مقدمه …………………………………………………………………………………………………..1

اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………3

فصل اول: كلیات

1-1- تجزیه و تحلیل رشد گیاه………………………………………………………………………….5

1-2- شاخص های مورفولوژیک و فیزیولوژیک رشد …………………………………………………..6

1-3-1- سرعت رشد محصول (CGR) …………………………………………………………………6

1-3-2- سرعت رشد نسبی (RGR) …………………………………………………………………..6

1-3-3- سرعت جذب خالص (NAR) ………………………………………………………………….7

1-3-4- شاخص سطح برگ (LAI) …………………………………………………………………….7

1-3-5- دوام سطح برگ (LAD) …………………………………………………………………………7

1-3-6- نسبت سطح برگ (LAR) ………………………………………………………………………8

1-3-7- وزن مخصوص برگ (SLW) ……………………………………………………………………..8

1-3-8- دوام بیوماس (BMD ) ………………………………………………………………………….8

1-4- كیفیت برنج …………………………………………………………………………………………9

فصل دوم بررسی منابع                        

2-1- شاخص های رشد ……………………………………………………………………………….12

2-1-1- تولید ماده خشك ………………………………………………………………………………12

2-1-2- سرعت رشد محصول …………………………………………………………………………..13

2-1-3- شاخص سطح برگ ……………………………………………………………………………15

2-1-4- سرعت رشد نسبی ……………………………………………………………………………17

2-1-5- میزان فتوسنتز خالص ………………………………………………………………………….18

2-1-6- دوام سطح برگ ………………………………………………………………………………….19

2-1-7- نسبت سطح برگ ……………………………………………………………………………..20

2-1-8- دوام بیوماس ……………………………………………………………………………………21

2-2- صفات مورفولوژیک …………………………………………………………………………………21

2-2-1- ارتفاع بوته ……………………………………………………………………………………….21

2-2-2- قابلیت پنجه زنی ………………………………………………………………………………..23

2-2-3- مساحت برگ پرچم ………………………………………………………………………………24

2-2-4- روزهای تا 50 درصد گلدهی و رسیدگی كامل …………………………………………………25

2-3- عملكرد و اجزای عملكرد …………………………………………………………………………….26

2-3-1-  تعداد خوشه در واحد سطح ………………………………………………………………….27

-3-2- وزن هزار دانه ………………………………………………………………………………………27

2-3-3- درصد باروری دانه ( تعداد دانه پر، نیمه پر و پوك) ……………………………………………..29

2-3-4- تعداد كل دانه در خوشه ………………………………………………………………………….30

2-3-5- طول خوشه ………………………………………………………………………………………..31

2-3-6- شاخص برداشت ………………………………………………………………………………….32

2-4- صفات كیفی …………………………………………………………………………………………..34

فصل سوم: مواد و روشها

3-1- آزمایش مزرعه ای …………………………………………………………………………………….37

3-1-1- مشخصات محل اجرای آزمایش و طرح آزمایشی ………………………………………………..37

3-1-2- معرفی ارقام مورد بررسی ………………………………………………………………………..38

3-1-2-1- رقم طارم هاشمی………………………………………………………………………………….38

3-1-2-2- رقم كادوس ………………………………………………………………………………………….38

3-1-2-3- رقم هیبرید بهار1 …………………………………………………………………………………….39

3-1-2-4- رقم نعمت ……………………………………………………………………………………………..39

3-1-2-5- لاین های امید بخش ……………………………………………………………………………….40

3-1-3- مراحل اجرای آزمایش ………………………………………………………………………………..40

3-2- نمونه برداری و اندازه گیری صفات …………………………………………………………………….41

3-2-1- اندازه گیری صفات در مراحل رشد گیاه ………………………………………………………..41

3-2-2- صفات كمی و نحوة اندازه گیری آنها …………………………………………………………….43

3-2-2-1- تعداد پنجه های بارور در بوته ……………………………………………………………………..43

3-2-2-2- ارتفاع گیاه ………………………………………………………………………………………….43

3-2-2-3- روزهای تا 50 درصد گلدهی …………………………………………………………………..43

3-2-2-4- طول برگ پرچم …………………………………………………………………………………….43

3-2-2-5- عرض برگ پرچم ……………………………………………………………………………………43

3-2-3- اندازه گیری صفات در مرحله رسیدن فیزیولوژیكی و قبل از برداشت …………………………..44

3-2-3-1- شاخص برداشت …………………………………………………………………………………44

3-2-3-2- اجزای عملكرد ………………………………………………………………………………………44

3-2-4- اندازه گیری صفات در مرحله بعد از برداشت ……………………………………………………….45

 

 

3-2-5- اندازه گیری صفات كیفی ……………………………………………………………………………45

3-3- محاسبات آماری …………………………………………………………………………………………46

فصل چهارم: نتایج و بحث

4-1- تجزیه و تحلیل شاخص های رشد …………………………………………………………………….48

4-1-1- تولید ماده خشك ………………………………………………………………………………………48

4-1-2- سرعت رشد محصول ………………………………………………………………………………..50

4-1-3- سرعت رشد نسبی …………………………………………………………………………………52

4-1-4- شاخص سطح برگ …………………………………………………………………………………..52

4-1- 5- سرعت فتوسنتز خالص ……………………………………………………………………………55

4-1-6- دوام سطح برگ ……………………………………………………………………………………….55

4-1-7- نسبت سطح برگ …………………………………………………………………………………….58

4-1-8- دوام بیوماس …………………………………………………………………………………………..60

4-2- صفات مورفولوژیک ………………………………………………………………………………………61

4-2-1-  قابلیت پنجه زنی ……………………………………………………………………………………61

4-2-2-  ارتفاع بوته …………………………………………………………………………………………..62

4-2-3- تعداد روز تا 50 درصد گلدهی ……………………………………………………………………..62

4-2-4- تعداد روز تا رسیدگی كامل ……………………………………………………………………………63

4-2-5- مساحت برگ پرچم …………………………………………………………………………………….63

4-3- عملكرد و اجزای عملكرد ………………………………………………………………………………..65

4-3-1- تعداد خوشه در واحد سطح (مترمربع) ………………………………………………………………65

4-3-2- وزن هزار دانه ……………………………………………………………………………………………65   

4-3-3- تعداد كل دانه در خوشه ………………………………………………………………………………66

4-3-4- تعداد دانه پر در خوشه ……………………………………………………………………………….66

4-3-5- تعداد دانه نیمه پر و پوك …………………………………………………………………………….67

4-3-6- درصد باروری …………………………………………………………………………………………..67

4-3-7- طول خوشه ……………………………………………………………………………………………..67

4-3-8- شاخص برداشت ………………………………………………………………………………………68

4-3-9- عملكرد دانه …………………………………………………………………………………………….68

4-4-صفات كیفی …………………………………………………………………………………………………70

4-4-1- دمای ژلاتینی شدن ……………………………………………………………………………………70

4-4-2- قوام ژل ……………………………………………………………………………………………….70

4-4-3- درصد آمیلوز …………………………………………………………………………………………….71

4-4-4- طول و عرض دانه قبل از پخت ………………………………………………………………………71

4-4-5- طول و عرض دانه پس از پخت ………………………………………………………………………..71

4-4-6- طویل شدن دانه ……………………………………………………………………………………….72

4-4-7- عطر ……………………………………………………………………………………………………72

4-6- همبستگی ها …………………………………………………………………………………………76

4-7- نتیجه گیری كلی ……………………………………………………………………………………..83

4-8- پیشنهادات ………………………………………………………………………………………………84

فصل پنجم: منابع

منابع ………………………………………………………………………………………………………….86

چکیده:

به منظور تعیین شاخص های فیزیولوژیک و مورفولوژیک رشد ارقام و لاینهای امید بخش برنج، آزمایشی در موسسه تحقیقات برنج كشور واقع در رشت در قالب طرح بلوك كامل تصادفی با 14 تیمار در 4 تكرار در بهار و تابستان سال 1387 اجرا گردید. تیمارها شامل 4 رقم (طارم هاشمی، كادوس، هیبرید بهار1 و نعمت) و 10 لاین امید بخش برنج بود. به منظور اندازه گیری شاخص های رشد، به فاصله هر 15 روز، تعداد 4 كپه با انتخاب تصادفی و با در نظر گرفتن اثر حاشیه ای (حذف دو كپه از طرفین) از هر كرت كف بر شدند. سطح برگ توسط دستگاه اندازه گیری سطح برگ تعیین شد. وزن خشك برگ و ساقه با قرار دادن آنها در آون در دمای 70 درجه سانتی گراد به مدت 48 ساعت حاصل شد. در مرحله گلدهی، صفات مورفولوژیكی شامل تعداد پنجه، ارتفاع بوته، مساحت برگ پرچم، تعداد روزهای تا 50 درصد گلدهی و رسیدگی كامل مورد ارزیابی قرار گرفتند. صفات كیفی نیز از قبیل مقدار آمیلوز، درجه حرارت ژلاتینی شدن، تعیین قوام ژل، اندازه و شكل دانه، طویل شدن دانه و عطر نیز بعد از مرحله برداشت و تبدیل در آزمایشگاه اندازه گیری شدند. نتایج بدست آمده، حاكی از آن بود كه همه تیمارها، در مرحله قبل از گلدهی به حداكثر LAI دست یافتند و صفات مورد بررسی اختلاف      معنی داری نشان دادند. TDM (**58/0)، CGR (**36/0)، LAI (**55/0)، LAR (**48/0)، LAD (**55/0)، BMD (**70/0)، تعداد پنجه (**67/0)، مساحت برگ پرچم (**39/0)، وزن هزار دانه (**59/0)، تعداد خوشه در متر مربع (**67/0) و طول خوشه (**37/0) همبستگی مثبت و معنی داری با عملكرد دانه داشتند. لاین های 416 و 203 از نظر شاخص های رشد و قابلیت پنجه زنی و كمترین ارتفاع بوته در وضعیت مطلوبتری قرار داشتند و از طرفی عملكرد نسبتاً بالایی را نیز داشتند (به ترتیب 34/6 و 25/6 تن در هكتار) و به عنوان لاین مطلوب جهت برنامه های به زراعی در شرایط مشابه با این آزمایش قابل پیگیری و توصیه به نظر می رسند. لاین 223، كیفیت بالاتری داشت زیرا دارای آمیلوز متوسط (28/22%)، دمای ژلاتینی شدن متوسط (نمره 63/4)، افزایش دانه خوب و عطر مناسب بود. در حالی كه عملكرد پایینی داشت (90/4 تن در هكتار). در این تحقیق لاین های با خصوصیات كیفی بالاتر عملكرد پایین تری داشتند.

مقدمه:

برنج  (Oryza sativa L)از قدیمی ترین گیاهانی است  که در دنیا کشت شده و مبدآ پیدایش آن آسیای جنوب شرقی بخصوص کشورهای هند و چین می باشد (زمانی و علیزاده، 1386). مهمترین مرکز تولید برنج در جهان قاره آسیا است که حدود 90% برنج تولیدی جهان را به خود اختصاص داده است. در قاره های آمریکا، اروپا، آفریقا و اقیانوسیه 10 درصد بقیه کشت برنج انجام می شود. هم اکنون استانهای گیلان و مازندران از مناطق مهم تولید برنج در کشور هستند. در این دو استان برنج به عنوان یکی از عمده ترین اقلام منابع غذایی محسوب می شود و حدود 13 نوع غذای محلی از آن درست می شود (اخوت و وکیلی، 1376). سطح زیر کشت برنج در دنیا کمتر از گندم بوده لکن مقدار تولید آن تقریباً برابر گندم می باشد (خدابنده، 1379) . بر اساس گزارش سازمان خواروبار جهانی در سال1380، سطح زیر کشت برنج در کشور ما 480 هزار هکتار و میزان تولید شلتوک معادل 2/2میلیون تن می باشد (امام، 1383). طی دو دهه اخیر میزان مصرف سرانه برنج کشور و الگوی مصرف و تغذیه مردم تغییر و مصرف برنج به عنوان یکی از مواد اولیه اصلی و اساسی غذای روزانه وارد سبد خانوار شده بطوری که مصرف سرانه برنج از 15 تا 20 کیلوگرم به 38 تا40 کیلوگرم افزایش یافته است (زمانی وعلیزاده، 1386). بر اساس برآورد انجام شده، شمار ساکنان کره زمین از 5 میلیارد و 500 میلیون نفر کنونی به 8 میلیارد و 400 هزار نفر در سال 2025 میلادی افزایش خواهد یافت و هر ساله 88 میلیون نفر به جمعیت جهان افزوده می گردد، كه تا سال 2050 تولید برنج بایستی بالغ بر 50 درصد افزایش یابد كه این افزایش تولید نیازمند اصلاح ارقام و اعمال مدیریت های صحیح زراعی است (Ntanos and Koutrbas, 2002.). در کشور ما بیشترین نسبت اراضی تحت کشت مربوط  به ارقام بومی با عملکرد کم ولی با کیفیت زیاد می باشد (اخوت و وکیلی ، 1376). با توجه به رشد جمعیت در آسیا که 90 درصد برنج دنیا در آن تولید و مصرف می شود، تولید سالیانه برنج باید 7/1 درصد افزایش یابد تا نیاز آینده مصرف کنندگان را تامین نماید .(Dato Seri, 2003)که با توجه به نرخ رشد جمعیت، میزان تولید فعلی برنج، به هیچ وجه جوابگوی مصرف نبوده، پس لازم است در جهت معرفی ارقام جدید با عملکرد زیادتر تلاش شود. خوشبختانه در دهه های گذشته، اغلب كشورهای آسیایی فعالیت خوبی را در ارتباط با زراعت برنج و اصلاح آن به عمل آوردند، به طوری كه در آسیا بیشترین سطح زیر كشت ارقام پرمحصول جدید در سال 1997 مربوط به كشور هند با 32200000 هكتار بود(2004 ،IRRI).در چهار دهه پیش، تحقیقات برنج پیشرفت های زیادی در زمینه معرفی و توسعه كشت ارقام اصلاح شده و افزایش كارایی مدیریت منابع طبیعی و نهاده ها داشته كه باعث افزایش محصول،كاهش هزینه تولید و افزایش درآمد كشاورزان شده است (2005 Mahabub,).

 یكی از ابزار مهم متخصصان به نژادی، انتخاب والدین مناسب جهت تلاقی دادن آنها می باشد تا بدین ترتیب بتوانند با تركیب خصوصیات مناسب والدین، ژنوتیپ های جدید را تولید كنند، اما یكی از محدودیت های مهم این روش عدم آگاهی از فرایندهای فیزیولوژیكی می باشد و لذا باعث اتخاب تصادفی والدین می گردد(مهدوی، 1383). بنابرین با شناخت دقیق خصوصیات مورفولوژیکی و فیزیولوژیکی لاینها و ارقام اصلاح شده و تجزیه و تحلیل رشد آنها، می توان به عامل محدودیت ویا افزایش محصول در واحد سطح پی برد و مدیریت های لازم را جهت افزایش عملکرد انجام داد. از طرف دیگر شاخص های رشد، یکی از عوامل تعیین کننده وضعیت فیزیکوشیمیایی گیاهان در عکس العمل به شرایط مختلف محیطی می باشند که بر میزان محصول گیاهان تاثیر می گذارند (عرفانی و نصیری، 1379). بنابراین مطالعه لاینهای امید بخش و مقایسه آنها با یکدیگر بسیار ضروری است زیرا از یک طرف این لاینها دارای ویژگیهای منحصر بفرد بوده و می توانند منابع ژنتیکی بسیار خوبی در برنامه های اصلاحی محسوب گردند و از جهت دیگر مصرف کننده های برنج در داخل کشور، تمایل زیادی به مصرف برنج های با کیفیت بالا دارند و این مساله محققین زراعت و اصلاح نباتات را بر آن می دارد تا با انجام پژوهش های گسترده، صفات مطلوب لاینهای معرفی شده را شناسایی نموده و با انتقال به ارقام جدید گامی مثبت در جهت خود کفایی از نظر تولید برنج بردارند ( قیصری، 1386) .

