روزی وفا کن ……………………………………………………………………… 277

4-2-47.  ای بت یغما دلم یغما مَکن…………………………………………………………………………… 279

4-2-48.  ز من حجره خویش پنهان مکن ……………………………………………………………………. 281

4-2-49.  ایمن ز عارض تو این خط سیاه تو ………………………………………………………………… 282

4-2-50.  مرا وقتی خوش است امروز و حالی ……………………………………………………………… 284

فصل پنجم : نتایج پژوهش و ارائه ی پیشنهاد

5-1.  نتیجه …………………………………………………………………………………………………………… 287

5-2.  پیشنهاد ……………………………………………………………………………………………………….. 288

نمودارها  ……………………………………………………………………………………………………………… 289

منابع    296

فهرست نمودارها

عنوان                                                                                                          صفحه

1-نمودار انواع مضمون در غزلیات سعدی …………………………………………………………………….. 290

2-نمودار انواع مضمون در غزلیات انوری ……………………………………………………………………… 291

3-نمودار انواع وزن در غزلیات سعدی  ……………………………………………………………………….. 292

4-نمودار انواع وزن در غزلیات انوری …………………………………………………………………………. 293

5-نمودار انواع بحر در غزلیات سعدی …………………………………………………………………………. 294

6-نمودار انواع بحر در غزلیات انوری  …………………………………………………………………………. 295

چکیده

غزل، یکی از قالبهای مهم و پر کاربرد شعر فارسی است. سعدی و انوری، دو شاعر برجسته ی ایرانی در این حوزه به شمار می روند. تحلیل و پژوهش ساختاری شیوه علمی نوینی است که می تواند به شناخت کیفیت آثار ادبی کمک شایانی کند. غزلیات سعدی و انوری به لحاظ بهره مندی از زبان، موسیقی و مضامین نزدیک به هم و مشترکات فراوان دیگر ، قابل مقایسه هستند. این آثار گنجینه‎ای از هنرهای بلاغی و ترفندهای ادبی هستند و در این پژوهش، کوشش شده است با بررسی مو شکافانه ی غزلیات این دو شاعر بزرگ، در حیطه ساختار، کیفیت اشعار و هنر شاعران با هم مورد مقایسه قرار گیرد. نتیجه بدست آمده نشان می دهد غزلیات سعدی برخلاف انوری ، به ابتکار مضمون مشخص نمی شود و با توسل به استعاره و کنایه و تشبیهات خاص تازگی پیدا نمی کند. سخنان سعدی در یک سطح قرار دارد و نشیب و فراز آن چون انوری محسوس نیست. و راز زیبایی سخن سعدی همان ریزه کاری های نا محسوس است. این تحقیق نشان داد ابداع سعدی در سادگی و جمله بندیست و انوری علی رغم بهره مندی از رقت لحن ، از عادت قصیده و قطعه سرایی خود عدول نکرده است تا برخی عناصر شکلی در غزل او تحت تاثیر محتوای قصیده و قطعه باشند. طرز تعبیر و شیوه ی ترکیب جمله و بازیهایی که این دو شاعر با الفاظ می کنند، هم تشابه دو قریحه را نشان می دهد، هم درجه ی تاثیر سعدی را از انوری محسوس می کند و هم بیانگر سیر تکاملی زبان است.

کلید واژه ها: غزل- تحلیل ساختاری – سعدی – انوری

. مقدمه ی تحقیق

غزل یکی از قالبهای پرکاربردو شیرین شعر فارسی است که یکی از ستونهای اصلی شعر و ادب فارسی به شمار می رود. این قالب در ادبیات ایران توسط شاعران بنامی همچون سعدی، حافظ، انوری، مولاناو. . به اوج رسید و انوری و سعدی دو شاعر برجسته ی ایرانی نقش به سزایی در تکوین غزل فارسی داشته اند و مخصوصاً در غزل عاشقانه، از شاعران سرآمد و بی بدیل ایران به شمار می روند.

از جایی که بررسی و تحلیل آثار ادبی با روش های علمی و نوین، بهتر امکان پذیر است، بهتر است با رویکردهای نوینی چون رویکرد ساختاری به تحلیل علمی آثار ادبی بپردازیم و در واقع می توان گفت که مکتب ساختارگرایی در ادامه ی کوشش فرمالیست ها بوجود آمد و در ابتدای قرن بیستم بسیار اهمیت یافت. هدف این رویکرد، در حاشیه قرار دادن زندگی نامه ی مولف یا شاعر و توجه به ساختار اثر ادبی است. بنابراین تحلیل ساختار گرایانه ی غزلیات سعدی و انوری، راهی بهتر و مفیدتر برای شناخت کیفیت این دو اثر ارزشمند است.

