واژگان کلیدی:

نگارگری، شاهنامه های مصور- ساختار- نقش ورنگ- گذرسیاوش ازآتش- آل اینجو- تیموری- صفویه- قاجار

 فهرست مطالب

عنوان                                                                                              صفحه

فصل اول: کلیات      ………………………………………………………………………………………………….1

مقدمه  …………………………………………………………………………………………………………………2

1-1- بیان مساله   ………………………………………………………………………….4

 1-2- اهداف   ………………………………………………………………………………….4

1-3- ضرورت انجام تحقیق  …………………………………………………………………………………..4

1-4- سوالات پژوهشی  ………………………………………………………………………………..4

1-5- فرضیات  …………………………………………………………………………………………………5

1-6- روش تحقیق و گردآوری اطلاعات  ………………………………………………………..5

1-7- روش تجزیه و تحلیل داده ها  ……………………………………………………………………………5

1-8- محدودیت های تحقیق  …………………………………………………………………………..5

فصل دوم:ادبیات موضوعی پژوهش  ……………………………………………………………………………….6

2 – 1 – چارچوب نظری  ………………………………………………………………………….7

2 – 2 – تعریف مفاهیم ……………………………………………………………………….7

2- 2- 1- نگارگری ………………………………………………………………………………..7

2- 2- 2-  شاهنامه‌های مصور………………………………………………………………………7

2- 2- 3 – ساختار ……………………………………………………………………………………..8

2-  2- 4- نقش و رنگ ……………………………………………………………………………………….8

2- 2 –  5- گذر سیاوش از آتش ………………………………………………………………….8

2- 2- 6- حکومت آل اینجو ………………………………………………………………………….8

2- 2-  7 –  حکومت تیموری …………………………………………………………………………9

2- 2- 8-  حکومت صفویه …………………………………………………………………………….9

2-  2- 9-  حکومت قاجاریه …………………………………………………………………….9

2- 3 – پیشینه تحقیق ……………………………………………………………………………..9

2- 3- معرفی شاهنامه های مصور ………………………………………………………………….10

2- 3 – 1 – شاهنامه فردوسی …………………………………………………………………………10

2 – 3 – 2 – معرفی شاهنامه 733، دوره آل اینجو ………………………………………….. 11

2 – 3 – 3 – شاهنامه قوام، دوره صفویه ………………………………………………………………11

2- 4 –  داستان گذر سیاوش از آتش …………………………………………………………………………11

فصل سوم: معرفی نگاره «گذرسیاوش از آتش » از دوره آل اینجو تا قاجار …………………………………16

3 – 1- ویژگیهای زیبایی شناختی نگارگری دوره آل اینجو ، مکتب شیراز  ………………………………………..21

3 – 2 –  ویژگیهای  زیبایی شناختی نگارگری دوره تیموری ، مکتب هرات ……………………………………………………………….22

3 – 3 – ویژگیهای زیبایی شناختی نگارگری دوره صفویه ، مکتب قزوین …………………………………………………………………..22

3 – 4 – ویژگیهای زیبایی شناختی نگارگری دوره  قاجاریه ………………………………………………………………………………………..23

فصل چهارم:تجزیه و تحلیل نگاره ها از لحاظ (اسطوره‌ای، فرمی و رنگ)…………………………………………………………29

4 – 1 – بررسی اسطوره و نماد در نگاره‌ها ………………………………………………..30

4 – 1 – 1 – سیاوش ……………………………………………………………………30

4 – 1 – 2 – آتش ……………………………………………………………………………….31

4 – 1 – 3 – سرو …………………………………………………………………………………………31

4 – 1 – 4 –  حرکت مارپیچ ……………………………………………………………………..32

 

 