با توجه به مسائل مطرح شده هدف از اجرای این آزمایش عبارتند از:

1- بررسی شاخص های مرفولوژیکی و فیزیولوژیکی ارقام و لاین های امید بخش برنج.

2- مطالعه همبستگی شاخص های فوق با عملکرد و اجزای عملکرد ارقام و لاین های امید بخش برنج.

3- معرفی شاخص های موثر و مطلوب در عملکرد ارقام و لاین های امید بخش برنج.

4- پیشنهاد لاین مطلوب از میان لاین های مورد مطالعه جهت برنامه های به زراعی در شرایط مشابه.

فصل اول: کلیات

1- کلیات

1-1- تجزیه و تحلیل رشد گیاه

مفهوم اساسی و کاربرد های فیزیولوژیکی تجزیه و تحلیل رشد نسبتاً ساده بوده ودر برخوردهای کلاسیک اولیه توسط بلاکمن (1919)، بریگز و همکاران (1920) و فیشر (1920) توضیح داده شده است. تنها اندازه گیری دو عامل سطح برگ و وزن خشک در فواصل مکرر لازمه تجزیه و تحلیل رشد است و دیگر کمیت های تجزیه و تحلیل رشد توسط محاسبه بدست می آیند (کوچکی و سرمدنیا، 1380) . تجزیه و تحلیل رشد در واقع روشی برای تجزیه عوامل موثر بر عملکرد و تکامل گیاه و اندازه گیری آنها بر اساس تجمع مواد فتوسنتزی خالص نسبت به طول زمان است که مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد (گیلانی و همكاران، 1382).

تجزیه و تحلیل رشد می تواند بر اساس تک بوته یا اجتماع گیاهی صورت گیرد . تجزیه و تحلیل رشدی تک بوته ها که معمولاً در مراحل اولیه رشد انجام می شود شامل قسمت های زیر است :

1- سرعت رشد نسبی و مطلق

2- سرعت جذب برگ یا سرعت جذب خالص

3- نسبت سطح برگ

4- سطح ویژه برگ

5- وزن مخصوص برگ

کمیت هایی که تجزیه و تحلیل رشد اجتماعات گیاهی مورد استفاده قرار می گیرند شامل:

1- شاخص سطح برگ

2- دوام سطح برگ

3- سرعت رشد محصول[1] بر اساس عملکرد کل ماده خشک و عملکرد اقتصادی

4- سرعت جذب خالص

در یک تجزیه و تحلیل کامل، رشد تک بوته و اجتماع گیاهی هر دو با هم ارزیابی می شوند (کوچکی و سرمدنیا، 1380) .

2-1- شاخص های مورفولوژیک و فیزیولوژیک رشد:

1-2-1- سرعت رشد محصول (CGR)

1-1- مقدمه  ………………………………………………………………………………………… 1

فصل دوم- بررسی منابع

2-1- نانوتکنولوژی و کشاورزی……………………………………………………………………… 7

2-2- نانوذرات و انواع آن……………………………………………………………………………… 8

2-3- نانوذرات اکسید فلزی………………………………………………………………………… 13

2-4- نانوذرات اکسیدروی………………………………………………………………………….. 14

2-5- عنصر روی و نقش آن در گیاه………………………………………………………………… 15

2-6- فیزیولوژی و بیوشیمیایی عنصر روی در گیاهان……………………………………………. 18

2-7- مکانیسم عمل اکسیدروی در گیاه …………………………………………………………… 19

2-8- اثر نانوذرات بر بذر و رشد گیاهان ………………………………………………………….. 20

2-9- سمیت نانوذرات برای گیاهان………………………………………………………………… 24

2-10- کودهای بیولوژیکی…………………………………………………………………………… 29

2-10-1- میکوریزا و نقش آن در گیاهان…………………………………………………………….. 30

2-10- 2- قارچ میکوریزا آربسکولار و واکنش گیاهان………………………………………………. 32

فصل سوم- مواد و روش­ها

3-1- مطالعات جوانه­زنی بذر………………………………………………………………………… 35

3-1-1- آزمایش سطوح مختلف اکسیدروی نانو و معمولی بر شاخص ­های جوانه­زنی و رشد گیاهچه لوبیا…35

3-2- مطالعات گلخانه­ای ……………………………………………………………………………. 42

3-2-1- آماده سازی بستر کاشت ………………………………………………………………….. 42

3-2-2- کاشت، داشت و برداشت گیاه لوبیا ……………………………………………………… 43

3-2-3- تجزیه گیاه ……………………………………………………………………………………. 44

3-2-4- تجزیه خاک پس از برداشت گیاه …………………………………………………………… 45

3-3- تجزیه و تحلیل آماری ……………………………………………………………………………. 46

فصل چهارم- نتایج و بحث

4-1- آزمایش جوانه­زنی بذر ………………………………………………………………………… 47

4-1-1- اثر نوع اکسیدروی (نانو و معمولی) بر شاخص ­های جوانه­زنی بذر ……………………… 47

4-1-2- اثر سطوح اکسیدروی بر شاخص ­های جوانه­زنی بذر ……………………………………. 48

4-1-3- اثر متقابل نوع اکسیدروی و سطوح آنها بر شاخص ­های جوانه­زنی بذر ………………… 49

4-1-4- اثر نوع اکسیدروی (نانو و معمولی) بر صفات مورد ارزیابی روی لوبیا …………………. 54

4-1-5- اثر سطوح مختلف اکسیدروی بر صفات مورد ارزیابی روی لوبیا ………………………… 55

4-1-6- اثر متقابل نوع اکسیدروی (نانو و معمولی) و سطوح آنها بر صفات مورد ارزیابی روی لوبیا….56

4-2- آزمایش گلخانه­ای …………………………………………………………………………….. 59

4-2-1- اثر تیمارهای آزمایشی بر عملکرد و اجزای عملکرد گیاه لوبیا …………………………. 59

4-2-1-1- اثر نوع اکسیدروی (نانو و معمولی) بر شاخص ­های رشدی لوبیا ……………………. 59

4-2-1-2- اثر قارچ گلوموس اینترارادیسس بر شاخص ­های رشدی لوبیا ………………………….60

4-2-1-3- اثر سطوح اکسیدروی بر شاخص ­های رشدی لوبیا ………………………………………62

4-2-1-4- اثر متقابل نوع اکسیدروی (نانو و معمولی) و قارچ گلوموس اینترارادیسس بر شاخص ­های رشدی لوبیا….63

4-2-1-5- اثر متقابل سطوح اکسیدروی و قارچ گلوموس اینترارادیسس بر شاخص ­های رشدی لوبیا….65

4-2-1-6- اثر متقابل نوع اکسیدروی (نانو و معمولی) و سطوح آنها بر شاخص ­های رشدی لوبیا….68

4-2-1-7- اثر متقابل نوع اکسیدروی، سطوح آنها و قارچ گلوموس اینترارادیسس بر شاخص ­های رشدی لوبیا…72

4-3- تأثیر تیمارهای آزمایشی بر عناصر غذایی پر مصرف در گیاه لوبیا ……………………… 75

4-3-1- تأثیر تیمارهای آزمایشی بر عناصر نیتروژن، فسفر و پتاسیم گیاه …………………. 75

4-4- تأثیر تیمارهای آزمایشی بر عناصر کم مصرف گیاه ……………………………………… 83

4-4-1- عناصر روی، مس و آهن در گیاه ………………………………………………………… 83

 

 

4-5- تأثیر تیمارهای آزمایشی بر خصوصیات خاک پس از برداشت گیاه لوبیا ……………….90

4-5-1- pH خاک پس از برداشت گیاه …………………………………………………………… 90

4-5-2- هدایت الکتریکی عصاره اشباع خاک پس از برداشت گیاه ………………………….. 94

4-6- تأثیر تیمارهای آزمایشی بر عناصر کم مصرف در خاک پس از برداشت گیاه ………….. 99

4-6-1- تأثیر تیمارهای آزمایشی بر عناصر روی، مس و آهن در خاک ……………………….. 99

فصل پنجم- نتیجه­ گیری نهایی و پیشنهادات

5-1- نتیجه­ گیری نهایی ………………………………………………………………………… 106

5-2- پیشنهادات ………………………………………………………………………………….. 108

پیوست …………………………………………………………………………………………….. 110 

منابع………………………………………………………………………………………………… 116

چکیده:

این مطالعه به منظور بررسی اثرات اکسیدروی (نانو و معمولی) و قارچ میکوریزا بر خصوصیات خاک، جوانه­زنی بذر و ویژگی­های رشد گیاه لوبیا با دو آزمایش کاملا تصادفی به صورت فاکتوریل به­ طور جداگانه انجام شد. در بخش اول، فاکتورهای آزمایش شامل دو نوع اکسیدروی (نانو و معمولی) و چهار سطح اکسیدروی (0، 50، 100 و 200 میلی­گرم بر لیتر) با سه تکرار بودند: در بخش دوم، فاکتورهای آزمایش شامل دو سطح Glomus intraradices (با و بدون) و دو نوع اکسیدروی (نانو و معمولی) و چهار سطح اکسیدروی (0، 50، 100 و 200 میلی­گرم بر کیلوگرم) با سه تکرار بودند. آزمایشات اول و دوم به ترتیب در شرایط آزمایشگاه و گلخانه انجام شد. نتایج نشان داد که نانوذرات اکسیدروی در غلظت کم (50 میلی­گرم بر لیتر) و غلظت­های زیاد (100و 200 میلی­گرم بر لیتر) به ترتیب اثرات تحریک­ کنندگی و بازدارندگی در جوانه­زنی بذر و رشد گیاهچه لوبیا داشته است. غلظت­های زیاد نانوذرات اکسیدروی، اثرات منفی در همه پارامترهای جوانه­زنی بذر داشتند. حداقل طول ریشه­چه، طول ساقه­چه، طول گیاهچه، وزن خشک ریشه­چه، وزن خشک ساقه­چه و وزن خشک گیاهچه در غلظت­های زیاد نانوذرات اکسیدروی مشاهده شد. تیمار (50 میلی­گرم بر لیتر) نانوذرات اکسیدروی، بهترین و مناسب­ترین غلظت برای تحریک رشد ریشه بذور لوبیا در شرایط آزمایشگاهی بود. در آزمایش گلخانه­ای تیمار (100 میلی­گرم بر کیلوگرم) نانوذرات اکسیدروی با Glomus intraradices تاثیر معنی­داری در رشد و عملکرد داشتند. دو نوع اکسیدروی (نانو و معمولی) افزایش معنی­داری در روی، مس و آهن قابل دسترس در نمونه­های خاک داشتند اما تیمار نانوذرات اکسیدروی در مقایسه با اکسیدروی معمولی برتر بود. زمانی که غلظت­های بیشتر اکسیدروی به نمونه­های خاک اضافه شد، غلظت روی، مس و آهن در گیاه و وزن خشک ریشه­ و ساقه در گلدان، طول ریشه و ساقه در گلدان، تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف در بوته، تعداد دانه در بوته، وزن دانه در بوته، وزن صد دانه و عملکرد دانه در بوته افزایش یافت. تیمارهای نانوذرات اکسیدروی، همه پارامترهای اندازه ­گیری شده را نسبت به تیمارهای اکسیدروی معمولی بهبود بخشید. همچنینGlomus intraradices تأثیر معنی­دار مثبتی در غلظت روی، مس و آهن در گیاه لوبیا داشت.

فصل اول: مقدمه

1- مقدمه

در طی پنجاه سال گذشته، پیشرفت فناوری تولید مواد شیمیایی، انقلابی را در تولید محصولات کشاورزی به­ وجود آورده است (واسیلیسکی، 2003). با شروع کشاورزی صنعتی که دو عامل مهم آن استفاده از ارقام پر محصول و کود­ پذیر گیاهان زراعی و بکارگیری کودهای شیمیایی بودند، تولید محصولات کشاورزی دگرگون و رشد فزاینده­ای ایجاد شد. تغییرات ایجاد شده در طبیعت در اثر دخالت­های انسان در خاک، آب و جو به دلیل استفاده از مواد شیمیایی مختلف برای افزایش بهره­وری گیاهان از یک طرف و مصرف حدود 10 برابر انرژی برای تولید یک واحد از محصول نسبت به قرن گذشته از طرف دیگر، منجر به جستجو جهت دستیابی به روش­های جدید در تولید محصولات کشاورزی شده است (آلاجاجیان، 2007; واسیلیسکی، 2003).

کاربرد نانوتکنولوژی در کشاورزی حتی در سطح جهانی، در مرحله ظهور است. علوم نانو منجر به توسعه و بهبود کاربردهای ارزان نانوتکنولوژی برای پیشبرد رشد گیاهان شده است. نانوذرات[1] و نانوکپسول­ها ابزاری کارا برای توزیع آفت کش ها و کودها در شکل کنترل شده با مکان هدف مشخص هستند، بنابراین خسارت زیست محیطی را کاهش می­­دهند. نانوتکنولوژی نقش مهمی در بهبود روش­های موجود مدیریت گیاهان زراعی بازی می­ کند. مواد شیمیایی زراعی از طریق آبشویی، تجزیه توسط نور، هیدرولیز و تجزیه میکروبی، بخش یا درصد خیلی کمی از آنها در محل هدف قرار می­گیرند. از این رو کاربردهای مکرر برای داشتن یک کنترل موثر مورد نیاز است که باعث برخی اثرات نامطلوب نظیر آلودگی آب و خاک می­گردد (نایر و همکاران، 2010).

تغییرات در فناوری، عامل اصلی شکل­ گیری کشاورزی نوین شده است. در بین آخرین خط نوآوری­های فناوری، نانوتکنولوژی موقعیت برجسته­ای در تحول کشاورزی و تولید غذا اشغال نموده است. توسعه وسایل و مواد نانو می ­تواند کاربردهای جدیدی را در بیوتکنولوژی گیاهی و کشاورزی باز نماید. اخیراً تمرکز اصلی در تحقیقات روی کاربرد نانوتکنولوژی در زمینه الکترونیک، انرژی و پزشکی می­باشد. تجربیات بدست آمده از این موضوعات، توسعه گیاهان تغییر یافته ژنتیکی، حفاظت گیاه، مواد شیمیایی محافظ گیاه و تکنیک­های کشاورزی دقیق را آسان ساخته است. نانوتکنولوژی پیشرفت­های وسیعی در تحقیقات کشاورزی نظیر علوم و فناوری تولید مثلی، تبدیل ضایعات کشاورزی و غذایی به انرژی و دیگر محصولات ثانویه از طریق فرایند زیستی- نانوآنزیمی، جلوگیری از بیماری و تیمار در گیاه با بهره گرفتن از رهاسازی نانوذرات مختلف شبیه به آنچه که در مصرف نانو داروها در انسان استفاده می­ شود، ایجاد نموده است (نایر و همکاران، 2010). از ویژگی­های منحصر به فرد نانوذرات، نسبت سطح به حجم زیاد آنها است که باعث افزایش درصد اتم­های موجود در سطح شده (پرماناتان، 2011) که هم می­توانند به عنوان منبع غذایی مفید و هم به عنوان خطرات زیست محیطی مطرح شوند. بنابراین، درک کاملی از مسیرهای اصلی واکنش در تشکیل این مواد در خاک برای کاربرد مواد نانوذرات پایدارتر و ایمن­تر در کشاورزی حایز اهمیت است (میلانی، 2010).