علت اصلی انتخاب این موضوع توسط نگارنده، علاقه ی بیش از حد به شعر فارسی و مخصوصاً غزل عاشقانه است. اما انتخاب تحلیل ساختاری آثار شاعران غزل سرای ایران، که روش جدیدی در نقد ادبی است، به پیشنهاد استاد محترم مشاور، مورد توجه ی نگارنده قرار گرفت و از آنجایی که منابع کافی در باب غزلیات عاشقانه ی فارسی، نقد ادبی، ساختار گرایی، موسیقی شعر و تا حدودی بررسی تحلیلی اشعار انوری و سعدی وجود داشت، این موضوع را به عنوان پژوهشی مفید و ارزشمند برشمردم و در این بین راهنمایی‎های دلسوزانه و ارزشمند اساتید راهنما و مشاور موجب شد مسیر این پژوهش تا حدود زیادی هموار گردد.

پایان نامه ی حاضر در پنج فصل تدوین شده است. بعد از فصل اول که به کلیات اختصاص دارد، فصل دوم شامل مبانی نظری پژوهش است که شامل تعاریف اثبات شده ای از غزل و ساختار، شعر، شناخت تاریخی ساختار گرایی و اصول ساختار گرایی است و در برگیرنده ی نتیجه گیری کلی نگارنده از هرمبحث می‎باشد.

فصل سوم این پایان نامه، شامل معرفی دو شاعر بزرگ ایرانی، سعدی و انوری است. در این فصل به زندگی نامه، دیدگاه صاحب نظران درباره ی سعدی و انوری، آثار این دو شاعر، سبک دو شاعر و ویژگی های شعر این دو شاعر پرداخته ام.

فهرست

مقدمه و کلیات پژوهش

الف) مقدمه—— 2

ب) بیان موضوع– 3

ج) ضرورت انجام و کاربرد نتایج تحقیق- 4

د) سابقه­ تاریخی —————- 4

ه) اهداف تحقیق– 4

و) سؤالات اساسی تحقیق———– 4

ز) فرضیه ­ها—— 5

ح) بیان روش تحقیق————— 5

ط) بیان محدودیت­های عمده­ی تحقیق– 5

 

فصل اول: شرح حال شیخ محمدعلی یعقوبی

1ـ1- معرفی شاعر- 7

1-2 ویژگی­های شخصیتی شاعر——- 8

1-3 ویژگی‌های شعری————- 10

1-4 توجه به مسائل اجتماعی——— 11

1-5 توجه به مسائل سیاسی———- 12

1-6 آثار وتألیفات او:————– 14

1-7 معرفی مقصوره‌ی یعقوبی——– 15

1-7-1 آشنایی با بخش‌های اصلی مقصوره:بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 15

1-7-2 ویژگی­های ادبی مقصوره—— 16

1- 7-2-1روی آوردن به تشبیب یا نسیب بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 16

1-7-2-2بیان حقایق تاریخی ——– 16

1-7-2-3استفاده از احادیث و روایات و آیات قرآنیبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد——- 17

1-7-2-4 استفاده از ضرب المثل —— 17

1-7-2-5 استفاده ازآرایه‌های ادبی—– 17

1- 8 مقصوره­ی یعقوبی از منظر بزرگان – 18

 

فصل دوم: ترجمه‌ و  شرح «المقصورة العلیة فِی السّیرة العَلویة»

2-1 تشبیب یا نسیب————— 23

2-2 گوشه‌ای از فضایل و مناقب علی علیه‌السلامبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———- 37

2-3 پیوند ملكوتی علی (ع) و فاطمه (س)بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 54

 

2-4 لزوم ولایت و تمسك به آن حضرتبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————— 56

2-5 علی (ع) دریای بیكران دانش—– 63

2-6 زهد، ایثار و بخشش مولای متقیان– 68

2-7 معجزات و كرامات آن بزرگوار—- 75

2-8 حادثه‌ی رد الشمس (برگردانده شدن خورشید برای علی (ع))————- 81

2-9 ازتولد تا نوجوانی امام (ع)——- 84

2-10 جان‌فشانی‌های علی(ع) در لیلةالمبیت و پیوستن به پیامبر(ص)———— 90

2-11 شرح گوشه‌ای از رشادت‌ها و دلاوری‌های امیر مؤمنان (ع)————— 95

2-12 علی (ع) قهرمان جنگ بدر—— 101

2-13 فداكاری‌های علی (ع) در نبرد احدبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————— 104

2-14 علی (ع) حماسه‌ساز نبرد خندق— 107

2-15 حماسه‌آفرینی علی (ع) در آوردگاه خیبر بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———– 109

2-16 رشادت‌های علی(ع) در جنگ حنینبلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 112

