۳ـ در کیفیت آگاهی از علوم (با تساوی در کمیت)
۴ـ در درجات معرفت و تقرب به حق تعالی (با توجه به نامحدود بودن کمال الهی و ناتوانی بشر از رسیدن به حد نهایی آن)
۵ـ در طرق و اسباب دریافت علوم و… .
با توجه به پاسخهایی که به دلایل معارض با آگاهی اهل بیت‰ از «ما کان و ما یکون» ارائه شد، برمیآید که این دلایل هرگز نمیتواند، توجیهگر نفی علم اهل بیت‰ به «ما کان و ما یکون» باشد، در عین حال در خلال بحث اشاره شد که آگاهی آنان از «ما کان و ما یکون» مصداق علم کامل و حقیقی اهل بیت‰ نیست بلکه به تعبیر خود اهل بیت‰، علم کامل و حقیقی علمی است که به صورت مستمر، از طریق وحی و الهام به آنان ارائه میشود.
از مجموع آنچه در این فصل و در خلال بخشهای مختلف آن ارائه شد، میتوان به این نتیجه رسید که مفاد و روایاتی که به طور قطع بتوان آن را مصداق غلو در حق اهل بیت‰ دانست در میان روایات مربوط به علم اهل بیت‰ در کتاب بصائر الدرجات وجود ندارد (و یا حداقل نگارنده به وجود چنین روایتی دست نیافته است) و البته این مطلب به معنای صحیح دانستن همۀ روایات علم اهل بیت‰ در این کتاب نیست، همچنان که در برخی موضوعات روایات متعارض در کنار هم قرار گرفته بود و یا بررسی اسناد روایات، روشن نمود که برخی از آنها دچار ضعف در سند هستند. نکته اتکای ما در این نتیجهگیری، تفکیک مباحث به دو حوزه ثبوتی و اثباتی و استخراج ملاکهای غلو از قرآن و روایات و توجه به ملاکهای عقلی بود و همچنان که قبلاً نیز اشاره شد، اگر در مقام ثبوت منعی برای اتصاف اهل بیت به خصوصیت نسبت داده شده، وجود نداشته باشد، روایت و خصوصیت مطرح شده از دائره غلو خارج می شود؛ چرا که مسأله اساسی در غلوّ، خروج از حد و اندازه است و در مورد اهل بیت‰ با توجه به ملاک های قرآنی، حدیثی و عقلی حدود و مرزها مطرح و تعریف شد. بنابراین اگر در مقام اثبات هم نتوانیم خصوصیت نسبت داده شده به اهل بیت را ـ که داخل در معیارهای غلو نیست ـ با دلایل معتبر به اثبات برسانیم، باز نمی توانیم آن را مصداق غلو قرار دهیم، به تعبیر دیگر، رابطه بین غلو و جعل و کذب عموم و خصوص مطلق است، یعنی هر آنچه که در مورد اهل بیت غلوآمیز باشد، کذب و مجعول نیز خواهد بود، اما همه کذب ها و جعلیات، مصداق غلو نیست، بلکه مواردی مصداق غلو است که از حدود غلو فراتر رفته باشد و با معیارهای غلو، همخوانی و مطابقت داشته باشد. در روایات مطرح در بصائر دیدیم که مفاد آنها علاوه بر آنکه ثبوتاً از دائره غلو خارج هستند، اثباتاً نیز با دلایل و شواهد معتبر قابل اثبات می باشند.
نتایج
۱ـ شخصیت و موقعیت علمی نویسنده کتاب بصائر الدرجات و بررسی اقوال دانشمندان رجال در مورد او، نشان میدهد که به هیچ وجه نمیتوان «صفّار» را به داشتن تفکرات غلوآمیز متهم نمود.
۲ـ از بررسی روایات علم اهل بیت‰ در کتاب بصائر الدرجات برمیآید که اهل بیت‰ دارای علوم و آگاهیهای منحصر به فردی هستند، بسیاری از این دانشها ویژه و اعجازآمیز میباشد.