در حال حاضر عناصر کم مصرف برای گیاهان زراعی به عنوان مواد غذایی لازم و ضروری بوده به طوری که رشد و عملکرد گیاهان در خاک­هایی با کمبود این عناصر کاهش می­یابد. عنصر روی  یکی از هفت عنصر کم مصرف ضروری برای رشد محصول بوده و نقش اساسی آن مشارکت در ساختمان 200 نوع آنزیم و پروتئین است و کمبود آن فعالیت چندین آنزیم مهم از جمله فسفاتاز، الکل دی هیدروژناز، دیمیدین کیناز، کربوکسی پپتیداز DNA و RNA را کاهش می­دهد (پراساد، 1984). از دیگر نقش­های عنصر روی، نقش آن در ایجاد یک سیستم دفاعی سلولی در برابر گونه­ های واکنش دهنده با اکسیژن[2] (ROS) می­باشد. به نحوی که در شرایط کمبود عنصر روی بروز این خسارت­های اکسیداتیو ناشی از تهاجم رادیکال­های آزاد مانند ROS ها با ایجاد اختلال در عملکرد غشاهای سلولی و تولید رادیکال­های هیدروکسیل و سوپراکسیداز به سلول خسارت وارد می­نماید (مورای، 1989).

اکسیدروی (ZnO) به عنوان یکی از ترکیبات معدنی عنصر روی، در حال حاضر یکی از پنج ترکیب عنصر روی بوده که توسط سازمان غذا و داروی آمریکا به عنوان یک ترکیب ایمن شناخته شده است (پراساد، 1984). اکسیدروی در مقیاس نانو ویژگی­های ضد میکروبی داشته و همچنین پایداری بیشتری در دما و فشار بالا نشان داده (ساوای، 2003) و غیر سمی بوده و حتی شامل عناصر معدنی ضروری برای بدن انسان نیز می­باشد (روسلی و همکاران، 2003). اغلب مواد معدنی ضد باکتریایی، نانوذرات فلزی و نانوذرات اکسید فلزی بوده که شامل نقره (Ag)، مس (Cu)، اکسید تیتانیوم (TiO2) و اکسیدروی (ZnO) می­باشد (کیوفی و همکاران، 2005؛ چادهری و همکاران، 2008؛ برادلی و همکاران، 2011). گیاهان در حضور نانو مواد (NMs) به طور طبیعی رشد کرده و روند افزایشی در تولید دارند به طوری که استفاده از نانو مواد سنتزی[3]، به عنوان ابزاری مناسب محسوب می­ شود (پن و همکاران،2010) و سرنوشت، انتقال و تحرک این نانوذرات سنتزی در خاک بستگی زیادی به شرایط محیطی داشته، ولی با این حال شناخت کمی از اثرات احتمالی نانوذرات در ویژگی­های شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی خاک وجود دارد (بن- موشه و همکاران، 2012).

امروزه استفاده از نانوکودها در صنایع مختلف از جمله کشاورزی مورد توجه و اقبال عمومی قرار گرفته است. نانواکسیدروی یکی از نانوکودهای مورد استفاده در کشاورزی است که گزارشات ضد و نقیضی در مورد فواید و مضرات آن برای گیاهان ارائه شده است. استفاده از این ماده در خاک با غلظت زیاد اثرات ضد باکتریایی داشته و برخی از باکتری­ های خاک را از بین می­برد، از سویی گزارشاتی در دست است که نشان می­دهد استفاده از این نانو کود می ­تواند رشد ریشه و اندام­های هوایی گیاهان را تحریک نماید (فان و لو، 2003). امروزه بشر با دخالت­های نامتعارف خود از قبیل کاربرد بی­رویه کودهای شیمیایی، سموم و ادوات کشاورزی موجب خسارت­های جبران ناپذیری به محیط زیست و نظام­های کشاورزی شده است. یکی از راهکارهای مؤثر برای خروج از این معضل، حرکت به سوی کشاورزی پایدار می­باشد (غلامی و کوچکی، 1380). در حال حاضر مصرف کودهای زیستی همانند قارچ میکوریزا در یک سیستم مبتنی بر کشاورزی پایدار، موجب افزایش کیفیت و ثبات عملکرد به ویژه در گیاهان زراعی می­ شود. قارچ میکوریزا در مقایسه با کودهای شیمیایی برتری­های چشمگیری دارد. این قارچ­ها با ایجاد ارتباط همزیستی با گیاهان بر جنبه­ های مختلف فیزیولوژی و بیوشیمی گیاه میزبان تأثیر گذاشته و موجب بهبود رشد و نمو آن می­ شود (نادیان، 1377). قارچ­های میکوریزای آربسکولار وزیکولار در بین میکروارگانیسم­هایی که محیط ریزوسفر را اشغال می­ کنند منحصر به فرد هستند. این قارچ­ها اجتماعات همزیستی را با ریشه اکثر گیاهان تشکیل می­ دهند و علاوه بر افزایش موادغذایی معدنی در گیاه می­توانند با تحریک مواد تنظیم کننده رشد، افزایش فتوسنتز، بهبود تنظیم فشار اسمزی در شرایط خشکی و شوری، باعث افزایش مقاومت گیاهان نسبت به تنش­های محیطی شوند (رابی و مدنی، 2005).

بنابراین با توجه به اهمیت موضوع، این مطالعه به منظور دستیابی به اهداف زیر در دو شرایط آزمایشگاه و گلخانه بر روی جوانه­زنی و رشد و عملکرد گیاه لوبیا سبز اجرا شد:

1- بررسی اکسیدروی نانو و معمولی بر شاخص ­های جوانه­زنی گیاه لوبیا سبز

2- بررسی اکسیدروی نانو و معمولی بر خصوصیات رشدی و عملکرد گیاه لوبیا سبز

3- بررسی اثرات متقابل اکسیدروی نانو و معمولی و قارچ میکوریزا بر خصوصیات رشدی و عملکرد گیاه لوبیا سبز

4- بررسی تاثیر اکسیدروی نانو و معمولی بر غلظت عناصر غذایی در گیاه لوبیا سبز

5- بررسی اثرات متقابل اکسید روی نانو و معمولی و قارچ میکوریزا بر غلظت عناصر غذایی در گیاه لوبیا سبز

6- بررسی تاثیر اکسیدروی نانو و معمولی بر غلظت عناصر کم مصرف در خاک

7- بررسی اثرات متقابل اکسید روی نانو و معمولی و قارچ میکوریزا بر غلظت عناصر کم مصرف در خاک

فصل دوم: بررسی منابع

1-2- نانوتکنولوژی و کشاورزی

تعاریف متفاوتی برای نانوذرات در مدارک و اسناد موجود است. اخیراً سازمان استاندارد بین المللی[1]، تعریفی جدید برای نانوذرات ارائه کرده است. طبق این تعریف نانوذرات به ذراتی گفته می­ شود که حداقل یکی از ابعاد آنها در مقیاس نانو باشد. منظور از مقیاس نانو در این تعریف اندازه­ای است که در حد 100-1 نانومتر باشد (کریلینگ، 2010). تاریخچه نانو مواد بسیار طولانی است اما با این وجود بخش اعظم پیشرفت­هایی که در زمینه نانوتکنولوژی صورت گرفته است، تنها به دو دهه گذشته باز می­گردد. ایده نانوتکنولوژی برای اولین بار توسط ریچارد فینمن[2] در سال 1959 مطرح گردید و در سال 1970 ناریو تانیگوچی[3] برای اولین بار اصطلاح نانوتکنولوژی را تعریف نمود (اش، 2011).

به دلیل اثرات مضری که کودهای شیمیایی در محیط زیست و کیفیت غذا ایجاد می­ کنند، مدتها است که استفاده از آنها مورد نکوهش قرار گرفته است. در نانوکودها به عنوان جایگزین کودهای مرسوم، عناصر غذایی کود به تدریج و به صورت کنترل شده در خاک آزاد می­شوند و در نتیجه از آلودگی آب آشامیدنی جلوگیری به عمل خواهد آمد. در حقیقت با بهره گیری از فناوری نانو در طراحی و ساخت نانوکودها، فرصت­های جدیدی به منظور افزایش کارایی مصرف عناصر غذایی و به حداقل رساندن هزینه­ های حفاظت از محیط زیست، پیش روی انسان گشوده شده است (نادری و عابدی، 2012).

استفاده از فناوری نانو در کلیه عرصه ­ها از جمله کشاورزی در حال گسترش می­باشد. یکی از مهم­ترین کاربردهای فناوری نانو در جنبه­ های مختلف کشاورزی در بخش آب و خاک، استفاده از نانو کودها برای تغذیه گیاهان می­باشد (رضایی و همکاران، 1388). ذرات کودی می­توانند با غشاهایی در مقیاس نانو پوشیده شوند که رهاسازی آهسته و مداوم عناصر غذایی را تسهیل می­ کنند. پوشاندن و سیمانی کردن با ذرات نانو و کوچکتر از نانو، باعث ایجاد قابلیت تنظیم رهاسازی عناصر غذایی از کپسول کودی می­ شود (لیو و همکاران، 2006).

[1] -ISO: International Standard Organisation

در بخش اول این تحقیق اثر شرایط مختلف تخمیر بر خصوصیات رئولوژیک خمیر سنگک مورد ارزیابی قرار گرفت. سپس اثر شرایط پخت و نگهداری بر خصوصیات کیفی و بیاتی نانهای سنگک مورد ارزیابی قرار گرفت. در این مطالعه اثر ترکیب نوع پخت (پخت کامل یا نیم پخت کردن)، شرایط پخت (دما (280، 310 و ˚C340)- زمان)، دمای نگهداری (اتاق، یخچال و فریزر) و بستر پخت (بستر سنگ ریزه و بستر فلزی) بر بیاتی نان سنگک از طریق ارزیابی خصوصیات رئولوژیک (میزان سفتی (حاصل از تست فشردگی) و مقدار مقاومت برشی (حاصل از تست برشی کرامر))، خصوصیات گرمایی (شامل میزان آب قابل انجماد و کریستالیزاسیون مجدد آمیلوپکتین)، میزان تخلخل و توزیع حفرات مورد بررسی قرار گرفت.

در زمینه ارزیابی خصوصیات رئولوژیک خمیر، افزایش زمان و دمای تخمیر منجر به کاهش مدول ذخیره و مدول افت طی تخمیر گردید که سرعت کاهش مدول الاستیک بیشتر بود. نتایج نشان داد که افزایش G’ و G” بعنوان تابعی از فرکانس در دامنه خطی از روابط توانی تبعیت می نماید. نتایج بررسی ها نشان داد که انجماد و نیم پخت کردن باعث کنترل بیاتی در نانهای سنگک شدند. میزان سفتی و آنتالپی ذوب کریستالهای آمیلوپکتین در نانهای کاملاً پخته طی نگهداری در دو دمای 4 و ˚C20  افزایش یافت. مقدار آب غیر قابل انجماد در نانهای کاملاً پخته به طور معنی دار با افزایش زمان نگهداری و کاهش زمان پخت افزایش یافت. سرعت افزایش آب غیر قابل انجماد در نانهای کاملاً پخته بالاتر از نانهای نیم پخته بود. این امر بدین معناست که علاوه بر کریستالیزاسیون آمیلوپکتین، دلیل دیگری برای افزایش آب غیر قابل انجماد باید وجود داشته باشد. علاوه بر این نگهداری در دمای ˚C4 در مقایسه با نگهداری در ˚C 20 باعث افزایش آنتالپی ذوب کریستالهای آمیلوپکتین شد. در حالیکه افزایش آب غیر قابل انجماد در ˚C20 بالاتر از ˚C4 بود. پخت سنگک بر روی سنگ ریزه های داغ سرعت حرارت دهی را نسبت به پخت بر روی بستر فلزی افزایش داد. سرعت حرارت دهی بالا منجر به تغییر در مقادیر رطوبت و سینتیک بیاتی نان سنگک طی نگهداری گردید. سرعت حرارت دهی بر فرایند ژلاتینه شدن نشاسته از طریق تغییر در شدت بی نظمی کریستالهای آمیلوپکتین، باد کردگی گرانولها و نشت آمیلوز تأثیر می گذارد. همچنین بر کریستالیزاسیون مجدد نشاسته و سینتیک بیاتی پس از پخت مؤثر می باشد. سینتیک بیاتی نانهای پخته شده بر روی بستر سنگ ریزه و بستر فلزی متفاوت بود و سفتی نانهای پخته شده بر روی بستر سنگ ریزه به طور معنی داری نسبت به نانهای پخته شده بر روی بستر فلزی طی نگهداری کمتر بود؛ اگر چه مقدار رطوبت نانهای پخته شده بر روی بستر فلزی بالاتر از نانهای پخته شده بر روی بستر سنگ ریزه بود. نتایج بررسی ها همچنین نشان داد که برای توصیف سینتیک سفت شدن و کریستالیزاسیون مجدد آمیلوپکتین در نان سنگک می توان از دو مدل آورامی و مدل سینتیکی درجه اول با عامل محدود کننده استفاده نمود. مقادیر تخلخل محاسبه شده به روش پیکنومتری با گاز هلیوم نسبت به مقادیر تعیین شده با روش توموگرافی به واقعیت نزدیکتر بودند. دمای پخت و نیم پخت کردن بر دامنه اندازه سلولهای هوا و نیز نحوه توزیع آنها تاثیر گذار بودند.

فصل اول: مقدمه و بررسی منابع

1-1- مقدمه

بیش از نیمی از انرژی و پروتئین و قسمت اعظم ویتامین ها و املاح مورد نیاز مردم از راه مصرف نان تامین می شود. نان تازه دارای زمان ماندگاری کوتاهی است و کیفیت آن به شدت به فاصله ی بین پخت و مصرف وابسته است. طی نگهداری نان، از دست رفتن تازگی به موازات افزایش سفتی مغز منجر به کاهش مقبولیت آن برای مصرف کننده می گردد که از این  تغییرات  معمولاً به عنوان بیاتی یاد  می شود. بخش مهمی از ضایعات نان در کشور، مربوط به بیاتی سریع نانهای تولیدی است. یکی از نانهای سنتی تولیدی در کشور که از عطر و طعمی ممتاز و ارزش غذایی بالایی برخوردار می باشد، سنگک است. نان سنگک نوعی نان مسطح که بر روی سطح ریگهای داغ پخت می شود. اخیراً تنورهای نیمه صنعتی مختلفی به بازار عرضه شده اند که پخت سنگک در آنها بر روی سطوح فلزی به جای سنگ ریزه انجام می شود. به نظر می رسد که تفاوتهایی در کیفیت نانهای پخته شده در تنورهای سنتی با نیمه صنعتی وجود دارد که می تواند به بستر پخت و شرایط پخت مربوط باشد. مروری بر كارهای انجام شده در ایران نشان می دهد كه تحقیقات كمی بر روی نان سنگك انجام گردیده است. عمده كارهای انجام شده نیز بر بررسی تاثیر برخی بهبود دهنده ها در تاخیر بیاتی نان سنگك متمركز بوده است. تمایل مصرف کنندگان به سمت محصولات تازه پخت شده و سنتی با ارزش غذایی بالا از یكسو، و افزایش دستمزد نیروی كار ماهر از سوی دیگر، دنیای امروز را به سمت سود جستن از تکنولوژی BOT ( Baked Off Technology) سوق داده است. این تکنولوژی عبارت است از تولید نان از فرآورده های نانوایی منجمد یا غیر منجمد در مقیاس صنعتی برای توزیع در فروشگاه های عرضه نان، سوپرماركتها، رستورانها و منازل. سه گروه اصلی فرآورده های تولیدی با این تکنولوژی عبارتند از: خمیرهای تخمیر نشده منجمد، نانهای نیم پخته منجمد و غیر منجمد. نان نیم پخته منجمد نوعی محصول نیمه آماده است که با بهره گرفتن از یک فرمول کم و بیش سنتی تولید شده و می تواند به سرعت قبل از مصرف، مرحله پخت نهایی را طی نماید. از مزایای نانهای نیم پخته منجمد می توان نیاز به تجهیرات و فضای کمتر، سهولت مصرف، صرفه جویی در وقت و قابلیت نگهداری بالا، راحتی نگهداری در فروشگاه ها و كاهش ضایعات را نام برد. هم چنین نیاز به کارگر متخصص کاهش یافته، کیفیت محصول بالا رفته و

 تهیه نان تازه در هر ساعتی از روز امکان پذیر می گردد. نیم پخت کردن محصولات نانوایی و نگهداری آنها به صورت منجمد، راه حلی موثر برای مقابله با بیاتی در محصولات نانوایی و كاهش ضایعات است. از محدودیت های عمده این روش می توان به مصرف بالای انرژی (2/2 برابر انرژی بیشتر نسبت به فرایند  معمول) آن اشاره نمود كه نهایتا منجر به تولید محصولی با قیمت تمام شده بالاتر می گردد.