2-17 حضور برجسته‌ی علی (ع) در سایر نبردهابلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد———- 114

2-18 ماجرای غدیر خم————- 118

2-19 سختی‌ها و مصائب جانكاه امام (ع) پس از رحلت پیامبر (ص)———– 123

2-20 جنگ جمل- 129

2-21 فتنه‌ی شامیان ونبردصفین——- 132

2-22جنگ نهروان- 136

2-23 شهادت جان‌گدازعلی (ع)——- 139

2-24 ابیاتی در مصائب كریم اهل بیت (ع)بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد————– 143

2-25 ابیاتی در سوگ امام حسین (ع)— 146

2-26 توسل به علی (ع) و خاندان پاكش- 153

2-27 ابیاتی در تقدیم قصیده به مولا—- 160

نتیجه———- 165

الملخص باللغة العربیة————— 166

فهرست آیات قرآنی————— 172

فهرست احادیث و روایات———- 174

فهرست منابع—- 176

چكیده‌ی انگلیسی- 183

مقدمه

شخصیت آسمانی و والای علی علیه‌السلام بسیار عظیم­تر و گسترده­تر از آن است که یک فرد بتواند به ساحت آسمانی آن گام نهاده و توسن اندیشه را به جولان در آورد. احصاء و شمارش مناقب آن بزرگوار برای هیچ بشری میسر نیست و بسان اقیانوسی کرانه ناپیدا است.

علی علیه‌السلام کسی است که همگان محو صفات و کمالات وجودی او هستند. او کسی است که اگر درختان عالم، قلم شوند و دریاها مرکب و جنیان حسابگر و آدمیان نویسنده، نمی­توانند فضایل و افتخارات او را بشمار آورند.

 

 

 

 

زبان علم و خرد الکن از فضایل اوست		که کس علی نشناسد به غیر پیغمبر
کجا به وصف کمالات او توان پی برد		قلم شوند درختان و بحرها جوهر

ولی از آن‌جا که انسان کمال­گرا، همواره در زندگی در جستجوی بهترین‌ها است، در طول تاریخ، اندیشمندان و محققان زیادی به دنبال کسب معرفت و معرفی ابعاد وجودی این اعجوبه­ی الهی، آثار زیادی را خلق کردند و نویسندگان و هنرمندان بزرگی به منظور شناخت وجود والایش رنج­ها کشیده و در وصفش قلم­ها زده­اند، به امید آن‌که بتوانند قطره­ای از دریای وجود بیکرانش را دریابند.

در این میان شاعران برجسته و نامدار نیز این رسالت بزرگ دینی و انسانی را بر دوش خود احساس کردند و از ذوق و استعداد خود در جهت شناختن و شناساندن این شخصیت بی­نظیر بهره گرفته و مناقب و فضایل گسترده­ی آن بزرگوار را به زبان زیبای شعر به تصویر کشیدند.

این رساله بر آن است در حد توان خود گامی هر چند کوچک در این راستا بر دارد و گوشه ­ای از معرفت والای آن امام همام را از طریق اشعار یکی از شاعران برجسته­ی عرب منعکس سازد. شیخ محمد علی یعقوبی، شاعر معاصر کشور عراق از جمله شاعران متعهد و مخلصی است که به دلیل روحیه­ی حساس و وجدان بیدارش همواره در برابر مذهب و میهنش احساس مسؤولیت کرده و با بهره گرفتن از استعدادهای ذاتی­اش، اشعار زیبا و ارزشمندی را در زمینه ­های سیاسی، اجتماعی و مذهبی سروده است او دیوانی سرشار از اشعار ملی- میهنی دارد که در آن علیه دسیسه­های پلید استعمارگران می­تازد و از آرمان‌های مقدس ملت عرب دفاع می­ کند.

در زمینه­ مذهبی نیز از همان ابتدای جوانی به عنوان مبلغ دینی فعالیت­های مؤثری داشت و همین تعهّد عمیق مذهبی و ارادت خالصانه­ی وی نسبت به ائمه­ی اطهار به همراه ذوق و قریحه ادبی­اش باعث شد تا در زمینه­ ادبیات متعهد، اشعار زیادی را به رشته نظم در آورد، یکی از آثار او قصیده­ی طولانی و ارزشمند «المقصورة العلیة فی السیرة العلویة» است که شاعر در آن به بیان فضایل و مناقب و وقایع و رویدادهای زندگی امام علی(ع) می ­پردازد.