4 – 2 –بررسی نمادین رنگ در نگاره ها ………………………………………………33

4 – 2 – 1 – تبیین رنگ لباس سیاوش ………………………………………………………33

4 – 2 – 2 – تبیین رنگ شبرنگ (سیاه) ……………………………………………………….33

4 – 2 – 3 – تبیین رنگ آتش ………………………………………………………………………35

4 – 2 – 4 – رنگ قرمز …………………………………………………………………………………….36

4 – 2- 5 – رنگ آبی …………………………………………………………………………………37

4 – 2 – 6 – رنگ سبز …………………………………………………………………………………………………..37

4 – 3 – 1 – نگاره اول: دوره آل اینجو، مکتب شیراز…………………………………………………….37

4 – 3 – 2 – نگاره دوم: دوره تیموری،مکتب هرات………………………………………………….39

4 – 3 – 3 – نگاره سوم: دوره صفویه………………………………………………………………………39

4 – 3 – 4 – نگاره چهارم: دوره صفوی، مکتب قزوین……………………………………………..39

4 – 3 – 5 – نگاره پنجم: دوره قاجاریه …………………………………………………………………..40

4 – 4 -1 –  تحلیل ساختار فرمی نگاره ها ……………………………………………………..41

4 – 4 –2-  تناسب طلایی و خطوط  راهنما   ……..46                                                                                                           

4 – 4 – 3 – تحلیل ساختار رنگ در نگاره …………………………………………………………..59

4 – 5 – اهمیت تضاد در هنرهای بصری ………………………………………………60

4 – 6 – تضاد در رنگ ………………………………………………………………………….60

4 – 6 – 1 – فام ……………………………………………………………………….60

4 – 6 – 2 – درخشندگی (یا ارزش تاریکی و روشنی ……………………………….60

4 – 6 – 3 – اشباع (یا خلوص رنگ) …………………………………………………..60

4 – 7 – تضاد های هفت‌گانه‌ی رنگی ………………………………………………………….61

4 – 7 – 1 – تضاد ته رنگ(فام) ………………………………………………………………61

4 – 7 – 2- تضاد تیرگی – روشنی …………………………………………………..63

4 – 7 – 3- تضاد سرد و گرم ………………………………………………………………………65

4 – 7 – 4 – تضاد رنگ‌های مکمل ……………………………………………………67

4 – 7 – 5  – تضاد هم زمانی (تباین) …………………………………………………………..69

4 – 7 – 6 – تضاد کیفیت (اشباع) ………………………………70

4 – 7 – 7-تضاد کمیت یا وسعت سطح …………………………………..70

نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………….72

فهرست‌منابع………………………………………………………………………………………………………..73

فهرست منابع تصاویر ……………………………………………………………………………………………..76

مقدمه

معرفی گنجینه های پهناور ادبیات گرانبار فارسی که عمری بیش از هزار سال دارد کاری بس دشوار است.  ادبیات پر بار فارسی ، جلوه‌گاه راستین تلاش های چندین هزار ساله مردم فارسی زبان در زمینه های گوناگون هنر است، از جمله در حماسه و داستانهای پهلوانی ، تاریخی، افسانه ها. مبادی و سر چشمه های فرهنگ ایران، از دیرباز به باورها و داستانها و اسطوره ها‌یی مربوط می شده که هر کدام مبین نیازی خاص و بازتاب آرزویی ملی و جهت یافته بوده است. بیشتر این داستانها پس از انطباق بر احوال تاریخی و باورها و  معتقدات قومی، تجربه های روزگاران را در خود جذب می‌کند و با صورتی دوام پذیر در هر وضعی به حیات تکاملی خویش ادامه می‌دهد.

حماسه ها و اسطوره ها به عنوان  جلوه‌ای از فرهنگ با هنر قومی رابطه ای مستقیم دارد . اسطوره ها و هنر در موقعیتی متولد می‌شوند که ذهن هنرمند بتواند آزادانه حرکت کند و هنرمندان ما همیشه با توجه به استعدادهای موجود در دوران تاریخی عکس العمل های خود را در برخورد با واقعیت های ملموس و گاه تلخ دوره های باروری مردم این سرزمین در لابه لای حماسه ها و اسطوره ها و در پس اشارات و کنایه ها به صورت دلپذیری ماندگار کرده اند. شاهنامه فردوسی آینه تمام نمای شخصیت باطنی و سجایا و خصوصیات و صفات مردان ایران زمین است. شاهنامه ، ستون اصلی کاخ زبان و ادبیات فارسی و از مفاخر ملی ایرانیان است که در قرن های طولانی بر قلب های همگی آنان حکومت کرده است. مضمون انسانی ، موضوع ملی ، ادب و شخصیت مولف ، قابلیت های تصویری و روایت های دلکش شاهنامه ، همچنین سنت داستانهای حماسی دوران باستان موجب شد، شاهنامه مهمترین کتاب ایرانی برای تصویرگری به حساب آید. به طور همزمان چندین شاهنامه به دست هنرمندان بزرگ ایرانی مصور شد. بدین سان شاهنامه نگاری به صورت روح نگارگری در آمد و به مثابه ی ملاک سنجش توان نقاشی ایران در دوره های گوناگون شناخته شد. شاهنامه به دلایل گوناگون ، همچون مضامین انسانی ، تصویر پردازی های اسطوره ای و حماسی و همچنین مقبولیت و رواج عمومی،  اثری مناسب برای تصویر سازی محسوب می شد.