شرایط فرایند و نگهداری نقش مهمی در بیاتی دارند. با این وجود بر اساس اطلاعات ما هیچ تحقیقی در زمینه ترکیب نوع پخت (پخت کامل یا نیم پخت کردن)، شرایط پخت (دما- زمان) و دمای نگهداری بر بیاتی نان مسطح تولید شده از خمیر با مقدار رطوبت بالا و آرد گندم کامل( مشابه نان سنگک) انجام نشده است. نسبت بالای آب در خمیر سنگک اثرات معنی داری بر خصوصیات رئولوژیکی نان دارد. دما در تنورهای پخت سنگک بالا بوده و زمان پخت کوتاه و در حد چند دقیقه می باشد. بنابراین تعیین اثر شرایط پخت بر کیفیت نان طی نگهداری اهمیت زیادی دارد.

این تحقیق امکان فهم بهتر از پدیده های درگیر در مراحل تخمیر، پخت و نگهداری نان سنگک را فراهم می نماید. اهداف این تحقیق شامل 1) ارزیابی اثر شرایط مختلف تخمیر بر خصوصیات رئولوژیکی خمیر، 2) ارزیابی اثر نیم پخت کردن و نگهداری در شرایط متفاوت (انجماد، یخچال و دمای اتاق) بر بیاتی نان سنگک، 3) ارزیابی اثر پخت بر روی سنگ ریزه های رودخانه ای در مقایسه با بستر فلزی در دماهای مختلف (280، 310 و ˚C340) بر خصوصیات کیفی نان سنگک طی نگهداری در دمای اتاق 4) ارزیابی سینتیک بیاتی نانهای سنگک درشرایط مختلف پخت و نگهداری و 5) ارزیابی اثر شرایط مختلف پخت بر تخلخل و توزیع حفرات در نان سنگک.

2-1- نان

غلات و فراورده های نانوایی پایه هرم تغذیه ای انسان را تشکیل می دهند. قدمت نان به حدود 10 هزار سال قبل از میلاد بر می گردد. در بین اقوام مختلف، مصریان اولین افرادی بودند که هنر پخت نان را فرا گرفتند. از همان دوران، کنترل بر تولید و توزیع نان به عنوان ابزاری برای اعمال نفوذ سیاسی بر توده مردم استفاده می شده است [102]. نان در دنیا بسته به سلیقه و فرهنگ مردم هر منطقه، با روش‌ها و اشكال مختلف تهیه می‌شود. به طور كلی نان­های مورد مصرف كنونی را از نظر نوع می‌توان به انواع تخمیری و غیر تخمیری و از نظر شكل به صورت مسطح و حجیم تقسیم بندی نمود. گرچه امروزه نان به صورت غیر تخمیری كمتر تولید می‌شود، اما نان‌های مسطح و یا حجیم هر دو به شکل گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرند. نان نازک و مسطح اولین نانی بود كه توسط انسان تهیه شد ولی به تدریج با شناخته شدن روش تهیه نان و به وجود آمدن فن نانوایی، تنوع بیشتری در فرم، شكل و نوع نان به وجود آمد [164].

بیش از نیمی از انرژی و پروتئین و قسمت اعظم ویتامین ها و املاح مورد نیاز اکثر مردم از راه مصرف نان تامین می شود. نان تازه دارای زمان ماندگاری کوتاهی است و کیفیت آن به شدت به فاصله ی بین پخت و مصرف وابسته است. طی نگهداری نان، از دست رفتن تازگی به موازات افزایش سفتی مغز منجر به کاهش مقبولیت آن برای مصرف کننده می گردد. از این  تغییرات  معمولاً به عنوان بیاتی یاد  می شود [15, 33]. در حال حاضر بخش زیادی از گندم تولیدی كشور در زنجیره گندم، آرد و نان به طرق مختلف ضایع می گردد كه بخش مهمی از ضایعات، مربوط به بیاتی سریع نانهای سنتی است.

3-1- نان سنگک

نان سنگک نوعی نان مسطح با 70 تا 80 سانتی متر طول، 40 تا 50 سانتی متر عرض و 3 تا 5 میلی متر قطر است. سطح آن با کنجد یا خشخاش تزئین می شود و معروفترین نوع نان در ایران به شمار می رود. در تهیه سنتی آن آردی با 95 درصد استخراج، 5/1 درصد نمک، 20 درصد خمیر ترش، 5/0 درصد مخمر و حدود 85 تا 100 درصد آب بکار می رود و خمیر آن نسبت به خمیر نانهای دیگر شل تر است. در پخت سنتی نان مقداری از خمیر را بر روی پاروی صاف محدب شکلی پهن نموده، ناخن می زنند و سپس به سطح ریگهای داغ درون تنور افقی با شیب کم منتقل می نمایند. در تنورهای سنتی پخت سنگک، دما در رنج °C 350-250 در قسمتهای مختلف تنور می باشد و مرحله پخت در عرض چند دقیقه انجام می گیرد. متاسفانه مقادیر زیادی از این نان به دلیل بیاتی سریع از دست می رود.

4-1- اثر مراحل مختلف فرایند تولید نان بر کیفیت نهایی محصول

1-4-1- مخلوط کردن

اولین مرحله در تهیه نان فرایند مخلوط کردن است که یک مرحله مهم و بحرانی است  و منجر به توسعه ساختار ویژه ای می گردد که امکان حفظ گاز طی تخمیر و مراحل اولیه پخت در آن ایجاد خواهد شد. این مرحله توسعه شبکه گلوتن و هسته زایی حبابهای هوا را در خمیر کنترل می نماید. این مرحله رئولوژی خمیر و به طور عمده کیفیت محصول نهایی را تحت تاثیر قرار می دهند. خمیر یک سیستم چند فازی و چند ترکیبی است که به طور اصلی از پروتئینها، چربیها و کربوهیدراتها، آب و هوا تشکیل می شود. مواد تشکیل دهنده خمیر و همین طور شرایط فرایند، ساختار ماکروسکوپیک محصولات پخته شده را تعیین می کند که این ساختار، ظاهر، بافت و طعم آنها را پاسخگو می باشد. برای تشکیل چنین ساختاری مواد اولیه مخلوط و ورز داده می شوند. سپس خمیر ور آمده و پخته می شود. طی عملیات تهیه نان تغییرات ساختاری شدیدی رخ می دهد. طی مخلوط کردن، مواد اولیه تبدیل به یک ماده ویسکوالاستیک می شوند که در نتیجه تشکیل یک شبکه سه بعدی پروتئینی است که به طور یکنواخت گرانولهای نشاسته در آن پراکنده شده اند. مکانیسم توسعه شبکه گلوتنی هنوز واضح نمی باشد و از آنجاکه تشکیل شبکه گلوتنی در خمیر نان یک فرایند نسبتا سریع است، مطالعه آن دشوار می باشد. اوگر و همکاران به منظور فهم بهتر دینامیک این فرایند، سینتیک آن را با افزایش مقدار آب خمیر آهسته نمودند. در  نسبتهای آرد/ آب پائین، منحنی های مخلوط کردن یک فاز تاخیری[1] را نشان می دهند و سپس گشتاور تا پیک حداکثر مقاومت خمیر افزایش می یابد. طول فاز تاخیری با مقدار آب خمیر افزایش می یابد، درحالیکه افزایش سرعت مخلوط کردن زمان توسعه خمیر بهینه را کاهش می دهد. زمان بهینه برای توسعه خمیر متناسب با توان وارده به خمیر طی فاز تاخیری بوده و ارتباطی به انرژی مکانیکی ویژه مورد نیاز جهت ایجاد حداکثر گشتاور ندارد. توسعه شبکه گلوتنی از دو پدیده نتیجه می شود. اولی شامل تشکیل تکه های میکروسکوپی گلوتن و دومی شامل توسعه رشته های گلوتن در انتهای فاز تاخیری است [9]. اختلاف در تشکیل شبکه پروتئین گلوتن طی مخلوط کردن خمیر به طور کلی وابسته به نوع آرد است[81].

پارامترهایی از قبیل زمان مخلوط کردن بهینه، مقدار آب و زمان استراحت بر خصوصیات رئولوژیکی و ساختار میکروسکوپی خمیر مؤثر می باشند. مخلوط کردن باعث ایجاد تغییرات در سطح مولکولی می گردد [97]. مقدار ماکرومولکول گلوتنین خمیر طی مخلوط کردن به طور معنی داری افزایش می یابد. آنالیز SE-HPLC نشان داد که مخلوط کردن خمیر[2] در حداکثر قوام باعث شکسته شدن تقریباً همه پلیمرهای گلوتنین می شود، اگرچه جمع شدن مجدد آنها طی استخراج گلوتن اتفاق می افتد [9]. حلالیت پروتئین طی مخلوط کردن در جذب آب مناسب برای خمیرهای گندم افزایش می یابد [63].  افزایش زمان مخلوط کردن باعث افزایش تقریباً خطی آب در فاز گلوتن می گردد [87] و افزایش مقدار آب یا زمان مخلوط کردنG’ را کاهش می دهد. رابطه خطی بین G’ و ارتفاع پیک فارینوگراف وجود دارد [110]. مقدار آب و نوع آرد اثر معنی داری بر (G’) و زاویه فاز[3] و حجم نانهای حاصل از خمیرهای متفاوت دارند [10].

تغییرات رئولوژیکی اساسی طی مخلوط کردن به شدت وابسته به واریته گندم می باشد. مدول الاستیک (G’) و مدول ویسکوز (G”) خمیرهای ضعیف با افزایش زمان مخلوط کردن کاهش می یابد که دلالت بر این امر دارد که خمیر آرد

 

      توجه به سلامت دانشجویان به ویژه سلامت روانی ـ اجتماعی آنان  از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. ورود به دانشگاه مقطع بسیار حساسی در زندگی نیروهای کارآمد و فعال جوان در هر کشوری محسوب می‌شود و غالباً با تغییرات زیادی در روابط اجتماعی و انسانی آنها همراه است. در کنار این تغییر، به انتظارات و نقشهای جدیدی نیز باید اشاره کرد که همزمان با ورود به دانشگاه در دانشجویان شکل می‌گیرد. قرار گرفتن در چنین شرایطی غالباً با فشار و نگرانی توأم بوده و عملکرد و بازدهی آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

دانشجویان در مواجهه با عوامل فشارزا، گستره‌هایی از واکنشهای جسمانی و روانشناختی را نشان می‌دهند. این مطالعه به منظور بررسی عوامل فشارزای روانی ـ اجتماعی و سلامت عمومی دانشجویان مقیم خوابگاه های دانشگاه علوم پزشکی، خدمات بهداشتی و درمانی ایران در سال تحصیلی 1387 ـ  1386 انجام گرفت. تعداد 200 نفر از دانشجویان خوابگاهی (82 نفرپسر و 118 نفردختر) با روش تصادفی طبقه‌ای انتخاب شدند. اطلاعات بوسیله پرسشنامه‌های مشخصات فردی ، عوامل فشارزای روانی – اجتماعی و  سلامت عمومی ((GHQ28 جمع‌ آوری گردید. داده‌های تحقیق با بهره گرفتن از آمار توصیفی و روش های آمار استنباطی ناپارامتری توسط نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در این مطالعه بین عوامل فشارزای روانی ـ اجتماعی و سلامت عمومی دانشجویان همبستگی معنی‌دار بدست آمد. از نظر سلامت عمومی و همچنین از نظر عوامل فشارزای روانی ـ اجتماعی بین دانشجویان دختر و پسر، مجرد و متأهل، مقاطع مختلف تحصیلی و دانشجویان با مدت زمان های مختلف اقامت در خوابگاه تفاوت معنی‌داری مشاهده نگردید  و از نظر رتبه‌بندی عوامل فشارزای به ترتیب عوامل شخصی ـ اجتماعی، شرایط تحصیلی بیشترین تأثیر را بر سطح سلامت عمومی دانشجویان  داشتند.

 

کلید واژه‌ها : عوامل فشارزا، سلامت عمومی، دانشجو

 

فهرست مطالب

 عنـوان                                                                             صفحه

فصــل اول(كلیات تحقیق )

مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………..1

بیان مسئله …………………………………………………………………………………………………………………………..2 اهمیت ‌و ضرورت ‌پ‍‍ژوهش……………………………………………………………………………………………………….3

اهداف پژوهش …………………………………………………………………………………………………………………….4

هدف كلی  ……………………………………………………………………………………………………………………4 هداف فرعی ………………………………………………………………………………………………………………….4 هدف كاربردی ……………………………………………………………………………………………………………….4

سؤالات پژوهش  …………………………………………………………………………………………………………………..5

تعاریف واژه هاو مفاهیم ………………………………………………………………………………………………………….5

فصــل دوم  (ادبیات و پیشینه تحقیق )

مفهوم سلامت عمومی …………………………………………………………………………………………………………….7

تعاریف سلامت عمومی …………………………………………………………………………………………………………..8

 دیدگاه های مربوط به سلامت عمومی……………………………………………………………………………………….9

دیدگاه اتکینسون و هیلگارد ………………………………………………………………………………………………9

دیدگاه  فرانکل …………………………………………………………………………………………………………….10

دیدگاه آلپورت……………………………………………………………………………………………………………..11

دیدگاه آدلر………………………………………………………………………………………………………………….11

دیدگاه الیس…………………………………………………………………………………………………………………11

دیدگاه  فرام ………………………………………………………………………………………………………………..12

دیدگاه کارل هورنای……………………………………………………………………………………………………..12

دیدگاه  فروید ………………………………………………………………………………………………………………13

دیدگاه مازلو ………………………………………………………………………………………………………………..13

دیدگاه گلاسر ……………………………………………………………………………………………………………..13

مفهوم استرس  …………………………………………………………………………………………………………………..14

تعریف استرس ……………………………………………………………………………………………………………………15

دیدگاه های مربوط به  استرس ………………………………………………………………………………………………..15

دیدگاه زیست شناختی …………………………………………………………………………………………………….16

دیدگاه روانی ـ اجتماعی……………………………………………………………………………………………………18

استرس و شخصیت…………………………………………………………………………………………………………………19

استرس و بیماریهای جسمی………………………………………………………………………………………………………20

استرس و سیستم ایمنی بدن ……………………………………………………………………………………………………..22

استرس و فرایندهای فکری ……………………………………………………………………………………………………..23

عوامل فشارزای دانشجویی ……………………………………………………………………………………………………..24

تغییر در سبک زندگی………………………………………………………………………………………………………24

ازدحام وشلوغی………………………………………………………………………………………………………………25

 

امتحانات………………………………………………………………………………………………………………………..26

نمرات ………………………………………………………………………………………………………………………….27

فشردگی دوره های تحصیلی……………………………………………………………………………………………..28

رقابت  ………………………………………………………………………………………………………………………….28

كمروئی…………………………………………………………………………………………………………………………29

مشکلات مالی، حمایت والدین ………………………………………………………………………………………….30

یافتن دوست جدید…………………………………………………………………………………………………………..30

سنجش فشارزاهای روانی ـ اجتماعی…………………………………………………………………………………………..31

پیشینه تحقیق ………………………………………………………………………………………………………………………32

پژوهشهای انجام شده در خارج کشور…………………………………………………………………………………32

پژوهشهای انجام شده در داخل کشور…………………………………………………………………………………35

فصــل سوم ( روش شناسی تحقیق )