۳ـ این دانشهاه از طرق و روش های اعجازگونهای به ایشان رسیده است.
۴ـ بخش مهمی از دیدگاه کتاب بصائر الدرجات در مورد علم اهل بیت‰ قابل انطباق با دیگر منابع معتبر حدیثی به خصوص کتاب کافی می باشد.
۵ـ غیر از غلو در ذات و صفات الهی، نوع سومی از غلو تحت عنوان «غلو در فضائل» اگرچه فرض آن در عالم ثبوت امکان پذیر است، اما قابل اثبات نیست.
۶ـ در قرآن غلو همزاد و همراه کفر و شرک است و غالیان کسانی هستند که اعتقاد و سخنشان در مورد دیگران به نفی ربوبیت الهی میانجامد و نفی عبودیت و بندگی دیگران را در پی دارد.
۷ـ آیات و روایات زیادی در مورد «غلو» در قرآن و منابع حدیثی وجود دارد که می توان از آنها، ملاک های غلو را استخراج کرد.

8. از برخی داده های عقلی نیز می توان در بررسی غلوآمیز بودن روایات بهره جست.

۹ـ اگر صفات و ویژگیهای اختصاصی الهی، از سوی خداوند به افراد خاصی اعطاء شده باشد، انتساب غیر مستقل و غیرذاتی آن صفات به آنها مستلزم غلو نخواهد بود.
۱۰ـ از بررسی روایات علم اهل بیت‰ از کتاب بصائرالدرجات معلوم شد که مفاد و روایاتی که بتوان به طور قطع آنها را داخل در مصادیق غلو قرار داد، در این کتاب وجود ندارد.
پیشنهاد:
آنچه در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفت، روایات مربوط به علم اهل بیت‰ بود که البته بیشترین حجم از کتاب بصائرالدرجات را شامل میشود، شایسته است موضوعات دیگری از این کتاب همچون، روایات مربوط به خلقت و طینت اهل بیت یا روایات مربوط به ولایت اهل بیت‰ و … به صورت مستقل و با دیدگاه بررسی غلوآمیز بودن یا نبودن آنها مورد پژوهش قرار بگیرد.
فهرست منابع

1. قرآن کریم
2. نهج البلاغه، تصحیح: صبحی صالح.
3. آقا بزرگ الطهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، دارالأضواء، بیروت، ۱۴۰۳ هـ .
4. ابراهیم بن علی بن الحسن العاملی الکفعمی، المصباح فی الادعیه والصلوات الزیارات، تصحیح: الشیخ حسین الأعلمی، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۴ هـ .
5. ابوالفرج الاصفهانی، الأغانی، شرح: علی مهنا، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۰۷ هـ .
6. ابوالقاسم موسوی خوئی، معجم رجال الحدیث، منشورات مدینه العلم، قم.
7. احمد بن علی النجاشی، رجال النجاشی، تحقیق: محمد جواد نائینی، دارالاضواء بیروت، ۱۴۰۸ هـ .
8. احمد بن فارس بن زکریا (ابن فارس)، ترتیب مقاییس اللغه، ترتیب و تنقیح: علی العسکری ـ حیدر مسجدی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ۱۳۸۷ ش.
9. احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، تحقیق: مهدی الرجائی، المجمع العالمی لأهل البیت‰، قم ۱۴۱۳ هـ .
10. احمد بن محمد الاشعری القمی، النوادر، تحقیق: مدرسه الامام المهدی (عج)، قم، ۱۴۰۸ هـ .
11. احمد بن علی بن أبی طالب الطبرسی، الاحتجاج، تحقیق: ابراهیم البهادری، محمد هادی به، انتشارات اسوه، قم، ۱۴۱۳ هـ .
12. احمد بن الحسین ابن الغضائری، رجال ابن غضائری، تحقیق: السید محمد رضا الجلالی، دارالحدیث، قم، ۱۴۲۲ هـ .