هدف این پژوهش ترجمه و شرح این مقصوره است و علی‌رغم این‌که پژوهشگر تمامی تلاش خود را در جهت هر چه بهتر انجام دادن این رساله به کار گرفته ولی بدون تردید، خالی از نقص نیست. امید است اساتید و صاحب‌نظران محترم

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                             صفحه

چکیده …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………1

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..2

اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………………………….4

پیشینه­ی تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………………….5

روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………………………………6

فصل اول:معرفی نظامی و جایگاه آثار او

1-1زندگی نظامی …………………………………………………………………………………………………………………………………….8

1-2 سبک نظامی (ارانی )…………………………………………………………………………………………………………………………10

1-3 آثار نظامی………………………………………………………………………………………………………………………………………….11

1-4 درباره شرف نامه…………………………………………………………………………………………………………………………….14

فصل دوم:اهمیت علم بیان و روش تحقیق

2-1 بیان……………………………………………………………………………………………………………………………………………………19

2-1-1 تعریف بیان…………………………………………………………………………………………………………………………………. 19

2-1-2 روش های بیانی و ارتباط آنها با یکدیگر……………………………………………………………………………………..19

2-2 تشبیه………………………………………………………………………………………………………………………………………………21

2-2-1 تعریف تشبیه……………………………………………………………………………………………………………………………….21

2-2-2 ارکان تشبیه…………………………………………………………………………………………………………………………………21

2-2-3 اهداف تشبیه……………………………………………………………………………………………………………………………….22

فصل سوم: بررسی انواع تشبیه در اشعار نظامی

3-1  اهمیت تشبیه در آثار نظامی……………………………………………………………………………………………………………25

3-2 انواع تشبیه………………………………………………………………………………………………………………………………………..26

3-2-1 تشبیه مرسل و موکد  …………………………………………………………………………………………………………………26

3-2-2 تشبیه مجمل و مفصل………………………………………………………………………………………………………………….30

3-2-3 تشبیه بلیغ   ………………………………………………………………………………………………………………………………..34

3-2-3 انواع وجه شبه………………………………………………………………………………………………………………………………37

3-2-3-1 وجه شبه مفرد ……………………………………………………………………………………………………………………….38

3-2-3-2 وجه شبه متعدد ……………………………………………………………………………………………………………………..40

3-2-3-3 وجه شبه مرکب

 ……………………………………………………………………………………………………………………..41

3-2-4  تشبیه تحقیقی و تخییلی …………………………………………………………………………………………………………..43

3-2-5 وجه شبه دوگانه یا صنعت استخدام …………………………………………………………………………………………..47

3-2-6 تشبیه به اعتبار حسی و عقلی بودن مشبه و مشبه به   …………………………………………………………….48

3-2-7-1 حسی بودن طرفین تشبیه ……………………………………………………………………………………………………..48

3-2-7-2  مشبه عقلی و مشبه به حسی ……………………………………………………………………………………………….51

3-2-7-3 مشبه حسی و مشبه به عقلی …………………………………………………………………………………………………52

3-2-7-4 طرفین تشبیه عقلی ………………………………………………………………………………………………………………..54

3-2-8 تشبیه خیالی و وهمی …………………………………………………………………………………………………………………55

3-2-9 تشبیه به اعتبار مفرد و مرکب بودن طرفین ………………………………………………………………………………58

3-2-9-1 مفرد بودن طرفین تشبیه ………………………………………………………………………………………………………58

3-2-9-2 طرفین تشبیه مرکب (تشبیه مرکب ) …………………………………………………………………………………..64

3-2-9-3 مشبه مفرد و مشبه به مرکب ………………………………………………………………………………………………..66

3-2-9-4 مشبه مرکب و مشبه به مفرد …………………………………………………………………………………………………67

3-2-10 تشبیه به اعتبار تعدد طرفین ……………………………………………………………………………………………………69

3-2-10-1 تشبیه ملفوف ……………………………………………………………………………………………………………………….69

3-2-10-2 تشبیه مفروق ……………………………………………………………………………………………………………………….70

3-2-10-3 تشبیه جمع ………………………………………………………………………………………………………………………….72

3-2-10-4 تشبیه تلمیحی …………………………………………………………………………………………………………………….74

3-2-10-5 تشبیه تفضیل………………………………………………………………………………………………………………………..75

3-3 نو کردن تشبیه………………………………………………………………………………………………………………………………….76

3-4 زاویه­ی تشبیه…………………………………………………………………………………………………………………………………….76

3-5 جدول بسامد و درصد انواع تشبیهات در شرف نامه نظامی……………………………………………………………..78

فصل چهارم:نتیجه گیری

4-1نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………………………………..80

فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………………………………………………..83

abstract…………………………………………………………………………………………………………………………………………………..85

چکیده:

پژوهش حاضر با هدف بررسی انواع تشبیه در شرف نامه­ی نظامی گنجوی شاعر قرن ششم صورت پذیرفته است. روش تحقیق در این پایان نامه تحلیلی می­باشدو با استناد به منابعی که اختصاص به زندگی و سبک شاعر داشته با رویکردی به تشبیهات موجود در شرف نامه نظامی مورد بررسی قرار گرفته است و با طبقه بندی اطلاعات موجود توانسته جهان بینی و نگرش شاعر را مورد ارزیابی قرار دهد. یافته ها حاکی از آنست که نظامی در میان صور خیال به تشبیه توجه خاصی داشته زیرا تشبیه مایه­ی اصلی صور خیال است که هدف وی توصیف دقیق از مناظر و اشخاص بوده است. بنابراینمی­توان او را شاعری آرمان گرا دانست­ که توانسته نقاشی­ها وتصویر­های بدیع و به یاد ماندنی­را درشعربرای نسل بعد از خود به یادگار بگذارد.بیان و شیوه های بیانی در آثار بزمی او چنان شیوایی وگیرایی دارد که­خواننده راشگفت زده می­نمایدو او را با دنیای ناشناخته تصویرهای ذهنی شاعر آشنا می­ کند. و بر این اساس او را به شاعری حسی و برونگرا تبدیل کرده است.از ویژگی­های شعر نظامی می­توان به خلاقیت در شعر ، تنوع ، ایجاز ، عدم تکرارو… اشاره کرد.

واژه­ هایی کلیدی: شرفنامه، نظامی، تشبیه و تصویر سازی

مقدمه:

«کلام ادبی و سخنی که هدف آن تاثیر در نفوس و اذهان است و می­خواهد در جان و دل شنونده جایی گیرد باید از سخن عادی ممتاز باشد و از زیبایی­های خاصی برخوردار باشد . به همین سبب شاعران و نویسندگان از دیرباز تا کنون در زیبایی کلام خویش کوشیده اند. و با به کارگیری فنون مختلف ، سخن خود را شکوه و رونق خاصی بخشیده اند. راز پیدایش دانش بلاغت با علم معانی و بیان همین بوده که بوسیله آن کلام شیوا از سخن مبتذل و عامی ممتاز گردیده.صور خیال و شیوه ­های بیانی درآثار نظامی خاصه در آثار بزمی او چنان گیرایی و شیوایی دارد که خواننده را شگفت­زده می­ کند و او را با دنیای ناشناخته زیبائی­هایی که در ذهن یک شاعر خلاق می ­تواند بگنجد ، آشنا می­سازد.و نظامی را از نظر استفاده از صور خیال می توان شاعری آرمان گرا دانست که توانسته نقاشی­ها و تصویر­های بدیع و به یاد ماندنی در شعر برای نسل­های بعد از خود به یادگار بگذارد. » (صفا ، 1370 : ج 2 : 803)

« نظامی گنجوی از استادان بزرگ و از ارکان شعر فارسی و از افتخارات بزرگ خطه ادب پرور آذربایجان است که در کنار شاعران بزرگی چون خاقانی و شهریار در آسمان ادب ایران زمین برای همیشه خواهد درخشید . حکیم گنجه ، در شیوه نظم داستان­های بزمی گوی سبقت را از شاعران پیشین خود ربوده و یکه­تاز میدان بزم و نقل داستان­های عاشقانه شده است . هر چند داستان سرایی از آغاز ادب فارسی سابقه داشته است اما نظامی آنرا به حد اعلای تکامل رسانده و در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند در هر موردو تصویر جزییات و نیروی تخییل و دقت در وصف و ایجاد مناظر زیبا و روح پرور و ریزه­کاری در توصیف طبیعت و اشخاص و احوال­و به­کاربردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نداشته اند . » (همان: 803)

 

در شرفنامه تشبیه یکی از انواع صور خیال است که از آن بسیار استفاده شده است اغلب تشبیهات وی سرشار از تصاویری است که از طبیعت الهام گرفته است. تشبیه یکی از مهم ترین عناصر بیانی در یک اثر ادبی است . تشبیه نشان دهنده وسعت و زاویه­ی دید شاعر است ؛ یعنی شاعر میان عناصر و اشیا مختلف ارتباط برقرار می­ کند و طبیعی است که در این راه ، از حوادث و رویدادهای جامعه نیز تاثیر می­پذیرد. همچنین تشبه میزان و خلاقیت شاعر را نشان می­دهد.

نوع بهره گیری شاعر از تشبیه می ­تواند تا حدودی موید دیدگاه و زمینه ­های فکری و هنری وی باشد. بسیاری از تجارب محیط زندگی و زمینه ­های عقیدتی و فکری در ساخت تشبیه موثر است . کسی که در این ارکان از عناصر دینی ، اخلاقی ، ادبی ، اجتماعی و …. استفاده می­ کند، گرایش و تمایل خود را به این امر نشان می­دهد . به عبارت دیگر اغلب موضوعاتی که اطراف شاعر را فرا می­گیرد یا از ذهن او می­گذرد ، می ­تواند در تشبیه سازی او مورد استفاده قرار گیرد.