نوع مطالعه…………………………………………………………………………………………………………………………..38

جامعه و نمونه آماری، روش نمونه گیری……………………………………………………………………………………..38

ابزار گردآوری اطلاعات…………………………………………………………………………………………………………38

پرسشنامه مشخصات فردی ………………………………………………………………………………………………..38

پرسشنامه سلامت عمومی…………………………………………………………………………………………………..38

پرسشنامه عوامل فشارزای روانی – اجتماعی………………………………………………………………………….40

روش اجرا  و  جمع آوری داده‌ها …………………………………………………………………………………………….40

روش تجزیه و تحلیل داده‌ها…………………………………………………………………………………………………….41

ملاحظات اخلاقی………………………………………………………………………………………………………………….41

فصــل چهارم (توصیف و تحلیل داده‌ها )

توصیف داده‌ها…………………………………………………………………………………………………………………….42

تحلیل داده‌ها………………………………………………………………………………………………………………………44

فصــل پنجم ( بحث ونتیجه گیری، پیشنهادات)

بحث و نتیجه‌گیری………………………………………………………………………………………………………………..54

پیشنهادات …………………………………………………………………………………………………………………………..56

محدودیت‌های تحقیق……………………………………………………………………………………………………………57

منابع

منابع فارسی ………………………………………………………………………………………………………………………..58

منابع لاتین ………………………………………………………………………………………………………………………….62

پیـوست‌ها

پرسشنامه مشخصات فردی ……………………………………………………………………………………………………….65

پرسشنامه عوامل فشارزای روانی – اجتماعی………………………………………………………………………………….65

پرسشنامه سلامت عمومی………………………………………………………………………………………………………….68

 

فهرست جداول

جدول (1– 4) توزیع مقطع تحصیلی افراد نمونه به تفكیک جنسیت………………………………………………42

جدول (2-4) نتایج بررسی نرمالیتی توزیع نمرات آزمونهای سلامت عمومی و عوامل فشارزای          روانی ـ  اجتماعی بوسیله آزمون کولموگروف ـ اسمیرنوف……………………………………………………43

جدول (3- 4)  ضرایب همبستگی بین عوامل فشارزا و سلامت عمومی………………………………………….44

جدول  (4- 4) مقایسه میانگین نمرات پرسشنامه سلامت عمومی در دانشجویان دختر و پسر………………45

جدول (5- 4) مقایسه میانگین نمرات پرسشنامه سلامت عمومی در دانشجویان مجرد و متاهل……………46

جدول ( 6- 4) مقایسه میانگین نمرات پرسشنامه سلامت عمومی در مقاطع تحصیلی مختلف……………..47

جدول (7- 4) مقایسه میانگین نمرات پرسشنامه سلامت عمومی بر حسب مدت زمان اقامت دانشجویان در خوابگاه……………………………………………………………………………………………………………………….48

جدول (8- 4) مقایسه میانگین نمرات پرسشنامه عوامل فشارزا در دانشجویان دختر و پسر…………………49

جدول (9- 4) مقایسه میانگین نمرات پرسشنامه عوامل فشارزا در دانشجویان مجرد و متاهل………………50

جدول (10- 4) مقایسه میانگین نمرات پرسشنامه عوامل فشارزا در مقاطع تحصیلی………………………….51

جدول (11- 4)  مقایسه میانگین نمرات پرسشنامه عوامل فشارزا بر حسب مدت زمان اقامت دانشجویان در خوابگاه……………………………………………………………………………………………………………………….52

جدول (12- 4) ضرایب حاصل از تحلیل رگرسیون عوامل فشارزا  بر سلامت عمومی………………………53

 

فهرست تصاویر

تصویر 1- 2 ) تصویر کانن از استرس ……………………………………………………………………………………..16

تصویر 2- 2 ) مسیر اصلی پاسخ استرس (سلیه 1970)…………………………………………………………………17

 

فصـل اول

کلیات تحقیق

 

 

  مقدمه

سلامت، یکی از ارکان اصلی توسعه پایدار و بخش جدایی ناپذیر آن برای شکوفایی و ارتقای کیفیت زندگی است. تقریباً همه افراد در جوامع مختلف به شیوه‌های گوناگونی به دنبال رسیدن به آرامش و رفاه نسبی در جنبه‌های مختلف زندگی هستند. اما با گسترش روز افزون صنعت و تکنولوژی و به تبع آن افزایش مسئولیتهای افراد، نابهنجاریها، اختلالات روانی و بیماریهای جسمی نیز رو به افزایش است. در ارتباط با سلامت عمومی معمولاً احساس فشار و تنیدگی نقطه شروع ناراحتی روانی است و تداوم آن موجب اختلال در کنشهای روانی، اجتماعی و بدنی فرد می‌گردد. در شرایط عادی و معمولی برخی از استرس ها، نگرانیها و ضربه‌های روحی و روانی را می‌توان نادیده گرفت، اما گاهی شدت و پایداری این عوامل فشارزا به حدی است که حتی فرد را از انجام کارهای روزمره باز می‌دارد. استرس یکی از موضوعاتی است که علیرغم پیشرفت علم و تکنولوژی همیشه با بشر همراه بوده و هیچگاه انسان نتوانسته که بطور کامل خود را از آن دور کند. انسان امروزی با دو جنبه متضاد استرس روبرو است؛ از یک سو جزء ضروری از زندگی است که با تحریکات آنی، فرد را برای زندگی، حرکت و پیشرفت آماده می کند و از سوی دیگر، استرس ریشه بسیاری از مشکلات روانی، پزشکی و اجتماعی است. انتشار بیش از یکصد مقاله و کتاب در زمینه بررسی، کنترل و مدیریت استرس و اختصاص بیش از سه درصد بودجه ملی کشورها برای مقابله با اثرات استرس و کنترل آن نشان‌دهنده اهمیت استرس می‌باشد ( بنجامین[1] ، مترجم دادستان ،1377).

اهمیت استرس نه فقط به خاطر خسارت اقتصادی آن است بلکه به خاطر اثرات منفی آن بر سلامت جسم و روان افراد می‌باشد. امروزه مشخص شده است که استرس با بسیاری از بیماریهای جسمی و روانی ارتباط داشته و یا در ایجاد، تحول وگسترش آن نقش دارد. محققان نشان داده‌اند در صورتی که استرس فرد افزایش یابد می‌تواند منجر به علایم قلبی ـ عروقی، مشکلات معده‌ای ـ روده‌ای، بی‌خوابی، سردرد، کمردرد ، خستگی و فراموشی، خشکی دهان و تعریق بیش از حد کف دست شود( دالبند ، فرهادی ، 1385).

در سالهای اخیر توجه بیشتری به این امر شده و پژوهشهای بسیاری در مورد رابطه استرس با زندگی اقشار مختلف بویژه سلامت عمومی آنان انجام شده است.

 

   بیان مسئله

ورود به دانشگاه مقطع بسیار حساسی در زندگی نیروهای کارآمد و فعال جوان در هر کشوری محسوب        می‌شود و غالباً با تغییرات زیادی در روابط اجتماعی و انسانی آنها همراه است. در کنار این تغییر، به انتظارات و نقشهای جدیدی نیز باید اشاره کرد که همزمان با ورود به دانشگاه در دانشجویان شکل می‌گیرد.            قرار گرفتن در چنین شرایطی غالباً با فشار و نگرانی توأم بوده و عملکرد و بازدهی آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

از یک سو لازمه پیشرفت تحصیلی مناسب و موفقیت‌آمیز، برخورداری از آرامش و امنیت خاطر در ابعاد زیستی ، روانی و اجتماعی است ولی از سوی دیگر دوره زندگی دانشجویی به واسطه حضور عوامل متعددی دوره فشارزا است و دانشجویان تغییرات زیادی را در زندگی دانشجویی بویژه زندگی خوابگاهی خود تجربه می‌کنند. یکی از کارکردهای مهم این دوره زندگی افراد، دستیابی به استقلال و خود مختاری است که به شکل توانایی تصمیم گیری مستقل و انجام تکالیف زندگی بدون اتکاء به دیگران پدیدار می‌شود. بسیاری از آنها برای اولین بار با مسائل مالی و نحوه اداره زندگی و تنظیم فعالیتهای اجتماعی خود روبه رو می‌شوند. تغییر روابط با خانواده و دوستان، عادت خوردن، خوابیدن و تنهایی نیز بر برخی دانشجویان اثر معکوس می‌گذارد. به نظر می‌رسد که منابع استرس‌زای این دوره نیز منحصر به فرد باشد. آشنا نبودن بسیاری از دانشجویان با محیط دانشگاه در بدو ورود به دانشگاه، جدایی و دوری از خانواده، عدم علاقه به رشته تحصیلی، الزامات محیط آموزشی، ناسازگاری با سایر افراد در محیط زندگی و کافی نبودن امکانات رفاهی و اقتصادی و مشکلاتی نظیر آنها از جمله شرایطی هستند که می‌توانند مشکلات و ناراحتیهای روانی را بوجود آورد . وجود این گونه مشکلات مانع اصلی ظهور تواناییها و استعدادهای بالقوه دانشجویان و شکوفایی اندیشه‌های خلاق آنهاست.

      توجه به سلامت دانشجویان به ویژه سلامت روانی ـ اجتماعی آنان  از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. دانشجویان در مواجهه با عوامل استرس‌زا، گستره‌هایی از واکنشهای جسمانی و روانشناختی را نشان می‌دهند. تظاهرات استرس شامل آسیب های جسمانی، کمبود انرژی مزمن، کاهش انگیزه، سردرد، مشکلات گوارشی و مشکلات خواب است(وین کلمن[2]، 1994 ). تحصیلات دانشگاهی، بویژه در رشته‌های علوم پزشکی بدلیل ماهیت و حجم دروس و کارورزی و

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                  صفحه

 

فصل اول: کلّیّات پژوهش

 

فصل دوم: ادبیّات و پیشینه پژوهش

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                  صفحه

 

 

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                  صفحه

فصل سوم: روش شناسی پژ‍وهش

 

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ­ها

 

فصل پنجم: نتیجه ­گیری و ارائه پیشنهادها

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                  صفحه

منابع

 

پیوست­ها

فهرست جد ول

عنوان                                                                                                                  صفحه

جدول(3-1)  توزیع فراوانی جامعه آماری بر حسب جنسیت… 37

جدول(3-2)  توزیع فراوانی نمونه آماری بر حسب جنسیت… 38

 

جدول(3-3)  مقادیر ضریب آلفای کرونباخ برای مولفه ها 39

جدول(4-1) توزیع فراوانی به تفكیک جنسیت… 43

جدول(4-2) توزیع فراوانی سن آزمودنی ها 44

جدول(4-3)توزیع فراوانی  تحصیلات آزمودنی ها 45

جدول (4-4) توزیع فراوانی نمونه ها به تفکیک سابقه خدمت… 46

جدول (4-5) توزیع فراوانی نمونه ها به تفکیک پست سازمانی.. 47

ﺟﺪول (4-6): ﻧﺘﺎﻳﺞ آزﻣﻮن ﻛﻟﻤﻮﮔﺮوف- اﺳﻤﻴﺮﻧﻒ… 48

جدول(4-7) نتایج حاصل از آزمون تی تک نمونه ای مولفه اثربخشی کارکنان شبکه بهداشت و درمان. 49

جدول(4-8) نتایج حاصل از آزمون تی تک نمونه ای امنیت روانی کارکنان شبکه بهداشت و درمان. 50

جدول(4-9) نتایج حاصل از آزمون تی تک نمونه ای امنیت روانی کارکنان شبکه بهداشت و درمان. 51

جدول(4-10) نتایج حاصل از آزمون تی تک نمونه ای مشاهده پتانسیل کارکنان شبکه بهداشت و درمان. 52

جدول (4-11): رتبه بندی شاخص های رهبری امنیت مدار با بهره گرفتن از آزمون فریدمن.. 53

جدول(4-12) نتایج حاصل از آزمون تی تک نمونه ای رهبری امنیت مدار بر رفتارکارکنان شبکه بهداشت و درمان  54

 

فهرست نمودارها

عنوان                                                                                                                  صفحه

نمودار(4-1) توزیع فراوانی به تفكیک جنسیت… 43

نمودار(4-2) توزیع فراوانی سن آزمودنی ها 44

نمودار(4-3) توزیع فراوانی تحصیلات آزمودنی ها 45

نمودار(4-4) توزیع فراوانی نمونه ها به تفکیک  سابقه خدمت… 46

نمودار(4-5) توزیع فراوانی نمونه ها به تفکیک پست سازمانی.. 47

 

چكیده

پژوهش حاضر به منظور بررسی تاثیر مولفه های رهبری امنیت مدار بر رفتار کارکنان شبکه بهداشت و درمان شهرستان بهشهر تهیه و تدوین گردیده است. گردآوری داده ­ها در این پژوهش به روش توصیفی از نوع پیمایشی است. جامعه آماری این تحقیق را کلیه كاركنان شبکه بهداشت و درمان شهرستان بهشهر به تعداد 310 نفر تشكیل داده­اند که بر اساس جدول تعیین حجم نمونه مورگان تعداد 156 نفر به روش نمونه گیری تصادفی طبقه­ای بر حسب جنسیت انتخاب شدند. ابزار
اندازه ­گیری این تحقیق پرسشنامه استاندارد کومب که دارای 4 بعد در ابعاد اثربخشی روانی، امنیت روانی، مقبولیت کارکنان، مشاهده پتانسیل می­باشد، استفاده شده است. روش تجزیه و تحلیل داده ­ها با آمار توصیفی و آمار استنباطی (شامل: آزمون تی تک نمونه ­ای) با بهره گرفتن از نرم افزار spss انجام شد. نتایج تحقیق نشان داد رهبری امنیت مدار بر رفتار کارکنان شبکه بهداشت و درمان شهرستان بهشهر اثرگذار بوده است.

 فصل اول

کلّیّات پژوهش

 

مقدمه

امروزه، رهبری به انواع مختلفی از مهارت ها و شیوه ­های انعطاف پذیر، به منظور، مواجهه با چالشهای تغییر و تقاضاهای جدید نیازمند است.رهبری امنیت مدار یک رابطة مثبت، مبتنی بر نظریه رهبری است. رهبرامنیت مدار با ایجاد امنیت از طریق ارزشگذاری، مقبولیت و قدردانی و فراهم آوردن زمینة كاوش از طریق تأكید بر رشد، توسعه و پتانسیل و نیز رسیدگی به وظایف وموقعیت ها از طریق یک رویكرد مثبت، زمینة رشد ، یادگیری و نوآوری را در سازمان فراهم می آورد و سازمان را در جهت تبدیل شدن به سازمان یادگیرنده، سوق می دهد.

رهبران خدمت گزار با ایجاد ویژگیهایی چون اعتماد، تعهد و گسترش فضای دوستی و مهرورزی میزان ارتباطات میان اعضای سازمان را گسترش داده و روابط اجتمایی سازمان را تقویت می­ کنند. علاوه بر این ویژگی ها که منجر به ارتقاءرضایت شغلی در سازمان است رهبران خدمت گزار با توسعه و آموزش پیروان همچنین تلاش جهت توانمندسازی آنها و توجه به مسئله یادگیری و یاددهنگی باعث تسهیل گام­های سازمان به سوی سازمان دانشی می شود.

رهبری امنیت مدار، رویكردی را در پیش می گیرد كه به واسطه ی آن، سازمان ها قادر خواهند بود پویایی بین بهره برداری از منابع موجود كه قابل پیش بینی­تر و شناخته شده تربه نظر می­رسند با نوآوری وتغییرریسك پیوند خورده است را مدیریت نمایند.بنابراین، وجود یک رهبرامنیت مدار به عنوان پایگاه امن برای كمك به اعضای سازمانی در مدیریت پویا بین امنیت و دلبستگی بهره برداری و نوآوری، ریسك و یادگیری كاوش ضروری است.

رهبری كه به عنوان یک پایگاه امن محسوب می شود، به كاركنان زیردستش در توسعه حس اعتماد به نفس، خودمختاری، شایستگی، تأثیربخشی برخویشتن و احترام به خویشتن، كمك خواهد كرد.