13. احمد بن عبد الله الطبری، ذخائر العقبی فی معرفه ذوی القربی، تحقیق: اکرم البوشی، مکتبه الصحابه، جده، ۱۴۱۵ هـ .
14. احمد بن محمد بن حنبل الشیبانی، مسند احمد، تحقیق: عبد الله محمد الدرویش، دارالفکر، بیروت، الطبعه الثانیه، ۱۴۱۴ هـ .
15. احمد بن شعیب النسائی، سنن النسائی، دارالمعرفه، بیروت، ۱۴۱۴ هـ .
16. اسماعیل بن حماد الجوهری، الصحاح تاج اللغه وصحاح العربیه، تحقیق: احمد عبدالغفور العطار، دارالعلم للملایین، بیروت، ۱۴۰۷ هـ .
17. اندروجی، نیومن، دوره شکلگیری تشیع دوازده امامی، ترجمه و نقد: مؤسسه شیعه شناسی، انتشارات شیعه شناسی، قم، ۱۳۸۶ ش.
18. تقی واردی، «مصحف فاطمهƒ»، پاسدار اسلام، شمارۀ ۲۸۴، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۸۴ ش.
19. التفسیر المنسوب الی الامام العسکری†، مدرسه الإمام الهادی†، قم، ۱۴۰۹ هـ .
20. جعفر سبحانی، منشور جاوید، دارالقرآن الکریم، قم، ۱۳۶۹ ش.
21. حسن بن علی بن داود حلی (ابن داود)، الرجال، منشورات الرضی، قم.
22. حسن بن یوسف بن علی المطهر الحلّی، خلاصه الأقوال، تحقیق: محمد صادق بحرالعلوم، مکتبه رضوی، قم، ۱۴۰۲ هـ .
23. حسن اللواسانی، نورالافهام (شرح مصباح الظلام فی علم الکلام)، مکتبه البوذر جمهری، تهران، ۱۳۷۳ هـ .
24. حسن بن سلیمان الحلّی، مختصر بصائرالدرجات، انتشارات الرسول المصطفی، قم.
25. حسن بن علی الحرانی (ابن شعبه)، تحف العقول عن آل الرسولˆ، تحقیق: علی اکبر غفاری، مؤسسه نشر اسلامی، ق، ۱۴۰۴ هـ .
26. حسن عرفان، «زبان آگاهی پیامبر… و امامان‰»، مجله علوم حدیث، شماره ۵ و ۶، دار الحدیث، قم، ۱۳۷۶ ش.
27. حسین بن محمد الراغب الاصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، دارالقلم، دمشق، ۱۴۱۲ هـ .
28. حسین مدرسی طباطبایی، مکتب در فرایند تکامل، ترجمه: هاشم ایزد پناه، انتشارات کویر، تهران، ۱۳۸۶ ش.
29. خلیل بن احمد الفراهیدی، کتاب العین، تحقیق: مهدی المخزوحی، مؤسسه دارالهجره، ۱۴۰۹ هـ .
30. خلیل رزق، عمل الأئمه المعصومین مقاربه فلسفیه کلامیه، دارالهادی، بیروت، ۱۴۲۷ هـ .
31. رضا استادی، سرگذشت کتاب شهید جاوید، نشر قدس، قم، ۱۳۸۲ ش.
32. سعید بن عبد الله الراوندی (قطب الدین الراوندی)، الخرائج والجرائح، تحقیق و نشر: مؤسسه الامام المهدی (عج)، قم، ۱۴۰۹ هـ .
33. سعد متعب المنصوری، الغلو والموقف الاسلامی، المجمع العالمی لأهل البیت‰، دارالاسراء، ۱۴۲۷ هـ .
34. سلیمان بن أشعث السجستانی (أبو داود)، سنن أبی داود، تحقیق: محمّد محی الدین عبدالحمید، دار احیاء السنّه النبویّه، بیروت.
35. سلیمان بن احمد اللخمی الطبرانی، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی عبدالحمید السلفی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۴ هـ .