مطالعه و بررسی شرف­نامه­ی نظامی انسان را با هنرمندی وتصویر­گری او آشنا می­نماید.در این اثر داستانی هر حکایت، انسان را در وادیی به تفکر در زیبایی­های طبیعت و جهان خلقت وا می دارد و همراه با کلام شاعر که متضمن پند، نصیحت ،حکمت و وعظ است با دنیای درون وبیرون آشنا می­سازد.

در این پژوهش نگارنده با بررسی تشبیه در شرفنامه­ی نظامی زیبا شناسی اندیشه او را در استفاده از این صور خیال(تشبیه) آشکار می­نماید وبرای این امر این رساله در چار فصل گرداوری شده است.که بعد از بیان چکیده و مقدمه( هدف،  روش و پیشینه­ی تحقیق) آورده شده، سپس فصل اول به معرفی نظامی وآثار او اختصاص یافته.و در فصل دوم  و سوم تعاریف تشبیه و انواع آن مورد بررسی قرار گرفته که در فصل سوم سعی بر این است که شیوه­ بیانی شاعر با توجه به تشبیه مورد بررسی قرار گیرد جهت رسیدن به این هدف برای هر نمونه از انواع تشبیه مواردی مشخص شده وبه علت بسامد بالای تشبیهات و انواع آن بیت­های دیگر با ارائه­ شماره صفحه ارجاع داده شده است.وفصل چهارم اختصاص به نتیجه گیری یافته است.

تصویرشناسی یکی از رشته­های فرعی ادبیات تطبیقی است که در قرن نوزدهم در فرانسه تحت تأثیر آرای متفکرانی چون مادام­دوستال و هیپولیت­تن شکل گرفت در این دانش، تصویر بیگانه در آثار ادبی مورد مطالعه قرار­ می­گیرد. تصاویر از بیگانه در دسته­بندی کلی آن به تصاویر باز و بسته  بخش می­ شود. آن چه در تصویرشناسی مورد اهتمام است تصاویر­بسته است، چه تصاویر بسته تصاویر عمومیت یافته­اند. در تصویرشناسی برخی واژه ­ها کلیدی هستند، واژه­ هایی چون: این­جا، آن­جا ، دیگری و … . در این دانش مفاهیم اساسی وجود داردکه مهم­ترین آنها عبارتند از: کلیشه، الگوی قالبی، پیش داوری، تصویر، بازنمایی، سمبل و افسانه. آثار ادبی بر اساس این مؤلفه­ ها بررسی می­شوند.

در این پایان نامه اشعار سید اشرف­الدین گیلانی، ملک­الشعرای بهار و میرزاده­ عشقی به عنوان شاعرانی که در عصر مشروطه و پس از آن حضور داشتند بر اساس مفاهیم تصویرشناسی مورد بررسی قرارگرفته است.

دستاورد پژوهش ناظر بر این است که در اشعار این سه شاعر، بیگانگان به دو دسته­ی نیک و بد تقسیم شده ­اند، عموماً کشورهای غربی یا اروپایی ( انگلیس و روسیه)، کشورهایی استعمارگر، خون ریز و غاصب تلقّی شده ­اند، درحالی که کشورهایی چون ترکیه یا عثمانی، پاکستان، هندوستان، آذربایجان و حتی ژاپن کشورهایی مثبت قلمداد شده ­اند. با این که مباحث مهم سیاسی و اجتماعی، اندیشه­هایی وارداتی از غرب به ایران هستند، شاعران فوق از غربیان به نیکی یاد نکرده ­اند، با این وجود از شخصیت­های علمی و فرهنگی بیگانه چون: ادوارد براون، تاگور و کنفوسیوس به نیکی یاد شده است.

بیش­ترین تصویر منفی از کشورهای بیگانه در شعرهای بهار، عشقی و نسیم شمال به انگلیس و روسیه و مثبت­ترین تصویر به کشورهای شرقی و اسلامی اختصاص دارد. هرچند اختلافی از نظر نوع نگاه به دیگری در بین این شاعران دیده می­ شود. درحالی­که سیداشرف الدین بهترین تعابیر را به عنوان مثال، برای اعراب به­کار‌ می‌برد، عشقی در مقابل دیدگاهی عرب­ستیز دارد و همواره از گذشته تاریخی ایران پیش از اسلام و حمله­ی اعراب به ایران را یاد می­ کند. ملک­الشعرا اما شاعری ملی – مذهبی است و جامع­ترین تصویر­ها از بیگانگان، در شعر بهار بازتاب یافته است.