بیان مساله

رهبری امنیت مدارسبکی از رهبری است که می تواند بعنوان یک پایگاه امن سازمان خود را تحت پوشش قرارد داده و نماینده ی رهبر اثر بخش در سازمان باشد(شمس و همکار،1391،ص10).چراکه امکان فعالیت و همکاری موثردر محیط سازمان را همواره از طریق روابط انسانی توام با اعتماد فراهم
می نماید.امروزه سازمان ها با چالش های بسیاری در زمینه تغییرات فناوری،محدودیت منابع مالی،محدودیت انرژی و غیره مواجه هستند.در چنین اوضاعی سازمان ها در صدد دستیابی به عواملی هستند که به عنوان مزیت رقابتی زمینه ی بقا و ارتقای آنها را فراهم آورند.در جستجوی ایمن مزایای رقابتی آنها دریافته اند که عامل مهمی که می تواند منشاء ایجاد مزیت توسعه سازمان باشد، زمینه ی رشد سازمان را در مقایسه با سازمان های دیگر را فراهم خواهد نمود.بهرمندی از نیروی انسانی متخصص،متعهد و دارای امنیت رفتاری کافی نوعی هدایت شرایط رفتاری مناسب رهبری بر کارمندان است چرا که رفتار کارمندان تحت تاثیر محیط سازمانی و برخورد مدیریت با عوامل می باشد و می تواند این رفتار مدیر بر عملکرد کارکنان تاثیرمثبت بگذارد(خوشبخت وهمکاران،1391،ص19).

مدیران مسئولند انگیزش لازم را در کارکنان به وجود آورند تا آنها مشاغل خود را به خوبی انجام دهند.درحالی که ممکن است مهارتهای مدیریتی برای فعالیتهای مرتبط با وظیفه افراد کافی باشد، انگیزش کارکنان و خلاقیتهای سازمانی نیاز به رهبری دارد رهبری موضوعی است که از دیرباز نظر محققان وعموم مردم را به خود جلب کرده است. موضوعی که اخیراً توجه اکثر محققان را به خود جلب کرده این است که چه نوع رفتار رهبری در فرایند سازمانی مفید خواهد بود.نوع سبک رهبری و ایجاد انگیزش در افراد توسط رهبر نسبت به سایر موارد مؤثر در به موفقیت رسیدن تیم یا سازمان از اهمیت ویژهای برخوردار هستند. چنانچه سایر عوامل مؤثر در موفقیت تیم مطلوب باشد، ولی سبک رهبری

 

عنوان                                                                                                          صفحه

چكیده:…………………………………………………………………………………………………………………………… 1

فصل اول: كلیات پژوهش………………………………………………………………………………………………….. 1

1-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………. 2

1-2  بیان مساله…………………………………………………………………………………………………………………. 8

1- 3 اهمیت و ضرورت پژوهش……………………………………………………………………………………………… 9

1-4 اهداف پژوهش…………………………………………………………………………………………………………… 12

1-4-1 هدف کلی………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 12

1-4-2 اهداف فرعی…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 12

1-5 پرسشهای پژوهش………………………………………………………………………………………………………. 13

6-1 فرضیه های پژوهش………………………………………………………………………………………………………. 14

1-7 تعاریف مفهومی و عملیاتی مفاهیم پژوهش:…………………………………………………………………………. 14

فصل دوم: پیشینه پژوهش………………………………………………………………………………………………… 17

2-1 مبانی نظری………………………………………………………………………………………………………………. 18

2-2 کتاب و کتابخوانی از منظر قرآن………………………………………………………………………………………. 20

2-2-1 معانی اصطلاحی کتاب از دیدگاه قرآن………………………………………………………………………………………………………. 20

2-2-2 اهمیت کتاب و کتابخوانی از دیدگاه قرآن………………………………………………………………………………………………….. 21

2-3 اهمیت کتاب و کتابخوانی دررشد جوامع……………………………………………………………………………. 23

2-4 تعریف رسانه……………………………………………………………………………………………………………. 24

2-5  ویژگی رسانه ها………………………………………………………………………………………………………… 24

2-6 نقش رسانه ها در آموزش……………………………………………………………………………………………… 25

2-7 انواع تبلیغات رسانه ای………………………………………………………………………………………………… 25

2-8 ارتباط جمعی…………………………………………………………………………………………………………….. 26

2-8-1 تعریف وسایل ارتباط جمعی…………………………………………………………………………………………………………………….. 26

2-8-2 وسایل ارتباط جمعی……………………………………………………………………………………………………………………………….. 27

3-8-2 اهمیت وسایل ارتباط جمعی…………………………………………………………………………………………………………………….. 27

2-9 رادیو……………………………………………………………………………………………………………………… 28

2-10 هویت رادیو……………………………………………………………………………………………………………. 29

2-11 ویژگی های رادیو……………………………………………………………………………………………………… 32

2-11-1 شاخصترین ویژگی رادیو……………………………………………………………………………………………………………………….. 32

2-11-2 تخیل آمیز بودن رادیو……………………………………………………………………………………………………………………………. 32

2-11-3 همراه بودن رادیو………………………………………………………………………………………………………………………………….. 33

2-11-4 عدم تداوم پیام در رادیو…………………………………………………………………………………………………………………………. 34

2-11-5 انعطاف پذیری رادیو……………………………………………………………………………………………………………………………… 34

2-11-6 شخصی بودن رادیو……………………………………………………………………………………………………………………………….. 34

2-11-7 وابستگی رادیو به زبان…………………………………………………………………………………………………………………………… 35

2-11-8 رادیو و ارسال پیام های فرعی………………………………………………………………………………………………………………… 35

2-12 قابلیت های رسانه ای رادیو………………………………………………………………………………………….. 35

2-12-1 سرعت:………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 36

2-12-2 دسترسی:……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 36

2-12-3 غلبه بر زمان و مکان:……………………………………………………………………………………………………………………………… 36

2-12-4 بهره گیری آسان:…………………………………………………………………………………………………………………………………… 36

2-12-5 ارزانی:…………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 36

2-12-6 صدا:……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 37

2-12-7 سکوت:………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 37

2-12-8 موسیقی:………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 37

2-12-9 کلمه ها:……………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 38

2-13 انواع برنامههای رادیویی………………………………………………………………………………………………. 38

2-13-2 برنامه‌های زنده:…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 39

2-13-3 برنامه‌های تولیدی:…………………………………………………………………………………………………………………………………. 39

2-14 جمع بندی……………………………………………………………………………………………………………… 40

 

2-15 مروری بر مطالعات پیشین……………………………………………………………………………………………. 41

2-15-1 پژوهشهای انجام شده در داخل کشور…………………………………………………………………………………………………….. 42

2-15-2 پژوهشهای انجام شده در خارج از کشور…………………………………………………………………………………………………. 44

2-15-3 جمع بندی پیشینه پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………… 45

فصل سوم: روش شناسی پژوهش……………………………………………………………………………………… 47

3-1 مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………… 48

3-2 نوع و روش پژوهش……………………………………………………………………………………………………. 48

3-3 جامعه پژوهش…………………………………………………………………………………………………………… 50

3-4  ابزار و روش گردآوری پژوهشها……………………………………………………………………………………… 52

3-5  شیوه تجزیه و تحلیل داده ها………………………………………………………………………………………….. 54

فصل چهارم:  تجزیه و تحلیل داده ها……………………………………………………………………………….. 55

4-1 مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………… 56

4-2  مشخصات برنامهها…………………………………………………………………………………………………….. 56

4-3  وضعیت تولید پخش در هفته………………………………………………………………………………………….. 65

4-4 وضعیت تولید پخش در سال………………………………………………………………………………………….. 65

4-5  ساختار برنامه‌ها………………………………………………………………………………………………………… 66

4-6  روزهای پخش برنامه‌ها………………………………………………………………………………………………… 67

4-7 مدت پخش برنامه‌ها…………………………………………………………………………………………………….. 68

4-8   ساعت پخش برنامه‌ها…………………………………………………………………………………………………. 68

4-9 دسته‌بندی برنامهها از جهت گروه……………………………………………………………………………………… 69

4-10  بازنمایی كتاب و كتابخوانی در برنامههای رادیویی………………………………………………………………. 69

4-11 وضعیت برنامهها از جهت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی………………………………………………. 70

4-12 وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک نوع برنامه………………………………………….. 71

4-13  وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک تولید پخش در هفته……………………………… 72

4-15  وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک تولید پخش در سال…………………………….. 73

4-16 وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک ساختار برنامه……………………………………… 75

4-17 وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک روزهای پخش…………………………………….. 76

4-18  وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک مدت برنامه………………………………………. 77

4-19 وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک زمان پخش برنامه…………………………………. 78

4-20   وضعیت برنامه ها از جهت پرداختن به موضوع نقد كتاب………………………………………………………. 79

4-21  وضعیت برنامه ها از جهت پرداختن به موضوع معرفی كتاب……………………………………………………. 80

4-22  وضعیت برنامه ها از جهت پرداختن به موضوع قصه گویی……………………………………………………… 80

4-23  وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک جنسیت تولیدکنندگان برنامه…………………… 82

4-24 پاسخ به پرسشهای پژوهش…………………………………………………………………………………………… 83

4-25  آزمون فرضیه‌ها……………………………………………………………………………………………………….. 86

4-25-1  فرضیه اول: « بیش از 40% برنامه های رادیویی به مفاهیم کتاب، کتابخوانی و ترویج کتابخوانی اشاره نشده است».             86

4-25-2  فرضیه دوم: «بین جنسیت سازندگان برنامه ها از جهت میزان پرداختن به موضوع کتاب و کتابخوانی تفاوت معنیداری وجود دارد»…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 87

فصل پنجم: بحث، نتیجه‌گیری و پیشنهادها…………………………………………………………………………. 88

5-1 مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………… 89

5-2 تحلیل پرسشهای پژوهش………………………………………………………………………………………………. 89

5-3  نتایج حاصل از فرضیه های پژوهش………………………………………………………………………………….. 94

5-4. پیشنهادهای پژوهش……………………………………………………………………………………………………. 95

5-4-1 پیشنهادهای بر آمده از پژوهش…………………………………………………………………………………………………………………. 95

5-4-2 پیشنهاد هایی برای پژوهش های آینده……………………………………………………………………………………………………….. 96

پیوست 1……………………………………………………………………………………………………………………….. 97

پیوست 2……………………………………………………………………………………………………………………… 104

منابع فارسی :………………………………………………………………………………………………………………… 108

 

فهرست جداول

عنوان                                                                                                         صفحه

جدول 4-1: مشخصات برنامه‌های مورد بررسی از جهت نام، زمان و دسته‌بندی موضوعی…………………………. 56

جدول 4-2: توزیع فراوانی برنامه‌های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391 برحسب وضعیت تولید پخش در هفته 65

جدول 4-3: توزیع فراوانی برنامههای رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب وضعیت تولید پخش در سال 65

جدول 4-4: توزیع فراوانی برنامه‌ها برحسب ساختار برنامهها…………………………………………………………… 66

جدول 4-5: توزیع فراوانی برنامه‌های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب روزهای پخش برنامه‌ها……. 67

جدول 4-6: توزیع فراوانی برنامه‌های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391 برحسب مدت پخش برنامه‌ها………. 68

جدول 4-7: توزیع فراوانی برنامه‌های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391 برحسب ساعت پخش برنامه‌ها…….. 68

جدول 4-8:توزیع فراوانی برنامه‌های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب دسته‌بندی برنامه‌ها از جهت گروه            69

جدول 4-9: توزیع فراوانی برنامه‌های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب از جهت پرداختن به موضوع 70

جدول 4-10: توزیع فراوانی برنامه‌های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک نام برنامه………………………………………………………………………………………………. 71

جدول 4-11: توزیع فراوانی برنامه‌های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک تولید پخش در هفته………………………………………………………………………………….. 72

جدول 4-12: توزیع فراوانی برنامه‌های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک تولید پخش در سال………………………………………………………………………………….. 73

جدول 4-13: توزیع فراوانی برنامه‌های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک ساختار برنامه…………………………………………………………………………………………. 75

جدول 4-14: توزیع فراوانی برنامه‌های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک روزهای پخش………………………………………………………………………………………… 76

جدول 4-15: توزیع فراوانی برنامه‌های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک مدت برنامه……………………………………………………………………………………………. 77

جدول 4-16: توزیع فراوانی برنامه های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک زمان پخش برنامه…………………………………………………………………………………….. 78

جدول 4-17: توزیع فراوانی برنامه های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب از جهت پرداختن به موضوع نقد كتاب………………………………………………………………………………………………………………………………….. 79

جدول 4-18: توزیع فراوانی برنامه های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب از جهت پرداختن به موضوع معرفی كتاب………………………………………………………………………………………………………………………………….. 80

جدول 4-19: توزیع فراوانی برنامههای رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب از جهت پرداختن به موضوع قصه گویی………………………………………………………………………………………………………………………………….. 80

جدول 4-20: توزیع فراوانی برنامه های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391برحسب وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک جنسیت تولیدکنندگان برنامه……………………………………………………………………….. 82

جدول 4-21. نتایج آزمون دوجمله ای برای فرضیه اول پژوهش……………………………………………………….. 86

جدول 4-22. نتایج آزمون تحلیل واریانس یکطرفه برای فرضیه دوم پژوهش…………………………………………. 87

 

فهرست نمودار

عنوان                                                                                                                       صفحه 

نمودار  4-1: وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک تولید پخش در هفته……………………… 73

نمودار 4-2: وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک تولید پخش در سال………………………. 74

نمودار 4-3: وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک مدت برنامه………………………………… 78

نمودار 4-4:توزیع فراوانی برحسب وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک زمان پخش برنامه. 79

نمودار 4-5: وضعیت پرداختن به موضوع كتاب و كتابخوانی به تفكیک جنسیت تولیدکنندگان برنامه…………….. 82

 

چكیده:

پژوهش حاضر با هدف شناسایی مفاهیم کتاب، کتاب­خوانی در برنامه ­هایی رادیویی شبکه فرهنگ صدای جمهوری اسلامی ایران در سال 1391 انجام شده است. این پژوهش با بهره گرفتن از روش تحلیل محتوا انجام گرفته است. جامعه پژوهش شامل 74 (6875برنامه) عنوان برنامه رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391 بوده است. در ابتدا یک سیاهه وارسی از مفاهیم کتاب و کتاب­خوانی و مفاهیم مرتبط با آن تهیه شد و به تایید اساتید راهنما، مشاور و صاحبنظران حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی رسید. گردآوری داده ها با شنیدن محتوای برنامه­ها صورت گرفت و اطلاعات هر برنامه در کاربرگ های طراحی شده وارد گردید. داده ­های استخراج شده با بهره گرفتن از نرم افزار آماری اس پی اس اس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت است.

یافته ها نشان داد از تعداد 74 عنوان (6875 برنامه) برنامه ­های رادیویی شبکه فرهنگ در سال 1391، در مجموع تکرار واژه های مرتبط با کتاب و کتاب­خوانی 716313 و جمع واژه‌ها نسبت به هر بار تولید 62857 بوده است. یافته ها همچنین نشان داد بیشترین میزان استفاده از واژه­ های مرتبط با كتاب و كتابخوانی مربوط به برنامه ­هایی با ساختار كلامی پیامی(22229 مرتبه)، مسابقه(17770 مرتبه)، روایی آوایی(15360 مرتبه) و پیامی(11547 مرتبه) بوده است و 7/29 درصد از برنامه ­های در گروه فرهنگ و دانش، 7/25 درصد در گروه مطالعات فرهنگی، 23 درصد در گروه فرهنگ و ادب، 5/9 درصد در گروه فرهنگ و هنر، 5.4 درصد در گروه فرهنگ و جامعه، 1/4درصد گروه فرهنگ و اندیشه، 4/1 درصد در گروه اداره كل نمایش، 4/1 درصد در گروه پخش  قرار داشتند. یافته ها نشان داد که در مجموع 17984 برنامه را زنان 7131 برنامه را مردان و 5105 برنامه به صورت مشترک تهیه شده است. آزمون فرضیه اول پژوهش مورد تایید قرار نگرفت و نشان داد در بیش از 40% از برنامه ­های رادیویی به مفاهیم کتاب، کتاب­خوانی و ترویج کتاب­خوانی اشاره شده است. بین جنسیت سازندگان برنامه­ها از جهت میزان پرداختن به موضوع کتاب و کتاب­خوانی تفاوت معنی­داری وجود نداشت.