در کنار شنیدن ابیات شاهنامه و لذت شنیداری، مخاطبان همواره علاقه داشتند این صحنه ها را تجسم کنند و لذت دیدن را نیز به آن بیفزایند. با دیدن صحنه ها و مجالسی که نقاشان برجسته و خلاق می آفرینند، شاهنامه تاثیر عمیق تری بر جای می گذارد. به همین دلیل، از همان آغاز عده ای کوشیدند تا مطابق سنت تمدنها ی باستانی و نیز تجربه ی تمدن ایرانی، به تصویر سازی صحنه ها و شخصیت های مهم شاهنامه بپردازند. در سده های هشتم تا دهم هجری، در کارگاه های سلطنتی، نقاشان عمدتأ به کار تصویر کردن کتب گماشته شدند. با اوج کتاب نگارگری اگر چه در کارکرد اجتماعی نقاشی محدودیتی پدید آمده، اما عرضه مضامین و بیان هنری وسعت بشتری یافت. گزاف نیست اگر بگوییم نگارگری این دوران به سبب پیوندش با شعر فارسی چنین شکوفا شد “پاکباز،1379،ص59″ . شایان ذکر است که «نگارگری ایرانی هنر ناب است و به رغم کارکرد تزیینی آن برای کتاب ، تأثیرش وابسته به خود آن است نه متنی که آن را همراهی می‌کند» ” اسحاق پور،1379،ص6″ .

نگارگری نیز همچون هنرهای دیگر در ایران ریشه در فرهنگ و تمدن ایران دارد ، به واسطه جایگاه اجتماعی نگارگران در طول تاریخ عمدتا موضوعات داستانی و روایی را برای آثار خود انتخاب می‌کردند، شاهنامه به عنوان منبعی عظیم از داستانهای کهن و اساطیری بسیار مورد توجه نگارگران بوده است. موضوع زیبا که از رموز جاودانگی این آثار است که نگارگران ایرانی به آن توجه داشته اند. در طول تاریخ کتاب شاهنامه فردوسی بیش از هر کتاب دیگری مورد توجه نگارگران ایرانی بوده و به تصویر درآمده است و داستان «گذر سیاوش از آتش» بیش از داستانهای دیگر به تصویر در آمد است. به عنوان مثال «هفت شاهنامه، شناسایی شده به تاریخ سالهای 731 تا 753 ه.ق در شیراز، حاکی است که در آن زمان، داستانهای معین از این منظومه برای مصورسازی انتخاب می شده و یکی از محبوب ترین موضوعات، گذر سیاوش از آتش بود» “مقدم‌اشرفی،1367،ص39”.                           

در فصل اول تحقیق حاضر، شامل بیان مساله، ضرورت انجام تحقیق، و روش جمع‌ آوری اطلاعات، می‌باشد. در فصل دوم، به معرفی شاهنامه‌هایی چون فردوسی، شاهنامه 733 که در دوره آل اینجو به رشته تحریر درآمده و همانطور شاهنامه قوام که مربوط به دوره صفویه است می‌باشد.نقش و رنگ‌های مشترکی که جنبه‌ی نمادین و اسطوره‌ای داشته‌اند نیز در این فصل مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در این پژوهش در فصل اول، کلیات در نظر گرفته شده است که در آن اهداف، ضرورت تحقیق، سوالات و فرضیاتی که برای تحقیق در نظر گرفته شده و همانطور روشی که برای جمع آوری اطلاعات می باشد را شامل می‌شود.فصل دوم، مربوط به ادبیات موضوعی است. که در ابتدا در قسمت چارچوب نظری روشی را که برای این پژوهش(ساختاری و مضمونی) در نظر گرفته شده را توصیف کرده و کلید واژگان را به ترتیب تعریف کرده است. در پیشینه تحقیق نیز، مقالات و تحقیقاتی که در قبل نزدیک به این عنوان کار شده است را به معرفی پرداخته است. در ادامه‌ی این فصل، شاهنامه‌های مصور را معرفی کرده و بعد به روایت داستان سیاوش پرداخته شده است. در فصل سوم، نگاره های منتخبی که برای این تحقیق در نظر  گرفته شده را معرفی و ویژگیهای نگارگری دوره‌ای هر کدام نیز در این فصل آورده شده است. در فصل چهارم، نگاره‌ها از لحاظ اسطوره‌ای، نماد، ساختار فرمی و ساختار رنگ مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. و همچنین به توصیف نگاره‌ها نیز پرداخته شده است.