واژهای­کلیدی: تصویرشناسی، ادبیات مشروطه، سیداشرف­الدین گیلانی، ملک­الشعرای بهار و میرزاده عشقی.

فهرست مطالب

فصل اول-کلیات تحقیق… 1

1-1- بیان مسأله. 2

1-2- سؤال‏های پژوهش‏…. 2

1-3- پیشینه ی پژوهش…. 3

1-3-1- پژوهش‏های خارجی.. 3

1-4- حدود پژوهش…. 4

1-5- اهداف پژوهش…. 4

1-6- ضرورت انجام پژوهش…. 4

1- 7- روش شناسی پژوهش…. 5

فصل دوم-چارچوب مفهومی تحقیق… 6

2-1- تصویر شناسی.. 7

2-2- تاریخچه ی تصویر شناسی.. 9

2-3- اصول و فرضیه های تصویرشناسی.. 10

2-4- انواع تصاویر. 11

2- 4-1- تصاویر باز. 12

2-4-2- تصاویر بسته. 12

2-5- انواع تصویر پردازی.. 12

2-6- تصویرشناسی سیاسی.. 13

2- 7- مفاهیم تصویر شناسی.. 14

2-7-1- كلیشه. 14

2 -7- 2- الگوی قالبی.. 15

2-7-3- پیش داوری.. 16

2-7-4- تصویر. 17

2-7-5- بازنمایی.. 17

2-7-6- سمبل.. 17

2-7-7- افسانه. 18

2-8- تفاوت رویكردهای تصویری درمیان شعرای مشروطه. 18

فصل سوم- شعر سیاسی و معرفی شاعران مشروطه. 1

3-1- شعر سیاسی و کیفیت شعر شاعران مشروطه. 22

3-2- زندگی سید اشرف الدین گیلانی.. 24

3-2-1- نسب، تولد، کودکی و تحصیلات.. 24

3-2-2- وقایع جوانی و میانسالی و انتشار روزنامهی نسیم شمال. 24

3-2-3- واپسین سالهای عمر و وفات سید اشرف الدین.. 25

3-2-4- آثار سید اشرف الدین گیلانی.. 26

3-2-5- ویژگی و سرگذشت  روزنامهی نسیم شمال. 26

3-3- زندگینامه ی ملک الشعرای بهار. 28

3-3-1- نسب، تولد و کودکی.. 28

.. 29

3-3-3- زمان و علت فوت.. 29

3-3-4- مشاغل و سمتهای مورد تصدی.. 29

3-3-5- فعالیتهای آموزشی.. 29

3- 3-6-  بهار، سیاست و مشروطه. 30

3-3-7- آثار بهار. 32

3-3-8- سبک شعری بهار. 33

3- 4- زندگی نامه ی میرزاده عشقی.. 35

-4-1- نسب، تولد ،کودکی و تحصیلات.. 35

3-4-2- وقایع جوانی.. 36

3-4-3- محور های فکری و اندیشه سیاسی اجتماعی  عشقی.. 37

3-4-4- مرگ عشقی.. 39

3-4-5- سبک شعری  و آثار میزراده عشقی.. 40

فصل چهارم-تحلیل تصویرشناسی بیگانگان در اشعار گیلانی، بهار و عشقی.. 41

4-1- سید اشرف الدین گیلانی ( نسیم شمال). 42

کلیشه. 42

 