کلیدواژه ­ها: کتاب، کتاب­خوانی، مطالعه، رادیو، شبکه فرهنگ، رسانه

 

فصل اول:

كلیات پژوهش

 

1-1 مقدمه

“و نزلنا علیک الکتاب تبیاناً لکل شی ء و هدی و رحمة و بشری للمسلمین.” ) نحل/89(

واژه کتاب در قرآن کریم 230 بار به کار رفته است که 49 بار، مراد قرآن است و در مواردی هم تورات، انجیل، نامه عمل، لوح محفوظ و … منظور می باشد.

در روایات، از قرآن به عنوان “کتاب” و “الکتاب” فراوان یاد شده و ابعاد آموزشی و هدایتی و حق گستری آن بیان شده است. مشهورترین این روایات، حدیث شکوهمند “ثقلین” است.

کتاب میراثی ماندگار، پدیده­ای شکوهمند و با ارزش و عنصری رشد آفرین و روشنگر در پهنه زندگانی بشر است. پیشینه فرهنگی ما و شمار کتابها و کتابخانه ­ها در عصر شکوفایی تمدن اسلامی و اهتمام دانشمندان اسلامی و ایرانی در پدید آوردن آثار ارزشمند و جهانی، همه و همه ناظر بر اهمیت کتاب و کتابخوانی است. اما علیرغم سهم سترگی که از این دیدگاه در تاریخ و فرهنگ و تمدن جهان داریم، جامعه امروزین ما هنوز بر پدیده کتاب و کتابخوانی، به دیده یک نیاز مطرح دایمی نمی­اندیشد. به همین دلیل، وظیفه افراد فرهیخته و نهادهای فرهنگی است که در اشاعه، گسترش و تقویت هر چه بیشتر مسأله کتاب و کتابخوانی اهتمام ورزند.  بخش فرهنگی و اجتماعی هرجامعه از بخش­های بنیانی به شمار می‏آید.

از سوی دیگر، توسعه فرهنگی به مفهوم لغوی، وسعت بخشیدن به فرهنگ و در معنای گسترده‏ و کاربردی، مهیا کردن تمامی شرایط برای هم­گامی با علوم روز با مشارکت کلیه‏ طبقات فرهنگی و اجتماعی است. در زمینه تعالی این نوع توسعه شاخص ­های متعددی ایفای نقش می‏کنند که‏ سطح دانش و آگاهی­های عمومی و تخصصی افراد جامعه بیش از هرعاملی اهمیت‏ دارد. در این میان، سطح آگاهی­های عمومی افراد جامعه با عنایت به ارزشمندی آن‏ در بهبود و اصلاح امور فردی، اجتماعی و حتی بطور غیرمستقیم در فعالیت­های‏ اقتصادی و سیاسی، از جایگاه ویژه‏ای برخوردار است.

در این راستا، مطالعه و کتابخوانی ابزار اصلی افزایش سطح آگاهی و دانش تک‏ تک افراد جامعه است. در ایران بروز موانع عدیده‏ای برسر راه رشد و نهادینه شدن فرهنگ عادت به مطالعه، مسیر رشد و توسعه سریع کشور را با مشکلاتی مواجه ساخته است که در دراز مدت نتایج نامطلوبی به بار می­آورد.

همچنین، افزایش کمیت و ارتقای کیفیت زندگی از اهداف اصلی‏ توسعه جامعه بشری است. بطوریقین بستر مناسب این رشد و توسعه، کتابخوانی است. مطالعه تازه‏ترین‏ پیام‌ها و مقالات موجود در مجلات، روزنامه‏ها و کتب، نقشی مهم در به روزماندن‏ توان فکری و عملی اعضای جامعه ایفاء می‏کنند و برای تحقق توسعه پایدار به‏ عنوان یک رهیافت دوراندیشانه ضروری است. گسترش مطالعه و کتابخوانی به توسعه منابع انسانی و افزایش قابلیت­های‏ اعضای جامعه انجامیده و در نتیجه کارایی بالای افراد جامعه و بهره‏وری بالای‏ فعالیت‌ها را به دنبال خواهد داشت.

مطالعه و کسب علم و دانش زیر بنا و زمینه ساز توسعه و پیشرفت کشور و راهگشای بهروزی، سعادتمندی و فرزانگی جامعه و انسانهاست. مطالعه دارای دو جنبه کمّی و کیفی می باشد. مطالعه کمی شامل مدت زمان مطالعه و مقدار مطالعه انجام شده در زمان مشخص است و مطالعه کیفی شامل مقدار یادگیری ، بخاطر سپاری ، تجزیه و تحلیل ، بسط معنایی و کاربرد مطالب می باشد.اگر کتاب را دریچه ای به سوی جهان علم و معرفت بدانیم مطالعه راهی است برای پرورش استعدادهای خدادادانسانی که او را در مسیر رشد و تکامل راهنمایی میکند.

در مجموع، کتابخوانی به معنی عمل خواندن کتاب می‌باشد (انوری،1381) و منظور از ترویج کتابخوانی هر مفهومی که به کتابخوانی، مطالعه و ترویج آن پرداخته باشد (باب‌الحوائجی و یزدیان راد، 1389: 35). برای ترویج فرهنگ مطالعه در افراد جامعه عوامل متعددی از جمله خانواده، مهد کودک، مدرسه، دانشگاه، کتابخانه ­های عمومی، تلویزیون و دیگر رسانه ­های گروهی، به علاوه ایجاد عادت به مطالعه نقش دارند و گرایش مردم به مطالعه بستگی به موارد متعددی دارد که اهم آن‌ ها عبارتند از: سطح سواد و آموزش، توسعه اقتصادی، آداب و سنن خانوادگی و فرهنگی، نظام آموزشی، ادراک و دید سیاسی، نظام کتابخانه‌ها و نوع و الگوی انتشارات می‌باشد (اصغرنژاد،1380).

 

اهمیت کتاب و کتاب­خوانی این است که با نهادینه کردن عادت به مطالعه در همه تفکرات و اندیشه‌ها و دل‌ها اقدام تا با همگانی کردن شور، شوق و عشق به کتاب وکتاب­خوانی که آن در جامعه استمرار داشته باشد. اما جای تأسف دارد که عادت به مطالعه جایگاهی در رشد همه جانبه در کلیه سطوح اجتماع ما پیدا نکرده است و می‌بایست در پیشگیری از توسعه و گسترش بیشتر آفت عدم مطالعه به منظور رشد و اعتلای فرهنگ عمومی کوشش و تلاش زیادی نمود و این معضل بزرگ را با جدیت و سخت کوشی هر چه تمامتر از جامعه دور کرد. اکنون زمان آن فرارسیده است که همه انگیزه‌ها و موانعی را که به هر دلیل در زمینه کتاب و کتاب­خوانی ایجاد شده است، کنار رانده و با یاری، کمک، مردانگی و اراده قاطع تصمیم شکست ‌ناپذیری گرفته و نسبت به احیای کتاب و کتاب­خوانی اقدام کنی.

اهمیت کتاب هنگامی است که روح به معنی اینکه در پیکره هنر دمیده گردد و معنویت به شکل هنری ارائه ‌شود درجه تاثیرگذاری و ماندگاری آن به شدت روبه فزونی می‌رود. پرداختن به اصولی از مسایل فرهنگی کشور از جمله مسئله کتاب­خوانی و راه حل‌ها جهت رفع معضلات، تنگناها و مشکلات آن، اگرچه اموری است که نیازمند همت همگانی می‌باشد ولی بخش‌های دولتی مسئول آن هستند و می‌بایست در راه آن سرمایه‌گذاری نموده و با بصیرت و قدرت نظارت لازم بر مسایل فرهنگی داشته باشند و آن را سر و سامان دهند. دستگاه‌های دولتی اداره‌کننده‌ی کشور می‌بایست با پیشتازی کسانی را که دارای تفکر و اهل قلم هستند ترغیب نمایند تا به مطالعه و تحقیق دست زده و حاصل و نتیجه تلاش‌هایشان را در معرض استفاده همگان بگذارند و از این طریق می‌توان فرهنگ جامعه را به پویایی و بالندگی رساند.

موضوع کتاب و کتابت در رشد حیات اجتماعی تأثیر بسزایی دارد. روح یک جامعه در پرتو این مهم بارور می­ شود و به همین دلیل میراث فرهنگی و تمدن اسلامی همیشه مملو از کتابهای بزرگانی است که افتخار جامعه بشری بوده و همه همت اولیای دین اسلام بر این بوده است که بندگان خدا را به سوی روشنایی کتاب رهنمون شوند. چنانکه کلام الهی با توجه به قلم آغاز شده: (علم بالقلم) و در جایی دیگر می فرماید: (ن و القلم و ما یسطرون).

حضرت علی علیه السلام می فرماید: “کسی که با کتابها آرامش می یابد هرگز آسایش از او سلب نمی شود.”

کتاب از دیرباز، حافظ و احیا کننده تفکر و اندیشه های والا و منبع عظیمی بوده است که طالبان علم، اندیشه و حقیقت را سیراب نموده، ارزیابی شرایط و امکانات موجود فرهنگی مبین این نکته است که امروزه کتاب می ­تواند به عنوان یک وسیله مطمئن و کار آمد در بهینه سازی فضای فرهنگی جامعه مورد استفاده قرار گیرد.

اهمیت کتاب و فرهنگ کتاب­خوانی و جایگاه والای کتاب بر کسی پوشیده نیست، کتاب از دیر باز یکی از مهم­ترین ابزارهای آگاهی و بصیرت به شمار آمده است.

یکی از معیارهای سنجش رشد فرهنگی و فکری هر ملت و کشوری در تعداد کتابخانه ها، کتاب فروشی ها، کتاب چاپ شده و کتابخوان های آن جامعه است. کتاب­خوانی و بالا بودن میزان مطالعه در جهان یکی از شاخص های توسعه یافتگی و رشد شناخته شده است.(آفتابی­آرانی و بتولی، 1386)

روح انسان با مفاهیمی چون جستجوگری، کنکاش، پرسشگری و… الفتی عمیق دارد. علاوه بر آنکه انسان ذاتاً جستجوگر بوده و به دنبال پاسخ دادن به مجهولات است، مکتب اسلام که بر مبنای رشد و تعالی انسان­ها در مسیر حق بنا نهاده شده است نیز تأکید بسیاری بر نیروی تعقل و تفکر دارد.

اسلام دینی است که با کتاب و کتابت عجین شده است و معجزه‌ی آن، ام­الکتاب یعنی قرآن کریم بوده و بسیار در تشویق و ترغیب به امر کتاب­خوانی و گسترش و توسعه کتابخانه سفارش نموده است.

پیامبر اسلام(ص) فرموده اند: “علم بجویید که سبز فایل مؤمن است و بردباری وزیر اوست و عقل دلیل اوست و عمل سرپرست اوست”

رشد اندیشه و فرهنگ یک جامعه نیز پیرو رشد و تعالی نخبگان جامعه است و نخبگان جامعه از تأثیرگذارترین افراد بر حکومت و خط دهی مسیر تعقلی و اندیشه ورزی جامعه محسوب می شوند.

دانشجویان به عنوان نخبگان جامعه ما، نقش مهمی در راه رشد فکری و تعقلی افراد دارند و این نقش حساس بدون مرارت مطالعه و تفکر و تعقل ادا نخواهد شد؛ از سوی دیگر، لازمه کار فرهنگی و سیاسی در دانشگاه­ها منوط به گسترش مطالعه کتاب و کتاب­خوانی و تفکر بین دانشجویان است(مروتی،1390).

رهبر معظم انقلاب اسلامی برای کتاب­خوانی جایگاه والایی قائل هستند و در این باره می فرمایند: “کتاب دروازه ای به سوی جهان گسترده­ی دانش و معرفت است و کتاب خوب یکی از ابزارهای کمال بشری است. برای یک ملت خسارتی بزرگ است که با کتاب سروکار نداشته باشد وبرای یک فرد توفیقی عظیم است که با کتاب مانوس وهمواره در حال بهره­ گیری از آن یعنی، آموختن چیزهای تازه باشد.”( بیانات در دیدار با دست اندرکاران برگزاری هفته کتاب)

امروزه کتاب و کتاب­خوانی به یک وظیفه تبدیل شده است و همه­ی مردم برای رشد فکری خود و داشت یک زندگی مطلوب در اجتماع می­بایست به مطالعه اهمیت بدهند و از کتاب­های مفید بهره بگیرند. از کتاب به عنوان عالی­ترین ابزار حفظ و انتقال دانش بشری در طول تاریخ یاد کرده اند در عین حال فراگیرترین و پرطرفدارترین مقوله فرهنگی در میان کودک، نوجوانان، میانسال و بزرگسالان تا امروز بوده است.

تأكیدات دین مبین اسلام و دستاوردهایی كه فرهنگ كتاب‌­خوانی برای جامعه اسلامی داشته است، همگان را ملزم می‌سازد كه در راه اعتلای آن در جامعه قدم‌های جدی و مؤثر بردارند. كتاب، ابزار انتقال پیام، فرهنگ و تمدن از نسلی به نسل دیگر است. كتاب را می‌توان، ابزار كمال و ابزار تفكر به حساب آورد. به همین علت است كه فرانسیس بیكن – فیلسوف انگلیسی – طی مقاله‌ای بیان می‌كند”مطالعه ذات آدمی را به كمال می‌رساند و خود، با تمرین و تجربه كمال می‌پذیرد. استعدادهای ذاتی، مثل گیاهان خودرو هستند و مطالعه برای‌ آن‌ ها، در حكم پیراستن شاخ و برگ است. مطالعه به خودی خود بیش از آنچه لازم است راه‌های گوناگونی در برابر آدمی قرار می‌دهد كه برای محدود كردن این راه‌ها، تجربه ضرورت دارد. مردم نیرنگ باز مطالعه را حقیر می‌شمرند، ساده‌دلان آن را می‌ستایند و تنها خردمندان مطالعات خود را به كار می‌بندند، هرگز كتابی را به آن قصد مخوان كه بخواهی آن را نقض كنی و نیز به آن قصد كه آن را بپذیری و مسلم شماری یا برای آنكه مایه‌ای برای سخن گفتن پیدا كنی، بلكه خواندن تو فقط باید برای سنجش، تأمل و اندیشیدن باشد 15 كتاب در واقع شاهراه توسعة همه جانبه در جامعه است. توسعه را می‌توان تغییر و تحول وضعیت ابتدایی و تجلی توانایی‌ها و استعدادهای نهفته در مسیر پیشرفت همه جانبة جامعه تلقی كرد. توسعه به دست انسان و برای انسان صورت می‌گیرد و مشخصاً پایة این تغییر و تحول، تغییر در رفتار فردی و اجتماعی تك تك افراد جامعه به سوی كسب دانش، مهارت و بینش سازگار با علم روز در جهت شناخت و به عمل درآوردن روزافزون پدیده‌ها و ناشناخته‌های بشری است. بدون تردید منشأ تحولات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی،‌ رشد آگاهی‌ها و توانایی‌های نیروی انسانی فعال جامعه است و از آنجایی كه نیروی انسانی با قابلیت‌های و انگیزه‌های متفاوت، عملكرد متفاوت دارند و این انسان‌ها هستند كه عامل ایجاد پیشرفت و به كارگیری فن‌آوری‌اند. بنابراین كار لازم است لوازم و تجهیزات ضروری برای شكوفایی این استعدادهای نهفتة متنوع، شناخته شود. توسعة پایدار، سیاست بهره‌گیری بهینه از منابع موجود برای تضمین توسعة مطلوب نسل‌های آینده را توصیه می‌كند. چنین سیاستی اصولاً به وسیلة یک ملت آگاه، طراحی و به اجرا در می‌آید. افزایش كمیت و كیفیت زندگی از اهداف اصلی توسعة جامعه بشری است. پیشرفت‌های علمی و فنی، گسترش ارتباطات و شبكه‌های اطلاع‌رسانی، مبارزه با فقر، بیكاری و بیماری، حفاظت از محیط زیست، غنای اقتصادی، رفتار مناسب فردی و اجتماعی از سازهای بسیار مهم در این راستا است كه همگی متأثر از سطح دانش و مهارت بالای نیروی انسانی فعال است. تا جایی كه سواد در فرایند توسعه جهانی امروز معیار پرتوانی است و از حد برداشت‌های متداول، كه بیشتر سواد را در همان قالب سوادآموزی می‌بینند، فراتر رفته است. امروزه با سواد كسی است كه با درك مراحل توسعة جامعه خویش به انجام رفتارهای مناسب و تقویت كنندة این مراحل اقدام كند و جامعه را به سوی تحول فكری، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی رهنمون سازد. بر این اساس است كه كتاب در روند توسعه در كشور ما و سایر كشورها نقش مهم و اساسی دارد. در كشور ما، از دیر باز، كتاب جایگاه والا و شایسته‌ای داشته، اما تنها نزد اهالی فرهنگ و دوست‌داران علم و معرفت. فرهنگ مطالعه، در میان عامه مردم، چندان جانیفتاده و مقبول طبع نیست. شاید به همین دلیل باشد كه همواره فرهنگ شفاهی، بر فرهنگ كتبی برتری داشته است. تا قبل از ورود ماشین چاپ به ایران، تمام كتاب‌ها، با دست كتابت می‌شد و مشهورترین كتابخانه‌های دنیا، در این سرزمین بودند و سوزاندن كتاب و كتابخانه‌ توسط اقوام بیگانه، سابقه‌ای بس دیرین، در ایران دارد. اسكندر مقدونی، سرآمد كسانی است كه در ایران، به این كار نابخردانه دست زد. حتی شش هفت دهه پیش نیز این كار ناشایسته، در محوطه حیاط كتابخانه ملی ایران و توسط برخی مدعیان فرهنگ تاریخ انجام شد(کتاب مهر،1390)