1-1- بیان مساله

شاهنامه‏ی فردوسی گنجینه‏یی از اسطوره‏ها، رمزها و نمادهای آیینی و باستانی‏است و شاید ارزشمندترین بعد شاهکار فرزانه‏ی توس در باورهای باستانی ایران، در پیکره‏ی‏ داستان‏ها باشد. داستان«گذرسیاوش از آتش» آمیخته‏یی از فرهنگ ایرانی و آیین‏ ورجاوند مهری‏ست که در این پژوهش بدان پرداخته شده است.این داستان، گونه ای از داوری است که در محاکمات پیچیده صورت می‌گرفت و آن جا که دلایل کم بودن قراین ومدارک ، قضاوت ناممکن بوده، از عناصر طبیعت استعانت جسته می شد . در طول تاریخ نگارگری ایران در کارگاه ها ی سلطنتی ، شاهنامه بارها به تصویر در آمده است و هنرمندان بسیاری در به تصویر کشیدن صحنه های مختلف داستانهای شاهنامه با موضوع های واحد دست به قلم برده و هنرنمایی کرده اند..  در بررسی این نگاره ها، نگاهی هماهنگ و متقابل میان متون ادبی و نگاره ها شده ‌است ، که از ویژگی های غیر قابل انکار نقاشی سنتی ایرانی بوده است. نگارگرایرانی با آگاهی کامل از جنبه نمادین نقش و رنگ‌، آنها را در آثار خود به کار ‌برده است. آزمون آتش سیاوش که عموماً با عنوان «گذر سیاوش از آتش» شناخته می‌شود، بیشترین شمار نگاره‌های تاریخ نقاشی ایران را به خود اختصاص داده است؛ دویست تصویر به جا مانده از این مجلس دلیل بر این مدعاست. وجود این تعداد نگاره‌ها، آن هم با موضوع یکسان این امکان را فراهم می‌کند تا دراین تحقیق علاوه بر، معرفی و شناسایی شاهنامه‌هایی که این نگاره، در آنها مصور شده، از نظر ساختاری به شیوه‌ی توصیفی – تحلیلی نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد. همچنین، نمادهای مشترک درنقش ورنگ آنها نیز،  از جنبه‌ی اسطوره‌شناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. از دیگر موارد مد  نظر، نوع برخورد نگارگر و تاثیرپذیری او، ازمتن ادبی می باشد. . در پایان این تحقیق به این نتیجه خوایم رسید که، هنرمند نگاره‌های منتخب علاوه بر پیروی از متن ، از قوه‌ی خیال خود نیز برای خلق اثرشان استفاده کرده‌اند و بیشترین صحنه تصویر شده از این داستان صحنه‌ی عبور سیاوش از آتش بوده است. نقوش‌هایی که در این تصویر وجود دارند از جنبه‌ی اسطوره‌ای هم برخوردار بوده و این نقاشی‌ها تا اندازه‌ای از مکاتب پیشن خود تاثیر گرفته‌اند.

1-2-اهداف

هدف ازتحقیق حاضر ، معرفی و شناسایی شاهنامه هایی که نگاره  گذر سیاوش از آتش  در آنها به تصویر در آمده و همچنین بررسی برخی نمادهای مشترک درنقش ورنگ آنها می باشد.از دیگرموارد مد نظر، تحلیل و بررسی نگاره‌ها و  نوع برخورد نگارگر، وتاثیر او ازمتن ادبی و همچنین چگونگی ورود نمادها در نگاره‌های منتخب و میزان شباهت آنها با همتای ادبی می باشد.

1-3- ضرورت انجام تحقیق

در زمینه تحقیق وپژوهش گذر سیاوش از آتش مقالاتی نوشته شده است که در دو مقاله، فقط یک نمونه از نگاره گذر سیاوش از آتش مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است ؛ ولیکن به نگاره های دیگر همین موضوع در دوره های مختلف نسبت به شاهنامه‌هایی که در آنها مصور شده تا به حال توجهی صورت نگرفته است . لذا این ضرورت احساس می شود که با انجام مطالعه ی ساختاری ومضمونی رنگ ونقش در این نگاره ها و معرفی شاهنامه هایی که در دورهای مختلف که جزو نسخ مصور به شمار می آمدند را مورد تحقیق و پژوهش قرار دهم تا اطلاعات کامل تری را به نسل جدید ارائه نمایم.

1-4- سوالات پژوهشی

• نقوش به کار رفته در نگاره گذر سیاوش از آتش از چه جنبه ای برخوردار است؟
• چه عواملی در شکل گیری طرح ونقش به کار رفته در نگاره گذر سیاوش از آتش نقش داشته اند؟