4-1-1-1- انگلیس… 42

4-1-1-1-1- تصویرشناسی انگلستان. 45

4-1-1-2- روسیه. 45

4-1-1-2-1- تصویرشناسی روسیه. 50

4-1-2- پیش داوری.. 51

4-1-2-1- فرنگ… 51

4-1-2-1-1- تصویرشناسی فرنگ… 55

4-1-2-2- موسیو مرنارد بلژیکی.. 56

4-1-2-2-1- تصویرشناسی موسیو مرنارد بلژیکی.. 56

4-1-2-3-  هنسیس بلژیکی.. 56

4-1-2-3-1- تصویرشناسی هنسیس بلژیکی.. 57

4-1-3- تصویر. 57

4-1-3-1- فرانسه. 57

4-1-3-1-1- تصویرشناسی فرانسه. 59

4-1-3-2- اعراب.. 59

4-1-3-2-1- تصویرشناسی اعراب.. 62

4-1-3-3-میرزا علی اکبر صابر(ملا نصرالدین): 62

4-1-3-3-1- تصویرشناسی میرزا علی اکبر صابر( ملانصرالدین) 63

4-2-ملک الشعرای بهار. 64

4-2-1- کلیشه. 64

4-2- 1-1- انگلستان. 64

4-2-1-1-1- تصویرشناسی انگلستان. 70

4-2-1-2- روسیه. 71

4-2-1-2- 1- تصویرشناسی روسیه. 76

4-2-1-3- چین.. 77

4-2-1-3- 1- تصویرشناسی چین: 78

4-2-2- الگوی قالبی.. 78

4-2-2-1- آلمان. 78

4-2-2-1-1- تصویرشناسی آلمان. 80

4-2-2- 2- عثمانی.. 80

4-2-2-2-1- تصویرشناسی عثمانی.. 82

4-2-2-3- کشورهای عربی: (اعراب) 82

4-2-2-3-1- تصویرشناسی کشورهای عربی( اعراب) 84

4-2-2-4-پاکستان: 85

4-2-2-4-1- تصویرشناسی پاکستان. 85

4-2-2-5- هند. 86

4-2-2-5-1- تصویرشناسی هند. 87

4-2-2-6-ژاپن.. 88

4-2-2-6-1- تصویرشناسی ژاپن.. 88

4-2-2-7- فرانسه. 89

4-2-2-7-1- تصویر شناسی فرانسه. 89

4-2-3- تصویر: 90

4-2-3-1- آمریکا 90

4-2-3-1-1- تصویرشناسی آمریکا 91

4-2-3-2- جمهوری آذربایجان. 91

4-2-3-2-1- تصویرشناسی جمهوری آذربایجان. 92

4-2-3-3-پوشکین.. 93

4-2-3-3-1-تصویرشناسی پوشکین.. 93

4-2-3-4-رابیند رانات تاگور. 94

4-2-3-4-1- تصویرشناسی رابیند رانات تاگور. 94

4-2-3-5-کنفوسیوس… 95

4-2-3-5-1- تصویرشناسی کنفوسیوس… 95

4-2-3-6-ادوارد براون. 95

4-2-3-6-1- تصویرشناسی ادوارد براون. 96

4-3- میرزاده عشقی.. 96

4-3-1-کلیشه. 96

4-3-1-1- انگلستان. 96

4-3-1-1-1- تصویرشناسی انگلیس… 105

4-3-1-2- روسیه. 105

4-3-1-2-1- تصویر شناسی روسیه. 108

4-3-2- الگوی قالبی.. 108

4-3-2-1- عثمانی (ترکیه) 108

4-3-2-1-1- تصویرشناسی عثمانی.. 110

4-3-2-2- آلمان. 110

4-3-2-2-1- تصویرشناسی آلمان. 111

4-3-3- تصویر: 111

4-3-3-1- فرانسه: 111

4-3-3-1-1- تصویرشناسی فرانسه. 113

4-3-3-2- داروین.. 113

4-3-3-2-1- تصویرشناسی داروین.. 114

4-3-3-3- بوآلو. 114

4-3-3-3-1- تصویرشناسی بوآلو. 115

4-3-4- پیش داوری.. 115

4-3-4-1- اعراب.. 115

4-3-4-1-1- تصویر شناسی اعراب.. 116

فصل پنجم-نتیجه گیری.. 117

5- نتیجه گیری.. 118

5-1- سید اشرف الدین گیلانی.. 119

5-1-1- کلیشه. 119

5-1-1-1- انگلیس… 119

5-1-1-2- روسیه. 119

5-1-2-پیش داوری.. 119

5-1-2-1- فرنگ… 119

5-1-2-2- موسیو مرنارد بلژیکی.. 120

5-1-2-3- هنسیس بلژیکی.. 120

5-1-3- تصویر. 120

5-1-3-1-فرانسه. 120

5-1-3-2- اعراب.. 120

5-1-3-3- میرزا علی اکبر صابر. 121

5-2-  ملک الشعرای بهار. 121

5-2-1- کلیشه. 121

5-2-1-1- انگلستان. 121

5-2-1-2- روسیه. 121

5-2-1-3- چین.. 122

5-2-2- الگوی قالبی: 122

5-2-2-1- آلمان. 122

5-2-3- تصویر: 124

5-2-3-1- آمریکا 124

5-2-3-2- جمهوری آذربایجان. 124

5-2-3-3- پوشکین.. 124

5-2-3-4- رابیند رانات تاگور. 124

5-2-3-5- کنفوسیوس… 125

5-2-3-5- ادوارد براون. 125

5-3- عشقی.. 125

5-3-1- کلیشه. 125

5-3-1-1- انگلیس… 125

5-3-1-2- روسیه. 125

5-3-2- الگوی قالبی.. 126

5-3-2-1- عثمانی.. 126

5-3-2-2- آلمان. 126

5-3-3- تصویر. 126

5-3-3-1- فرانسه. 126

5-3-3-2- داروین.. 126

5-3-3-3- بوآلو. 127

5-3-4- پیش داوری.. 127

5-3-4-1- اعراب.. 127