در چهار قرن اخیر به یمن اختراع چاپ، کهکشان پرستاره گوتنبرگ آسمان جهان را به نور آثار منتشر شده منور کرد و کتاب چاپی کاغذی در گوشه و کنار جهان حاصل اندیشه و آراء دانشمندان و نویسندگان شد.

توسعه کتابخانه‎ها و افزایش سرانه مطالعه در سطح جامعه یکی از موثرترین روش ها برای نهادینه کردن فرهنگ مطالعه است و رسانه ها باید  توجه ویژه­ای به گسترش فرهنگ کتاب­خوانی داشته باشند.
همچنین عملیاتی کردن فرمایشات مقام معظم رهبری یکی از اولویت های حوزه کتاب و کتاب­خوانی در جامعه محسوب می شود.

کتاب­خوانی باید به یک عادت همیشگی در بین مردم به ویژه جوانان تبدیل شود و با وجود گستـــرش همه جـانبه وسایـل ارتبـاط جمعی، در دنیای امــروز کتـاب هنـوز جـایگـاه ویــژه ای دارد و ترویج و تعمیق فرهنگ مطالعه باید کوشش کرد.

با ورود رسانه ­های جدید ابتدا به نظر می‌رسید عمر کتاب رو به زوال است، اما هرچه رسانه‌ها و کارکردهایشان شکوفاتر شدند، مشخص شد که رسانه‌ها می‌توانند مطالعه و خواندن باشند.

همچنین اهمیت برگزاری جشنواره‌هایی درباره کتاب رسانه‌های متعدد در توجه دادن مردم به کتاب نقش مهمی دارند و می‌توانند همچنان علاقه‌ به کتاب­خوانی را زنده و شاداب نگه دارند. اگر آن‌طور که باید، کتاب در رسانه‌های دیگر مورد توجه قرار نگرفته است، این ناشی از فرارسیدن روزگار افول کتاب نیست، بلکه بی‌توجهی آن رسانه‌هاست و ضرورت دارد از تمام ظرفیت‌های موجود در فضای رسانه‌یی برای ترغیب مخاطب به خواندن کتاب استفاده شود.

واز طرف دیگر رادیو این رسانه گرم و صمیمی بر این باور است که رادیو به عنوان رسانه شنیداری میتواند در کنار رسانه های دیگر در این زمینه نقش موثری داشته باشد؛ مطالعه اولیه نشان می­دهد که برنامه ­های گوناگون رادیو با توجه به ساختار و محتوای متنوع خود به موضوع کتاب، کتاب­خوانی و ترویج کتاب­خوانی پرداخته­اند. همچنین اهمیت این موضوع باعث شده تا طرح راه­اندازی شبکه مستقل رادیو کتاب در دستور کار معاونت صدای جمهوری اسلامی ایران جناب آقای دکتر صوفی قرار گرفت.

فصل اول : کلیات پژوهش                                                                                      

1-1مقدمه ………………………………………………………………………………………………..11

1-2بیان مسئله …………………………………………………………………………………………..14

1-3 ضرورت و اهمیت تحقیق ………………………………………………………………………….18

1-4هدف اصلی…………………………………………………………………………………………..24

1-4-1اهداف جزئی………………………………………………………………………………………24

1-5    سوال اصلی……………………………………………………………………………………….24

1-5-1  سوالات فرعی ………………………………………………………………………………….25

1-6 تعاریف نظری و عملیاتی متغیرهای پژوهش……………………………………………………..25                                                        

 

فصل دوم : ادبیات و پیشینه تحقیق

2-1 مقدمه ……………………………………………………………………………………………….28

2-2 جهانی شدن………………………………………………………………………………………….30

2-3 تاریخچه حهانی آموزش وپرورش………………………………………………………………..35

2-4 مولفه های آموزش جهانی…………………………………………………………………………37

2-5 هدف های طرح……………………………………………………………………………………..41

2-5-1  اهداف جزئی…………………………………………………………………………………… 43

2-6  تحلیل محتوا ……………………………………………………………………………………….52  

2-7  تعریف تحلیل محتوا ……………………………………………………………………………………………………………..52

2-8  ویژگی ها و شروط تحلیل محتوا …………………………………………………………………55

2-9 انواع تحلیل محتوا………………………………………………………………………………….57

2-10 محتوای آشکار و محتوای پنهان………………………………………………………………..58

2-11 تاریخچه تحلیل محتوا ……………………………………………………………………………60

2-11-1 اصل اهمیت ……………………………………………………………………………………61

2-11-2 اصل اعتبار ……………………………………………………………………………………61

2-11-3 اصل علاقه……………………………………………………………………………………..62

2-11-4 اصل سودمندی…………………………………………………………………………………63

2-11-5 اصل قابلیت یادگیری ………………………………………………………………………….63

2-11-6 اصل انعطاف پذیری……………………………………………………………………………64

2-12  پیشینه تحقیق درایران ………………………………………………………………………….65

2-13  پیشینه تحقیق در جهان………………………………………………………………………….67

 

 

فصل سوم : روش اجرای تحقیق

3-1  مقدمه ………………………………………………………………………………………………70  

3-2 روش تحقیق ………………………………………………………………………………………..70

 

 

3-3 جامعه آماری ……………………………………………………………………………………….71

3-4 حجم نمونه و روش نمونه گیری ………………………………………………………………….71

3-5 روش نمونه گیری و افراد مورد مطالعه………………………………………………………….72

3-6 روش های تحلیل آماری……………………………………………………………………………74  

3-7 روش تحلیل محتوای کتاب های درسی……………………………………………………………75

3-8 مراحل تحلیل محتوای کتاب های درسی ………………………………………………………….76

3-8-1 اعتباریابی  ………………………………………………………………………………………77

3-8-2 اجرای پژوهشی………………………………………………………………………………….77

3-9   مراحل انجام تحلیل محتوا…………………………………………………………………………78

 

فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده ها

4-1  مقدمه  ……………………………………………………………………………………………..80  

4-2  آمار توصیفی ………………………………………………………………………………………80

4-3  آمار  استنباطی  ……………………………………………………………………………………86

فصل پنجم : بحث و نتیجه گیری

5-1  مقدمه ………………………………………………………………………………………………91

5-2  یافته های پژوهش   ………………………………………………………………………………92

5-3  محدودیت ها و مشکلات…………………………………………………………………………..98

5-4پیشنهادات پژوهشی ………………………………………………………………………………..99

5-5   پیشنهادات باتوجه به یافته های پژوهش  ……………………………………………………102

5-5-1 پیشنهاد به پژوهشگران آتی   ……………………………………………………………….103

5-6 خلاصه پژوهش ………………………………………………………………………………….106

5-6 منابع و ماخذ………………………………………………………………………………………109

                                                  

فهرست نمودار                                                             

 فهرست  جداول

4-2-1 نمودار………………………………………………………………………………………….116

4-2-2  //……………………………………………………………………………………………….117

4-2-3  //……………………………………………………………………………………………….118

4-2-4  //  ……………………………………………………………………………………………..120

4-2-1 جدول……………………………………………………………………………………………122

4-2-2  //……………………………………………………………………………………………….122

4-2-3 // ……………………………………………………………………………………………….123

4-2-4 //………………………………………………………………………………………………..123

 

چکیده

برای اعتلای کیفی و کمی آموزش وپرورش ونوآوری های علمی در   عرصه تعلیم و تربیت بایدمتناسب با برنامه های آموزشی درسطح  جهانی وفهم موثر آن تلاش کرد و با برنامه ها و مولفه های جهانی  همسو جهت شد .مــــولفه های جهانی شدن فرایندرو به گسترشی است ک تمامی عرصه   هارا درنــــوردیده و شناسایی مولفه های جهانی،دراین راستا جهان را دهکده ای نمـوده که درآن همه چیز دردنیای بین الملل وجوامع درحال تغییر وانتقال است. در دنیای امروز عقیده براین  است که بایدتفکرو ایده آموزش جهانی را باتوجه به تحولات وپیچیدگی جهان در نظام آموزشی فراهم نمود و با شناخت هدف های مولفه های آمــــوزش جهانـی ازجمله آگـــــاهی از نظام ها،آگاهی ازچشم انداز ، مسئولیت پذیری و ذهنیت فرایندی را بعنوان  مبنای حرکت درمحتوای کتاب های مورد تدریس نظام آموزشی کشور گنجاند تا اولین گام موثر دراین جهت به صـــــــورت عملی  برداشت .لــــــذادراین پژوهش ،پژوهشگر بدنبال تحلیل محتوای کتاب مطــــالعات اجتماعی وجغرافیـا براساس مولفه های جهانی بوده است .

واژگان کلیدی :آموزش جهانی ،تحلیل محتوای،مطالعات اجتماعی،جغرافیا

 

• مقدمه

شناخت جهان نیازمند آگاهی از اهداف و برنامه های درسی در هر نظام آموزشی است و لحاظ کردن اهداف متناسب با مولفه های جهانی در محتوای کتاب های درسی در واقع پی بردن به واقعیت موجود در راستای حرکت موثر برای پیشبرد اهداف آموزشی محسوب می گردد. هر هدفی به منظور اصلاح روش های تاثیر گذار در کتاب های درسی ، نگاه فراگیر را نسبت به جهان پیرامونی آگاه می سازد با درنظر گرفتن این ویژگی آموزش جهانی و شناخت مولفه های آن می تواند چشم انداز واقع بینانه  از جهان را ترسیم نماید و آموخته های فراگیران با توجه به نگاه جهانی شکل می گیرد و فراگیر متوجه می شود که تنها دریک نظام آموزشی بسته محلی دانشی را فرا نمی گیرد و بلکه محتوای کتاب ها آنان را به کوشش بیشتر در رشد و توسعه ملی و فراملی سوق می دهد . پس جهان پیش روی ما ، در حال تحول و   دگر گونی است دانش و علم نوین هرروز در حال تغییر به سوی مطلوب شدن و فراگیر شدن علوم جدید را در پی دارد دراین شرایط ما هم باید با توجه به تحولات و پیچیدگی های جهان امروز ، توانایی فائق آمدن بر آنها را داشته باشیم . این هم میسر نمی شود مگر مولفه های جهانی را در محتوای کتاب های درسی لحاظ نماییم .

لذا نظام آموزشی کارآمد درجهت رشد و شکوفایی علم و دانش در عرصه بین الملل تلاش می کند و فراگیران در عرصه تعلیم وتربیت را با برنامه های فراملی و متناسب با اهداف و مولفه های جهانی در جامعه پرورش می دهد ، در آن صورت طراحی و برنامه ریزی چنین نگرش های عمیق و جهانی ما را در علم روز بسیار کارآمد خواهد کرد . پژوهش ما در راستای برون رفت از ناکارآمدی و نواقصات موجود در نظام آموزشی بوده و تلاش پژوهشگردرجهت رفع این مشکلات بوده است  . به نقل از لی اندرسون ، یکی از پیشگامان این ایده ، آموزش جهانی را همچون آگاهی در باره مسائل جهانی می داند مسائلی که زندگی ما را تحت تاثیر قرارداده است (علاءالدین ،1989).

مولفه های آموزش جهانی ارائه کننده الگوها ، دستورها ، راه کاری لازم برای تجدیدنظر و اصلاح برنامه درسی درسطوح و دوره های مختلف تحصیلی مطابق با مقتضیات و شرایط صورت می دهد و به بیانی دیگر آموزش جهانی تلاش برای ایجاد تغییر در محتوا ، روشها و موقعیت اجتماعی تعلیم و تربیت برای آماده کردن بهتر فراگیران برای شهروندی  در عصر جهانی تعریف می کند. نظام آموزش جهانی یک چارچوب جامع و مشخص برای تحقق اهداف و مهارتهای زندگی بوده و با برنامه های مشخص برای تکامل و تقویت روش زندگی محسوب می گردد( ضرغامی ، 1388).

  

 

1-2 بیان مسئله

برای اعتلای کمی وکیفی نظام آموزش و پرورش و روند روبه رشد و توسعه علم و دانش ، برنامه ریزی متناسب با اهداف و برنامه های آموزش جهانی  در محتوای درسی مدنظر بوده ، از طرفی متناسب با همان هدفها  موضوعات و مولفه های جهانی در محتوای کتاب های درسی دراین پژوهش اصلی ترین دغدغه می باشد. نظام آموزشی براین اساس به سمت و سوی جهانی حرکت کند و این مولفه ها را در کتاب های درسی ، خصوصآ در دوره اول متوسطه که شخصیت دانش آموز درحال شکل گیری اجتماعی است بگنجاند.

اهداف تربیتی درمولفه های جهانی و برنامه ریزی درسی  ابعاد مختلف زمانی ،مکانی ،مسائل و درونی مد نظر باشد و خصوصآ اهداف در مولفه های جهانی ، آگاهی از نظام ها ، آگاهی از چشم انداز ، مسئولیت پذیری و ذهنیت فرایندی را در سیستم آموزشی به شکل واقع بینانه با هدف چارچوب مشخص برای رسیدن به رشد و شکوفایی باشد( جمیله علم الهدی ، 1392).

بنابراین آموزش و پرورش با گسترش روزافزون ارتباطات در سراسر جهان روبه رو می باشد و چالش اساسی در نظام آموزشی مطابق نمودن الگوها و هدفها و یا نادیده گرفتن مولفه های جهانی است که در صورت نپذیرفتن واقعیت موجود ، باعث دور شدن از اصل موضوع خواهد بود .نظام تربیتی و آموزشی باید در راستای بروز کردن هدفهای موجود و برنامه ریزی مطابق با نیازهای درون جامعه در محتوای کتاب های درسی تغییر ایجاد نماید و همین باعث روند رو به رشد را در